CC BY
8КУЛТУРОЛОШКИТЕ АСПЕКТИ НА МИТСКИТЕ СЛИКИ НА МАШКИТЕ ИНДОЕВРОПСКИ БОЖЕСТВА ЗАСТАПЕНИ ВО МАКЕДОНСКИТЕ ВЕЗОВИ
Ласминка Ристовска-Пиличкова
Институт за фолклор „Марко Цепенков", Македонка
Subject of interest of our paper is the Iindo-Europian men goodnes and it's parallels with mens goodnes represented in the Macedonian traditional wavings. By comperative analysis, this iconographic type is comprered with the analogue image of the coptic textiles dated from the 1012th century A.D., with the 1400-year old image on a silver plate belonging to the group of the so-called Luristabs bronzes and the aerlu Slavic artefact dated from the 7 century A.D. - the plates of a cult caracter foud in Velestino in Thessaly. The close ralations of their theonims Z'rvan-Zvarun-Zvarog-Svarog as well as the etimological components of their names point to the close ralations between Z'rvan and Svarog, as a mythical solar goodnes. Those images have close anlogoges with the Slavic folk embroideries dated from the 19th and the beginning of the 20th centuries.
Вовед
Истражувааата на структурата и на симболите на ликовните елементи присутни во македонската традиционалната везбена орнаментика, претставува област ща е фрагментално и секако недоволно истражена, има]ки го предвид богатиот и разновден фолклорен матерщал. Досегашните истражувааа насочени кон оваа проблематика, во на]голема мера се движат на ниво на описност и дескрипцща, при што интересот на]често е ставен на ликовно-естетски обележ]а на традиционалните текстилни форми и нивната орнаментиката, карактеристични за оредени етнографско-регионални целини, или пак, како дел од неща поопширна анализа за македонската традиционални везови, без нако] посериозен обид да се навлезе во нивната ликовно-семантичка содржина.
Во обид да приникнеме во богатата ризница на ликовни елементи од македонското традиционално тектилно творештво, посебен интерес на нашето истражуваае е по]авата на ликовни претстави, кои би биле препознаени и би биле анализирани како дел на одредени митолошки-религиски системи.
Ликовно-естетски и технилошки особемости на
македомските традиционални везови
Народната носща претставува важна компонента за проучуваае на етничкото и на културното минато на еден народ. Во долготра]ниот процес на формираае на македонските народни носии, можат да се проследат влщанщата на различните народи и цивилизации, започнува]ки од на]стариот -старобалкански културен сло], па античко-македонскиот, на кои во периодот од 5 до 7 век се надоврзува цивилизацщата на старите Словени, а подоцна византиската и турско-ориенаталната цивилизацща, па се до назовите струеаа од Запад.
Пред да пристапиме кон анализа на елемнтите и на мотивите застапени во македонските народни везови, е неопходно да истакнеме дека македонските носи, покра] сво]ата примарна функцща, да штити и да затоплува, во себе ]а содржи и функцщата на обележ]е на соцщалниот и на културниот статус на личноста во неговите етнички и регионални рамки. Според сво]ата функцща и намена македонските народни носии можат да се поделат на константни и вари)абилни. Следе]ки ги константните функции на македонските носии, а во контекст на нивната намена, тие се издиференцирани на: сещдневна носи)а, приспособена на сещдневните обврски и намени, на обредна и на празнична носи)а. Обредната носща се ]авува како матерщална компонента во функцща на следеае на определен обреден знак или де]ство. Таа се одликува со разгранет систем на декоративно-естетски и обредни елементи, кои имаат нагласена семантичка
содржина. Преку сво]ата естетска и обредна форма, таа симболички ги презентира трите основни човекови биолошки настани: рагаае, свадба и смрт, односно преминот на одделувате, преминувате и вклучуваете, од една во друга животна позици]а. Важна улога при иницщацща и премин од една во друга животна етапа има токму обредниот карактер на облеката. Преку не]зините форми се манифестираат сите животни етапи. Како на_|комплексна, со на]развиена структурна и обредно-семантичка форма, се издво]ува младоженската и невестинската - венчалната носща. По сво]от карактер, таа се ]авува како носител на соцщалните, етничкие, естетските и обредно-магиските елементи и обележ]а, карактеристични за одредена етничка или регионална група. Во неа се содржани низа на декоративни форми и украсни елементи кои покра] сво]ата декоративно-естетската функцща на дадената регионална заедница, содржат и низа на обредно-магиски елементи и знаци, кои имаат нагласено апотропе_|ско значеае, а се поврзани пред се со култот на плодноста и на благососто]бата на младоженците. Има]ки го предвид не]зиниот константен карактер, можеме да заклучиме дека ово] тип на носща успеал во себе да ги сочува и сублимира во една оригинална форма на]знача]ните традиционални и културни вредности, вклучува]ки ]а и низата на архаични естстки и обредни елементи, карактеристични за одредена етничка и регионална група. Токму затоа невестинската венчална носща обилува со цел систем на еквивалентни обредни знаци, кои во сво]ата апстрактна форма се носители на одредени семантички пораки. Во то] контекст невестинската носща се ]авува и како „обредно свадбена", а одредени обредни знаци се рефлектираат и во некои други семени или календарски обреди, кои на]често се задржуваат статични се до рагааето на првото дете. Во то] период, атрибутите на невестинството, како што се: коцелот, сока]от, га]танот и др. постепено се напуштаат, при што се менува и статусот на невестата во статус на млада, мажена жена. Невестинската носща, а особено невестинската кошула има значаща улога и во погребните обреди, ща се чува за умирачка, па од то] аспект таа има и обредно-траорен карактер.
На]силно акцентиран дел на невестинската носща е долгата бела кошула, позната како: гувеалска, голема, тнока, доркина, корените, аловна, ве]че, цареите глае, срамница, шарена, крстови, околешка итн. Овие кошули се одликуваат со богата везбена и друг вид на декорацща, спецщално предозначена за ово] тип на кошули. Од орнаменталните елементи доминираат мотивите што ги симболизираат животната сила и плодност. Такви се мотивите: лоза, лози (три, седум, девет), ветки, ве]ка (девет ветки), зобалка, зрна (три, пет или девет), цветови (девет цвета), корете, пилита итн. Во венчалната носща особено значеае имаат и броевите, и тоа: три, седум и девет.
За разлика од текстилната народна орнаментика на источните и на западнословенските народи, каде прикажаните ликовни елементи, се одликуваат со одредена наративност и пластика во оформувааето на цртежот, македонската традиционална текстилна орнаментика се одликува со нагласената стилизацща и геометризацща на ликовните елементи и мотиви.
Техниката на изведба на македонски везови се карактеризира со броеае на жиците од платното. Изработката на везот според контурите на цртежот е кра]но ретка, ограничена само за определени типови на вез, во одредени региони. За разлика од македонските везови, ка] останатите словенски народи доминираат везовите изработени според означените контури на цртежот. Според Маслова (Маслова 1978: 41) токму оваа техника (рус. по числу, по расчету), се ]авува како подрева во однос на останатите техники на изработка на везовите.1 Во македонските народни везови со помош на оваа техника се изведувале бро]ни и сложени бодовни техники, специфични само за одредени региони или пак
1 Ка] руските народни везови со оваа техника се изведувале одредени видови на везови и тоа на]често - двустаронии косои стежок, или пак: крестик по счету нити ткани, различние види строчки итн.
застапени само во македонската везбена орнаментика (види: Крстева 2006). Дел од овие везбени техники се идентични со древните коптски, византиски и други црковнословенски текстилни артефакти, сочувани до денешни дни.
Особен интерес за нашата тема на истаржуваае претставуваат везовите и нивната орнаментика карактеристични за двата соседни етнографски предели Скопска блатща и Скопска Црна Гора. Во овие предели диференцирани се два типа на носии, со ]асно изразени карактеристики и специфики. Карактеристично за женските празничните кошули од регионот на Скопска блатща е везот со срма и разнобока волна. Од орнаментиката доминираат стилизираните флорни и геометриски елементи, специфични само за ово] предел од Македонща. За соседниот предел - Скопска Црна Гора, карактеристичен е рел]ефниот вез, изработен речиси целиот со црна волна со акценти од темно сина - модра бо]а. Орнамениката се одликува со строга геометризацща и отсуство на било каква стилска или наративна фигурацща. Од геометриските форми доминираат: кругот, квадратот и триаголникот. И покра] jalara, стилска, иконографска, технолошка, колоритна итн., диференцщацща на машката и на женската носща помегу овие два предели, во оформувааето на невестинската носща, и особено невестинската кошула, се ]авуваат одредени стилски карактеристики, заеднички за двата предели, мегу кои е и црниот рел]евен вез (Крстева 1994: 111-123), застапен во везбената декорацща на женската носща, и особено на невестинските кошули т.н. Црнетица и Гувеалница, од наведените два региона. Токму овие невестински кошули, според своите стилски и содржински елемнти, претставуваат преоден тип на носща, помегу овие два региони.
Шуавата на т.н. црн вез во изработката на носиите е мошне ретка rojaßa, не само во Македонща, туку и на пошироките балкански подрач]а. Во традиционалната култура на словенските народи, везот на]често се изработувал со црвени или други разнобоки нитки, додека пак изработката на вез со црни нитки е речиси непозната по]ава. Везот со црни нитки е карактеристичен за Раниот стил на коптскиот текстил, датиран од првата половина на 3 до 5 век на н.е. и делумно за т.н. Зрел стил, формиран во периодот од средина на 5 до средината на 7 век од н.е. Копсткиот текстил од раниот стил според сворт стилски израз се развива под влщание на елинистичката и древноегипетската култура. Зрелиот стил претставува преоден периот во кои античките теми се христщанизираат со употреба на одредени христщански симболи, притоа доага до промени во цртежот и нарушуваае на пропорциите на прикажаните фигури. (Шуринова 1969: 13). За разлика од подоцнежниот полихромен колорит, текстилот создаван во ово] период се одликува со тонска градацща од црна односно темно сина до темно црвена, односно гувезно-кафеави бо]а, со акценти на црвена, зелена или друга бо]а. Во иконографищата на ово] период доминираат античко-елинистичките и египетските митолошки теми со сцени во кои доминираат митските божества. Покра] овие наративни сцени се ]авуваат и чисто геометриски орнаменти поставени самоспуно или пак во комбинацща со растителни мотиви, при што како на^щоминантен се ]авува мотивот на лозата. Со овие орнаменти на]често се орнаментирале клавите и вертикалните ленти -плетенки со кои се украсувале туниковидните кошули.
Техниката на на везот се изведувала во комбинацща на т.н. гобленска техника и летечка игла, на ленено платно со волнени нитки.
Иконогрaфcкa ana. una Ha ликовните npe ici aBu
Посебен интерес за нашето излагаае претставува везената композицща поставен во долниот - преден и заден дел на женската невестинска кошула Гувеалница. Во централниот дел на композицщата, прикажана е фигура, со антропоморфни обележ]а, уникатна по сво_|от стилски израз и содржина. Фигурата е дел од една низа на истоветни такви фигури, поставени (пет, осум или единаесет) во предниот - предница и задниот дел (задница) од долницата на
женскaтa невестинси кошyлa. 3a жял терминологиjaтa нa посочениот мотив е непознaтa.
Прикaжaнaти фигyрa од везот га женскaтa кошyлa Гувеалница, според зaстaпените елементи претстaвyвa лик со митски обележja. Ha вaквaтa ко нстата циj а у кажу ваат неговите атрубути, како што се:
- небесниот свод, исцртан со црвена ^J-Iw-IttXI 'J лини] а во полу кружна форма, поставен над
VjÄJ^^^Be главата на ликот;
"- масивната глава, со рогови и соларен
диск поствен во средишниот дел га ликот;
- розетa, постaвенa во центрaлниот дел од мaсивното тело (без нaзнaчени екстремитети), со двa ромбa постaвени од двете стрaни;
- sвездените елементи, кои ja опкрyжyвaaт целaтa фyгyрa.
Од нaведените елементи, кои ja дефинирaaт неговaтa содржинa, можеме дa заклучиме дека станува збор за небесно божество, покровител над небото, во Koja ararara yлогa зaземa сонцето. Овa божество зaземa домигантно место во небеснaтa - космичга зонa, односно претстaвyвa центрaлен симбол га нaведенaтa космогонискa сликa.
Според своjaтa иконогрaфиja, a имajки го предвид медиyмот нa неговaтa тaнскрипциja, може дa констaтирaме декa стaнyвa збор зa мaшкa фигyрa со полукружно обликyвaно торсо и мaсивнa глaвa со рогови, облечено во плaшт, коja во целост ги ro^raa неговите екстремитети. Од симболите што го одредyвaaт и го дефинирaaт негивиот божествен кaрaктер присутни се: двaтa солaрни елементи - кругот (постaвен во центaрот га глaвaтa) и крyжнaтa розетa (посгавега во центрaлниот дел нa тело); небесниот полукружен свод озгачен гад неговaтa глaвa и броjните звездите, кои ja опкрyжyвaaт целaтa фигyрa и го дефинирaaт небесното, космичко прострaнство. Од колоритот нajдоминaнтнa е црнaтa боja - зaстaпенa во оформyвaftето нa целaтa фигyрa и звездите; црвегага боja со raja е ознaчен небесниот свод и дел од розетaтa, кaко и злaтнaтa боja т.е. срмa со raja се дефинирaни солaрните a^^yra - кругот и розетaтa, кaко и просторот помегу глaвaтa и торзото од нaведенaтa фигyрa. Во композициjaтa белaтa боja се jaвyвa кaко фонов тaпет и е во фyнкциja дa го озгачи и дефинирa небесното прострaнство. Ако ja одземеме црнaтa и белaтa боja кaко две крajни монохромни позиции, од колоритгага скaлa га бои и ги aспектирaме црвенaтa и злaтножолтaтa боja, кaко единствени од колорит га нaведенaтa композициja, можеме дa зaклyчиме декa нивгага корелaциja претстaвyвa симбиозa нa двa дyaлистички концептa. Од aспект га симболикaтa нa боите, црвенaтa боja е симбол нa плодностa, га брaкот и воопшто животнaтa енергиja, коja во космологичките претстaви, нajчесто ja претстaвyвa големата маjка-Земjата. Во овоj контекст, неjзинaтa yлогa е двогасочга - тaa се jaвyвa кaко симбол нa плодностa, но и кaко aпотреон при преминот нa оноj свет. Придрyженa со злaтнaтa или сребренaтa боja ^araa или сребренa срмa), тaa добивa подлaбокa димензиja, коja во митолошките претстaви го изрaзyвa симболот га Сонцето, светлинaтa и бесмртностa - злaтнaтa, односно Месечинaтa, чистотaтa и плодностa - среброто. Од гаведеново стaнyвa jaсно декa колорит од нaведенaтa композициja е во фyнкциja нa неговaтa содржинa и згачеае, односно го потенцирa божествен кaрaктер нa прикaжaнaтa митскa фигyрa.
Во обид дa го дефинирaме и определиме згачеаето нa овaa божество, ке се обидеме низ симболичко-икногрaфскa aнaлизa дa го идентификyвaме неговиот иконогрaфски тип и по гат нa компaрaциja дa ги пронajдеме неговите aнaлогии во
пантеонот на митопоетизирани слики на древните индоевропски религии и нивните теоними.
Во една поредуцирана и стилизирана варщанта ово] мотив го срекаваме на парче копстки текстил,2 шал или наметка, како дел од бордурниот по]ас на една посложена композициска слика. Везот е изработен со волнени нитки на ленена основа. датиран во периодот помегу 10 - 12 век. Композоцщата е сочинета од дваесет и три октогонални елементи поврзени еден со друг во чщ централен дел се поставени фигури на лавови и леопарди. Во долниот дел од композицщата прикажана е фигура на коааник или ловец, ко] во раката држи штит или нещ вид на бокал. Композицщата завршува со фриз од стилизирани фигури, во форма на глава и торзо, без да бидат назначени екстрмитетите. Слично како и raj посочениот вез од Македонща, главата и торзото на фигурата се орнаментирани со кружни мотиви, орнаментирни во нивниот центален дел. Целокупниот просторот околу посочените фигури е орнаментиран со низа на ситни sвездовидни мотиви. Според иконографщата и стилскиот израз на прикажаните фигурални и декоративни елементи, ткаенината може да ]а класифицирама во групата на доцната копста уметност ща пак се развива под влщание на исламската уметност, а имено по влщание на уметност на Фатимидите т.е. фатимидскиот период во Египет.
Според иконографските елементи и содржини, наведената фигура од женската кошула од регионот на Скопско, блиски корелации воспоставува и со неколку различни ликовни манифестации по сво]ата хронолошка и културна припадност од ово] иконографски тип, детално анализирани во трудот на: Словенските пантеони во ликовнииот медиум: Сварог (Чаусидис 1998: 75-92) .
Централната фигура од една сребрена плочка од познатиот комплекс на луристански метални предмети, датирана од 8 век п.н.е. и покра] големата временска и културолошка и разлика, изненадува со големата сличност со посочената фигура од везот од Македонща. На фигурата од луристранската плочка е прикажан човек со масивно sвоновидно торзо, облечен во нещ вид на плашт, без назначени екстрамитети, чщ центален дел е орнаментиран со кружен мотив на градите, на ко] е прикажан човечки лик. Компаративната аналлиза помегу посочените две фигури укажива на одредени сличности, но и разлики. На луристанската плочка наведениот лик има ]асно обработена глава, строго лице со правилни црти, мустаки и вертикални локни на брадата, обележ|а кои во целост се изоставени при оформувааето на главата на фигурата од женската кошула од Скопско. Одредени разлики се по]авуваат и во оформувааето на торзото т.е. плаштот, ко] raj луристанската фигура е прикажано во вид на стилизирани кршда. При оформувааето на целокупната композицща, raj луристанската метална плочка во вториот план, од левата и од десната страна на централната фигура, се поствени човечки фигури кои држат огнени мечови. Небесниот карактер на прикажаната композицща се потврдува со присуството на розетата поставена во долниот дел од композицщата.
2 Парчето коптски текстил е е сопственост на: Indiana University Art museum, USA.
При компaрaтивнaтa aнaлизaтa нa овие две фигури и утврдувэаето нa нивните зaеднички кaрaктеристики и специфики, покрэ] историските кyлтyрните фaктори, знaчajнa улога во грэде^ето нa нивниот стилскиот изрэз имэ и медиумот га нивнэтэ изрэботкэ. Во нэведениот случэ] стaнyвa збор за два сосема различии матерщали, чща изработка во голема мера го условува и детерминирa кaрaктерот и стилот га нивнэтэ изрэботкэ. Имэ]ки ги предвид, техничките и стилските особености кaтектеристики га нaведениот вез од невестинскaтa кошулэ Гувеалница, кэко што е: стилизэци]э га везбените орнaменти, сложеносга га везбените техники (облаз-пунето, четирица, предиглечко, полукрстови, полнеж итн.) и мононхормонэтэ и редyцирaнa скэлэ га бои во кои превлaдyвa цргага, со aкценти га црвенa и жолтозлэтнэтэ бо]э, т.е. срмэ, се гаметнувэ зэклучокот декэ отсуството га детэли и описни елементи во оформувэаето га ликовното изрэз га гаведегага фигурэ, во големэ мерэ се должи га ликовните и стилските особености га везовните техники, кэрэктеристични зэ ово] регион. 3a рэзликэ од него, во иконогрэфи]этэ га лyрестaнaтa метэлнэ плочэ, зэбележливо е присуството га плэстично оформувэае га фигурэтэ со детэлно исцртувэае га постоечките пропрэтни елемнти кэрэктеристични зэ неэ. Вэквото толкувэае га ликовниот изрэз га нэведенэтэ митскэ сликэ, во големэ мерэ е резултэт га ликовните и стилски кэрэктеристики зэ т.н. луристэнски метэлните предмети од то] период.
Прегледот га митските слики во кои се по]эвувээт ликови га мэшки божествэ, со слични обележ^э и кэрэктеристики може дэ ja проследиме и плочкэ (висинэ 9 см), с. Велестино, Тесэлщэ, век од н.е. Плочкэтэ е формэ га мэшкэ фигурэ, плэстично оформенэ со поликружно торзо, облечено во полкуружга нэметкэ; га грэдите доминирэ кружен диск, a ивиците се дололнети со 4 розите. Лицето што прикэжувэ возрэсен мэж со брэдэ и со мустаки. Лицето и долните екстремитети од фигурэтэ се реэлистички оформени. И покрэ] иконогрэфските рэзлики во третирэаето га фигурэтэ, од эспект га содржинэтэ, посте^т низэ га сличности и сродности со елементите кэрэктеристични зэ гаведегатэ фигурэ од женскэтэ кошулэ од регионот га Скопско. И во двете случэи кэрэктеристичнэ е по]эвэтэ га солэрните симболи: розетэ во центрэлниот дел од торзото и по двэ солэрни симболи га екстремитетите.
во метэлгатэ прога^ено со дэтирэпэ од l обликувэнэ во
Анэлизэтэ га мэшките фигури со этрибути га солэрни божествэ, може дэ ja
сиоредиме со неколку фигури преземени од везбенэтэ орнэментикэ, кaрaктеристичнa зэ трaдиционaлното текстилно творештво га Источните Словени, дэтирэни кон крэ_|от га 19 и почетокот га 20 век. 3a рэзликэ од погоре нэведените примери, прикaжaните фигури имээт нэглэсени горни и долни екстремитети, со рэцете нэполу
свиени. Соларните елементи се поставени под пазувите и над рамената, прикажани во форма на крст со завиени краци на краевите или пак во форма на четирилисен цвет. Карактеристично и за двете фигури е по]авата на роговидни елементи поставени на главата, во форма на буквата „V" со наркшени запци. За разлика од погоре наведените примери, raj овие фигури лицето е условно означено, без подетално оформуваае.
Иако, според содржината и застапените елементи, постсуат големи сличности и истоветности со двете фигури од Русща, тие според сво]ата иконографща значително се разликуваат со фигурата на машкото божество застапена во везот на невестинската кошула од регионот на Скопска блатща (Македонща). На ваквата констатацща укажуваат соларните симболи поставени околу централниот дел од торзото, како и роговидните ленти на главата, кои не ги сретнавме raj претходно наведените митски божества.
Заклучок
Анализата на посочените митски слики, и покра] различниот и дистанциран културно-историски ареал и период на новносто настанува^е, укажуваат на низа ликовно семантички и теонимски сродности. Релациите со митското божесто од македонскиот вез на ниво на иконографски тип можно е да се сродни со посочените ликови од наведената фигура од копсткиот текстил, како и со посочените ликови од велестинската плочка и луристанската фигура, односно нивното поврзуваае со доцнокопстакат уметност, raja се развива под влщание на исламската фатимидска уметност во Египет во периодот на 1012 век, како и со ликовите од металните плочки кои, според нивната иконографща и теоними, укажуваат на поврзуваае со иранската т.е. австинската митологща. Како на]соодветна се покажува нивната идентификацща со З'рван (Зерван, Зурван) - богот на времето, односно неговата идентификацща и персифиникиацща со богот на времето т.е. вечното или почетното време. Овие авестински епитети како на З'рван, како што посочува Чаусидис (Чаусидис 1998: 1, 79), блиску кореспондираат токму со некои детали од велестинската фигура, како што е розетата, присутна во посочениот вез од Македонща, но и во коптскиот текстил, а делумно и во модифицирана форма и во наведените везови од Русща. Посочената розета е идентификувана како фаза од соларниот циклус, raja совршено соодвествува со епитетот на З'рван како небеско божество и со персонификацща на вечното време. Во то] контекст, не само сликата туку и името на ово] авестинско-ирански бог може да се постави во релацща со словенскиот бог Сварог. Потврда на вактото согледуваае ни даваат нивните теоними, кои во историските извори се сретнува и како Совраг т.е. Зварог. Иконографските и фонетските релации се потврдуваат и на семантичко-етимолошко ниво, има]ки предвид дека теонимот Сварог ко] се сведува на свар или сварг, во индо-иранските паралели се толкува како небо, светло и сл. (Иванов, Топоров 1980: 155).
Сметаме дека укажаната анализа покажува на блиските сродности корелации на посочените митски машки ликови, кои во сво]ата семантичко-иконографска и теоминската содржина пртставуваат модифицирани форми на древните солерни божества: Зрван и Сварог, кои пак носат обележ]а на прастари божества што со текот на времето го изгубиле сво]от култен карактер и до денешни дни останале сочувани единсвено во медиумот на митот или пак, како стилизирани митски слики, забележани во текстилното фолклорно творештво. Нивниот митски карактер, како небесни - соларни божества, го потврдува и нивното присуство, кое единстено е забележано во обредната македонскта невестинска носща, raja изобилува со низа архаични обредно-магиски елементи.
Литература:
Маслова Г. С. 1978. Орнамент русской народной вишивкы. Наука. Москва. 41.
Крстева А. 1994. Невестинските кошули во Скопската котлина. Етнолог. 4-5. Здружение на
етнолозите на Македонща. Музе] на Македонща. Скоще. 111-123 Крстева А. 2006. Техники на везе&е во украсувааето на македонските народни носии, Скоще.
Шуринова Р. 1969. Коптские ткани. Аврора. Ленинград
Чаусидис Н. 1998. Словенските пантеони во ликовниот медиум: Сварог. Studia mithologica
slavica 1. ZRC SAZU. Ljubljana. 75-92 Иванов, Топоров Й. 1980. Балтискатая мифология. Мифы народов мира. Москва 155.
Сл.1. Долница од невестинска кошула - Гувеалница, Скопска Блатща, Македониjа, АИФ инв. бр. 178
Сл.2. Вез од долница на невестинска кошула -Гувеалница, Скопска Црна Гора, Македонща, АИФ, инв. бр. 825
