CC BY
0Philological Studies 21, 2, (2023)
Оригинален научен труд
УДК 398.332.44(497.7) УДК 791(497.7):39(=163.3) DOI: https://www.doi.org/10.55302/PS23212047pk
РЕЛАЦШАТА МЕГУ ЧОВЕКОТ И ПРИРОДАТА ВО ТРАДИЦШАТА И ВО ФИЛМСКИОТ НАРТИВ1
Катерина Петровска-Кузманова
Институт за фолклор „Марко Цепенов " Универзитет „Св. Кирил иМетодиj"
Апстракт: Во фокусот на истражува&ето е односот кон традицща и не]зиното влщание врз релацщата што ja воспоставува човекот со сво]ата околина. TprayBajKH од истражува&ето на медиумското презентираае на традицщата поврзана со празникот Водици се разгледува можноста преку уметничкиот израз да се влщае врз односот на човекот кон природата. Во текстот се осврнувам на филмот „Господ постои, името й е Петрунща", ко] го сметам за податлив, биде]ки иако е базиран на вистински настан, гради сво]а приказна, ко]а отвора голем бро] актуелни општествени прашааа, кои се однесуваат како на минатото така и на сегашноста што ]а живееме. Таквата поставеност на филмскиот наратив дава можност за различни читааа, кои се однесуваат на прашааата што се реферираат на односите на човекот со неговата околина. Во текстот, анализата е базирана на теоретските можности што ни ги даваат различните концепти на истражуваае и на толкуваае, кои се темелат врз етно-/екокултурна перспектива.
Клучни зборови: Водици, традицща, луге, природа, филмска нарцща.
THE RELATIONSHIP BETWEEN MAN AND NATURE IN TRADITION AND IN THE FILM NARRATIVE
Katerina Petrovska Kuzmanova
Institute of folklore "Marko Cepnkov ", Skopje Ss. Cyril and Methodius University in Skopje
Abstract: The focus of the research is the attitude towards tradition and its influence on the relation that man establishes with his environment. Taking the research of the
1 Трудот претставува дел од проектот „Меморща и екокосмос", Koj е поддржан финансиски од Министерството за образование и наука на РС Македонща (2021 - 2023), а организиран од Институтот за фолклор „Марко Цепенков" - Скоп|е со Одлука за финансираае на научноистражувачки проекти бр. 12-15533/2 од 03.11.2021 г.
media representation of the traditions related to the Epiphany holiday as a starting point, we look at the possibility of influencing man's attitude towards nature through artistic expression. In the text, I refer to the film "God exists, her name is Petrunia", which I consider to be receptive to analysis because, although it is based on a real event, it develops its own story that raises a number of current social issues related both to the past and the present that we live in. Such a setting of the film narrative allows for different interpretation concerning the issues related to the relationship between man and his environment. In the text, the analysis is based on the theoretical possibilities provided by the different research and interpretation concepts based on the ethno/eco-cultural perspective.
Keywords: Epiphany, tradition, media, people, nature, film narrative.
Во колективната меморща празникот Водици се поврзува со крштевааето на Исус Христос во реката Jордан. Реконструкцщата на ово_ь како и другите „настани" од Новиот завет, се темели врз биб-лиската и литургиската порака, ща ]а одредува не]зината форма. Несомнено е дека ово] празник, според голем бро] домашни и странски истражувачи2, како и според сопствените теренски истражувааа, е еден од на_щопуларните празници во Македонща (особено во не]зи-
2 Домазетовски, П. 1975. Водичарските обичаи и песни во Дримкол (Струшко). Македонски фолклор, год. VIII, бр. 15-16, Скоще: Институт за фолклор „Марко Цепенков", 253-261.Китевски, М. 1982. Водичарски обичаи, верувааа и песни од Дебарца (Охридско). Македонски фолклор, год. XV, бр. 29-30. Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков", 183-225.Малинов З. 2006.Традицискиот народен календар на шопско-брегалничката етнографска целина. Посебни изданща, кн. 68, Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков". Паликрушева Г. 1975. Кумството и побратимството на Свети Jован. Македонски фолклор, год. VIII, бр. 15-16, Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков", 63-73. Пенушлиски К. 1988. Обредните и митолошките песни, во: Одбрани фолклористички трудови, 2, Скоп|е: Македонска книга, 7-32. Петреска В. 2008. Реактуелизацща на традиционални колективни прослави. Македонски фолклор, 66, Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков", 205-222.Петреска В. 2014. Културно секаваае и презентацща на минатото преку религиско-обредната пракса. Македонски фолклор, 66, Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков", 105-117. Петреска В. 2020. Ритуалното сродство во народната култура. Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков". Поповски А. 1975. Водичарските обичаи и песни во с. Битуше (Река). Македонски фолклор, год. VIII, бр. 15-16, Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков", 243-252.Ренкас J. 2013. Збор-гест-текст. Прилог во проучувааето на обредно-обича)ниот комплекс на празникот Бого]авление во селото Битуше. Спшектар, год. XXXI, бр. 61, Скоп|е: Институт за македонска литература, 174-195. Целакоски Н. 1984. Дебарца. Обреди, магии и обредни песни. Скоп|е. Шапкарев, К. 1976. Избрани дела, IV, Обичаи, обреди, носии (приредил д-р Томе Саздов), Скоп|е.
ниот ]угозападен дел). Според верувааата празнувааето, обредните де_|ства, постапки и песни, кои се поврзани со празникот и се во тесна врска со просперитетот на заедницата. Празнувааето на Водици особено значеае му дава на крштевааето како една од повекето свети та_|ни на христщанството.
Во Македонща посщат голем бро] елементи, кои се заеднички при празнувааето на Водици, но се ]авуваат и значащи разлики, преку кои може да се следи и степенот на зачуваност на обича_|от (Петреска 2014: 105-116, Петреска 2020: 99-113, Малинов 2006: 115-118). Во традиционалната култура кумството, како и Светщовановото кумство имало знача_|но место во народниот живот (Паликрушева, 1975, 15-16; 63-68; Петреска 2020: 99-113). Разликите можат да се согледаат во времето на започнувааето на изборот на нов кум, бро_|от на кумови, начинот на предаваае на кумството, но и во начинот на изборот на новиот кум, како и самиот начин на празнуваае.3Денес, традиционал-
3Еден ден пред празникот, на 18-ти ]ануари, кумовите, со котлиаа со вода во Koja има крстови врзани со босилек, одат во црква. Откако попот ке ги провери сите крстови дали се правилно врзани, ги пее сите крстови заедно и со тоа ]а осветува (крштева) водата. Со ово] чин, водата добива профилактичка мок, со неа во текот на денот се прска низ куката, шталата, и другите простории. Ова де]ство има цел да ги избрка сите лошотии. Обредните де]ства поврзани со прскааето може да се сметаат за средство преку кое се постигнува обредната цел, но и како комуникациски канал за контакт со натприродното и сл. Прскааето како симболички чин претставува потенцщална идна плодност што носи изобилие. Во Дебарца, Водици бил наколем и на]значаен празник во годината, а според Целакоски се славел повеке дури и од Божик и од Велигден (Целакоски 1984: 93), се празнувал два дена. Првиот ден се нарекувал Машки Водици, а вториот Женски Водици. За време на Женски Водици се пеат водичарски песни, мегу кои доминираат песните со пофалби и пожелби, кои се однесуваат на: домакинството, одделните негови членови и општата благососто]ба3. Во сите случаи, на 19 ]ануари се изведувала литща со крстови и икони, а потоа се одело на селската река, на селскиот вир, кладенец, каде што се вршело богослужба, молитва и се фрлал црковниот крст. По крстот скокале момчиаа, а оно] што ке го фател одел низ селото и собирал пари. Дел од парите останувале за момчето, а дел за црквата, или пак во некои села на оно] што го фатил крстот, попот, како награда, му давал извесна сума пари (Целакоски 1984: 95-96, 115,116; Китевски, 1982: 19-21; Домазетовски, 1975: 253-261; Петреска 2014: 105-116, Петреска 2020: 99-113).Истражувааата на североисточниот и на источниот дел во Македонща, во Шопско-брегалничката етнографска целина, покажуваат дека празникот Водици има важно место во обредниот календар, иако не толку, како што е случает со некои предели од западниот дел на Македонща. Во ово] регион свештеникот откако ке ]а изврши богослужба, го пушта, „го фрла" крстот во вода (река, вир, корито од чешма или котел), со што ги „осветува водите". Кулминацща претставува „фрлааето" на крстот во водата, потоа влегувааето на неко] од присутните во водата (река, вир) и наогааето, односно факааето на крстот. Оно] што ке го фати крстот и ке го извади од водата, се верува дека во текот на годината - „ке биде срекен и ке го служи добро здрав]е", а истовремено за то] подвиг му следува и награда. Подоцна, то] со крстот ги обиколува куките во населбата, а домакините го наградуваат со продукти и со пари. Во некои места, каде што нема река за да се „фрли" крстот, свештеникот, чинот на осветуваае на водите го врши
но, во Македонща, во речиси сите населени места, по завршувааето на литургщата во локалната црква свештениците заедно со народот одат до неко]а поголема вода - река, езеро или базен - во raja се фрла крстот, а дел од присутните, во денешни услови оние што веке се прщавиле дека сакаат да скокаат по крстот влегуваат во водата за први да до]дат до него. Секако дека во медиумското презентираае на праз-никот кулминацща претставува фрлааето на крстот и неговото факаае од страна на млади момчиаа, како и наградата што ja добива оно] што го фатил крстот. Но, не помалку внимание се обрнува на масовното присуство и особено на присуството на поединци од политичкиот или од бизнис-животот. Исто така треба да се истакне, како еден посебен сегмент во медиумското презентираае, акцентирааето на наградите за на]срекниот (оно] што ке го фати крстот). Оваа особено било силно изразено кон кра]от на минатиот и на почетокот на ово] век кога наградата станува сама за себе цел на лугето што се натпреварувале за крстот. Таквата перцепцща доведува до низа немили случувааа, кои покажуваат дека верувааето во мокта/среката не е вистинскиот мотив за учество во церемонщата, туку наградите и шетааето со крстот по куките за здобиваае на матерщална корист.4Во целиот контекст се вметнува и прашааето за местото на изведуваае на обредот, реките и нивната загаденост, наспроти верувааето дека на то] ден сите води се свети и соодветно на тоа и чисти во обредна смисла на зборот.5 Според теоретските концепции, познати во етнологщата и фолклористиката, се смета дека верувааата лесно се прилепуваат до обредноста, raja е тесно поврзана со митологщата и религщата. Об]аснувааето на оваа врска не е лесно, особено ако се поврзува со обрасците на традицио-налниот пристап кон просторот (природата и „целиот свет"). Станува збор за своевиден вид митски поглед на светот, ко], времето и просторот, го сфака на посебен начин (повеке: Toporov 1988:12 во Belaj 1998:23). Според то] пристап секо] човек е инкорпориран во составот на верувааата на сво]ата заедница уште пред на се роди, што продол-жува и по неговата смрт.
„Посто]ат повеке патишта задолжени за формираае и за подига-ае на нивото на еколошката свест, поврзани со на]широкото информи-раае преку телевизщата, радиото, интернетот, стручната литература,
со пуштаае на кpстот во rapara („мpaмоp", ^елак") од чешмата или во неко] котел со вода. Потоа ^стот му се дава на оно] што по пат на наддаваае ке понуди на]многу пapи, и то] станува „кум на ^стот" до следните Водици (Малинов 2006: 115-118).
4https://religija.mk/skandalite-za-vodici-stanuvaat-tradicija-vo-shtip-godinava-krstot-ostanuva-kaj-vladikata/
5https://a1on.mk/macedonia/gdu-vo-shtip-e-faten-svetiot-krst-no-mozhebi-i-esherihija-koli-od-izmetot/
организирааето трибини и еколошки активности на владините и на невладините еколошки движеаа. Вториот начин на де^твуваае е поврзан со институционалното и со неформалното образование на младите и создавааето на еколошка литература за нив. Додека третиот начин ко] е и на]малку развиен е преку создаваае на еколошка литература за возрасни" (Мо^иева-Гушева 2019: 87). Сметаме дека отвора-аето на прашааата поврзани со екологщата е можно и преку филмот како дел од севкупниот медиумски и културен контекст. Во совреме-ното општество медиумите имаат значаща улога и тоа не само во прет-ставувааето на традициската култура, туку во сите аспекти од нашиот живот. Во однос на традицщата медиумите имаат мок да вршат не]зи-на реконструкцща и интерпретацща. Кога традицщата подлегнува на интерпретацща на консументите, добива поинаква димензща. Во теорщата што се занимава со медиумите се смета дека сè уште во општеството доминира еднонасочна комуникацща, raja е каракте-ристична за телевизщата и за филмот, покра] разворт, постоеаето и се поголемата употреба на интернетот, каде што комуникацщата мегу испракачот на медиумската содржина и консументот е двонасочна. Во рамките на преиспитувааето на медиумската перцепцща на празнува-аето на Водици во текстот се осврнувам на филмот „Господ постои, името и е Петрунща"6, щшто е инспириран од настанот што се случил на Водици 2014 година кога жена го фатила крстот фрлен во реката Брегалница во штипско Ново Село. Инспирацщата за филмското сце-нарио е преку преиспитувааето на христщанските табуа во однос на жените (факааето на крстот, влегувааето во олтарот и сл.) да се пре-испита не]зиното место во современото општество. Како што останува забележано во написите по повод снимааето на филмот во 2014 година првпат во исторщата на Штип и пошироко крстот го фатила жена, во конкуренцща на 40 момчиаа. Но случката е карактеристична по тоа што пред очи на присутниот народ крстот од не]зините раце насилно и го зеле момчиаата, кои скокле во реката. Подоцна, свеште-ниците носат одлука дека крстот прва успеала да го фати дево]ката, по што од Епархщата и од градоначалникот ги добила предвидените награди. Во контекст на нашето истражуваае ке забележиме дека по ово] настан, останува забележано, дека некой свештени лица добиле големи забелешки и укор. Самата девона, raja го фатила крстот во Штип, тогаш из]авила дека како верник е пресрекна и на сите им посакала здрав]е. Како што стой во на]авата на снимааето на филмот инспириран од оваа случка, не]зините прщателки велат дека таа и
6 Автоpи: Теона Митевска фежща), Елма Тaтapaгик и Теона Митевска (сценapио), Лабина Митевска (пpодyцент), Виpцини Сант Мapтин (диpектоp на фотогpaфиja)
денес немa ни^кеи пpедpaсyди зa то] чин и сметa декa веpниците без paзликa нa пол имaaт пpaво нa тоa.7Секaко декa опишaнaтa слyчкa е сaмо повод дa се сними филм во ко] се соочyвaме со бpyтaлнaтa pеaлност, пpекy лyfето од paзлични возpaсти и paзлични слоеви нa општеството, соочyвajки се со нивните искyшениja и стpaвови.
Пpaзникот Водици и слyчкaтa од 2014 годинa, кои ги имa во основaтa га пpикaзнaтa, овде слyжaт дa се pефеpиpaaт геогpaфските и истоpиските контексти. „Господ постои, името и е Петpyниja" е филм, ко], своjaтa естетикa, ja нaсочyвa кон мapгинaлизиpaниот свет, ко] живее нa пеpифеpиjaтa, зa дa се откpие местото га женaтa во него. Филмот ja paскaжyвa пpикaзнaтa зa Петpyниja (ja игpa -Зоpицa Нуше-вa), коja не одговapa нa доминaнтните сфaкafta зa yбaвинaтa, ниту гак не]зините однесyвafta се вклопyвaaт во гpaниците нaметнaти од неjзинaтa кyлтypa. Во сценapиото се покaжyвaaт не]зините нajинтимни желби, кои се во постоjaн конфликт со сpединaтa што ja опкpyжyвa: тие тpaнзитиpaaт од пaтpиjapxaлните сфaкafta нa мajкa и до целa непpиjaтелскa сpединa, raja ja зaсилyвa неjзинaтa несигypност во однос га сопствените можности и способности. Ликот га Петpyниja го илyстpиpa скpшеното себство поpaди не]зиното одбивaftе дa се вклопи во сpединaтa. „Искуството нa 'единството во идентитетот не е ништо повеке од пpивилегиja дa се биде домa сpеде доминaнтнaтa кyлтypa, дa се чyвствyвaте интегpиpaно во œa. Тоa е пpинyденa личностa дa нayчи вaжни лекции зa TOa дa биде мyтaнт во туга светови, 'од потpебaтa зa опстaнок, но може дa нayчи вaжни лекции нa игpиви, флексибилни и негаметливи нaчини зa тоa гако дa се биде суб]ект" (Bordo, 2000, 27).
е кyлтypнa непослушност, коja, пpекy кpеaтивностa га глaвниот лик, служи кaко стpaтегиja зa оствapyвaftе нa сопствените ^aßa. Токму зaтоa не]зиниот стaв yдиpa, очигледно и диpектно, биде_|ки е дел од пpоцесите нa сyбjективaциja.
Петpyниja, чие битисyвaftе се одвивa нa мapгините нa општеството, одеднaш се нaоfa во сpедиштето нa тpaдиционaлнaтa пpослaвa когa, пapоxискиот свештеник, го фpлa кpстот во локaлнaтa pекa, доде-кa стотици мaжи нypкaaт зa дa стиггат до него, ко] споpед ветyвaftето ке и донесе: блaгослови, сpекa и пpоспеpитет. Taa, по низaтa re^^a^ ни случки нaоfajки се во безизлезга ситyaциja се фpлa во pекaтa и доafa до сaкaниот об]ект, нa изненaдyвaftе га ^кутните. Tоa е мигот кога тaa стaнyвa глaвнa пpотaгонисткa, га споpот меfy сопственото достоинство и восгановеното пpaво во пaтpиjapxaлно општество, со кое е во сyбвеpзивен однос. Слyчкaтa нa симболички raan може дa се
7https://sdk.mk/index.php/kultura/teona-mitevska-vo-shtip-snima-nov-film-inspiriran-od-zhenata-shto-go-fati-krstot-na-voditsi-vo-2014/
повpзе и со водaтa, коja, гако елемент, го поттикнyвa изpaзyвaftето нaдвоp од бинapностa нa зaдaдените мaшко-женски улоги. Taков е и pезyлтaтот од нaстaнот, ко] е тpaдиционaлно pезеpвиpaн зa мaжи. Но, ^кутните мaжи го доведyвaaт во пpaшaftе не]зиниот yспеx и во текот га филмот сме сведоци га сaгa во коja до изpaз доafa деxyмaнизиpa-аето со доп^и нa иpониja.
Меfyтоa, во филмот исто тaкa доafa до ropaß пpеиспитyвaftето нa цpковните кaнони гако стpyктypa и нaдгpaдбa во фоpмиpaftе нa општество. Овде доafaме до дискyсиjaтa зa тpaдициите и идеологиите што постоjaт „сши по себе" биде]ки тие отсекогaш постоеле, но кои се дел од едга кyлтypнa сpединaтa, коja пpодолжyвa дa диктиpa модели нa живот, однесyвafta и суб]ективности, кои не им се од rapara нa жените. Рaспоpедот нa идеите и веpyвaftaтa од тоa вpеме го пpетстa-вyвa дyxот или paсположението, кое е домигантно во одpеден пеpиод од истоpиjaтa кaко што е пpикaжaно во филмот. Доведyвaftе ra rapa-тивот во близок контакт со нaпливот нa конзеpвaтивни идеи, кон жените, ни ги покaжyвa paзличните фоpми нa контpолa и pепpесиja, кои се pезyлтaт га гаследството и диxотомнaтa и x^papx^ra кaтегоpичнa логикa, коja се однесyвa нa: paсaтa, pодот и сексyaлност (Lugones, 2014:935). Овa нè нaведyвa дa кaжеме декa Петpyниja, raja слyчajно доafa до кpстот, семиотички пpетстaвyвa симбол нa с^отав-стaвyвaftето нa востaновениот pед. Tоa е боpбa во коja до ropas доafa посветеностa и веpбaтa во слободaтa, еднaквостa и солидapностa гако новите милениумски пpедизвици. Овa е обид дa се исцpтa еден нов xоpизонт, во ко] се воспостaвyвa вpскaтa меfy сексизмот и еколошкaтa свест: нa кyлтypно-симболичко и га социоекономско ниво. Рaзвоjот га општествените обpaсци, длaбоко вкоpенети во искpивyвaftето нa pодовите односи, доafa со подемот нa пaтpиjapxaлните општествa, кои ги стaвеле жените во инфеpиоpнa положбa. Системот нa доминaциja општествено се констpyиpa вpз идеолошките aлaтки, кои го paтифи-кyвaaт кaко одpaз нa „пpиpодaтa га нештaтa" и нa „волjaтa га Бог/бого-вите". 3a потвpдa га овaa констpyкциja беa создaдени пpикaзни пpекy кои може дa се пpикaже ово] xиеpapxиски општествен поpедок кaко сaмиот одpaз нa космичкиот поpедок (Ruether 2012: 22-33).
3aплетот во филмот се paзвивa во гасога нa оствapyвaftе нa пpaвaтa нa Петpyниja што било можно сaмо пpекy спpотивстaвyвaftе нa pелигиозните пpaвилa, кои пpетстaвyвaaт, во то] контекст, помокен моpaлен кодекс од сaмиот кодифициpaн зaкон. Tоa се гледa пpекy спpотивстaвените стaвови га Свештеникот, ко] твpди декa глaвниот лик ги пpекpшил цpковните пpaвилa, додекa Сyдиjaтa стои нa сгавот декa тaa не стоpилa нигакво кpивично дело и зaтоa не може дa ja
принуди да го врати крстот. Мегу нив се одвива дщалог со ко] се демонстрира борба во однос на мокта што два_щата ja имаат, правилата на човекот наспроти Бож^ите правила. Во однос на главниот лик, единствената мок што таа го поседува е стекнатиот предмет (крстот), ко] со ревност го чува. Во мегувреме, главниот лик сфака постепено дека овде се става на испит нивното лицемерие: таа не крадела, ниту го украла крстот, а голема група луге беа сведоци на сите факти. Прашааата поврзани со законитоста и со злоупотребите на власта се присутни во текот на филмот и постсуано се ревидираат, како и на принципи на: изономща, пропорционалност и разумност, доведена во прашаае преку мерките и одлуките на вклучените ликови. Притоа, под погледот на свештеникот, верскиот обича] се запазува како а извор на правото. Правната власт произведува и прикрива, во исто време, суб]екти пред законот. Сещ што не е претставен со ово] дискурс на права не постои затоа што нема можност надвор од нормата. Тука е улогата на човековите права. Човековите права се културни процеси, не претставуваат едноставни осво]увааа, но прилично постсуани дис-курзивни и соцщални спорови (Flores, 2009) или како што забележува Батлер (2003), правата се перформативни говорни акти, како тие го диктираат однесувааето кога го произведуваат она што тврдат дека го претставуваат. Критичката теорща во пристапот кон овие права се обврзува на мисщата да овозможи соцщална трансформацща преку културните процеси на борба за достоинство и признание од разлики до историски исклучени групи. Приближува_|ки се на кра_|от на едно исцрпувачко, но, патуваае, Петрунща го прашува свештеникот дали би било „толку лошо да го земе крстот?" што то] го демантира, но информира дека би требало да ja одржува благососто]бата на населбата и на собранието. „А мо]ата благосостсуба?", поставува]ки го тонот на филмскиот резултат. Филмот, преку концизните дщалози и мноштвото знаци нè учи дека иако сакал мали нешта, главниот лик се соочил со големи ризици како резултат на што го победува системот: „Филмот завршува на то] начин што Петрунща ке мора да биде пуштена биде_|ки нема никакви докази дека го украла крстот, ке излезе храбро и со насмевка на лицето, па на кра] и самата ке му го даде крстот на попот, ко] конечно ке сфати и ке признае дека сепак е не]зин биде]ки таа го фатила, но Петрунща само му одговара: 'Веке не ми треба', и гордо си заминува, со полна душа, минува]ки низ целото тоа, заминува]ки на голема врата. Што ако Господ беше жена е реченицата raja на кра] ja изговара не]зин прщател во интерв]у, како одговор на новинарка raja
цело вpеме се обидyвa дa ra^arn стоpиja зa ово] нaстaн".8 Со овaa постaпкa, пpекy филмскaтa rapa^ja, се тpaнсфоpмиpaaт елементите, кои ja повpзyвaaт pелигиjaтa со пpaвдaтa во политички инстpyменти, кои го легитимиpaaт пpaктикyвaftе нa лaжнa мок.
Гледше нa ко] нaчин тpaдиционaлните „добpи обичaи" pезyл-тиpaaт со системaтски пpекpшyвafta нa основните пpaвa га човекот/нa женaтa, но од доуга стpaнa отвоpa пpостоp зa негово де^твув^е во еден вид генеpaлизиpaн xaос, зa кои не се свесни ниту сaмите глaсноговоpници га овие обичaи. Ha пpимеp, во одpеден момент од филмот Петpyниja, незaконито е во пpитвоp во полицисга стaницa. Tоa пpетстaвyвa ^ост^от, ко] е нaдвоp гpaниците га pегyлapниот систем, во ко] доминиpa пaтpиjapxaлнa пеpспективa зa позициjaтa га жегага и нa мaжот, но то] стaнyвa пpостоp во ко] може дa се темaтизиpaaт и пpоблемaтизиpaaт совpемените тaбya. Пpостоpот нaдвоp од pегyлиpa-ното дaвa основa зa сyбвеpзивно постaвyвaftе во однос га конзеpвa-тивните пaтpиjapxaлни вpедности. Tоa добpо се глaдa во сцените кога ja ослободyвaaт - тaa не може дa го нaпyшти местото биде_|ки гpyпaтa мaжи, кои сметaaт декa имaaт ^a^ нa кpстот, стоjaт нa вpaтaтa од yстaновaтa. Во секвенциjaтa, во raja се пpикaжyвa цветниот фусган нa пpотaгонисткaтa во моментот кога се обидyвa дa побегне од поли-цискaтa стaницa, нa суптилен нaчин yбaвинaтa се спpотивстaвyвa га гасилните лyfе што се тypкaaт и фpлaaт водa нa Петpyниja. Ha то] нaчин се пpикaжyвaaт пеpиодите нa виктимизaциja и pевиктимизaциja кaко илyстpaциja нa вистинското и га симболично нaсилство. Иaко во текот га целиот филм се двоуми, Петpyниja не зaпиpa во своjaтa боpбa со што го постaвyвa пpaшaftето: Дaли е изводливо дa се донесе пpоменa во кyлтypaтa без тpaнсфоpмaциja нa тpaдициите?
Кaко одговоp нa овaa пpaшaftе, во последните неколку децении pелигиско-пaтpиjapxaлниот поглед нa свет се га_|де нa кpитикa од стpaнa га новите теоpетски нaсоки нa aнтpопологиjaтa. Во нaсокa нa нaшето истpaжyвaftе може дa се кaже дега пpесекот нa полот, екологи-jaтa и pелигиjaтa доafa од неколку opa^p, вклyчyвajки ги жените и одpжливостa. Ако во минaтото теоpиjaтa нa феминизмот не го доведу-вaлa во пpaшaftе нa aнтpопоцентpичниот светоглед во ко] мaжот и женaтa зaедно се создaдени дa доминиpaaт и влaдеaт нaд пpиpодaтa. Со поjaвaтa нa екофеминизмот9 се пpеиспитyвa пaтpиjapxaлнaтa
8https://www.slobodenpecat.mk/retsenzija-gospod-postoi-imeto-e-petrunija-zhenata-koja-ja-dobi-borbata-so-patrijarhalnoto-opshtestvo-vo-koe-zhiveeme/
9Во слyчаjот на екофеминизмот можат да се определат повеке патеки по кои се движи теорщата, ко]а се однeсyва на бyдefteто на свеста за значеаето на природата. Првиот води пре^ проyчyваfteто на политичката теорща и исторща. Вториот пат кон
космологща и препознаваае на потребата да се справи со целата структура на Христовата приказна, а не само со родовите односи во не]зината антропологща. Еколошките и општествените услови од дваесеттиот век бараат феминизмот и екологщата да играат клучна улога. Од една страна, жените доагаат до самосвест и започнуваат да ги надминуваат бариерите, кои со векови се поставуваат против нивното целосно вклучуваае во општествените процеси. Од друга страна, неодржливоста на моделот за техно-економски разво] станува сè по]асна биде_|ки има деструктивна природа што ja компромитира иднината на човештвото. Еколошките и соцщалните проблеми на нашето време бараат анализа и осуда на економските интереси вклучени во уништувааето на животната средина. Во современиот капиталистички свет, под ненаситната потрага по пари и сеприсутниот дискурс на конкурентност, доага до израз желбата за мок, преку истакнувааето на патрщархалниот модел на општеството. Тоа се однесува, пред сè, на прикажувааето не само на жените, туку и на сите угнетени општествени класи како „поблиски до природата". „Особено, во патрщархалното општество, изборот на женски метафори е здрав противотров на културното омаловажуваае на жената" (Spretnak 1993: 187). Оттука, критичкиот пристап кон родовите стереотипи е исто така неопходен за да се постигне култура на одржливост. Основниот концепт на екофеминизмот е сознанието дека различните системи на угне-туваае се „заемно за]акнувачки". Овие заканувачки системи ги гледаат во патрщархално општество, кое, според нив, се темели врз четири „испреплетени столбови" одразени преку: расизмот, сексизмот, класна експлоатацща и уништуваае на животната средина. Ако се согласиме со истражувачите дека еколошките и соцщалните проблеми на нашето време бараат анализа и осуда на економските интереси вклучени во уништувааето на животната средина, тогаш критиката на родовите идентитети е исто така неопходна ако сакаме длабока етичка политич-ка трансформацща што оди подалеку од рационалното управуваае со
екофеминизмот е свpтен кон pелигиjaтa заснована на ^^одата, вообичаено повpзaнa со Божицата на плодоpодието, ко]а го одpжyвa цикличното обновуваае и pегенеpaциja. Во сpединaтa на седумдесеттите, многу paдикaлни/кyлтypни феминистки го доживеа]а оваа возбудливо отбитие, пpекy истоpиски и apхеолошки извоpи, на pелигиjaтa што ja почитуваше жената, дpевнaтa Божица. Тие сметаат дека то] пеpиод на вос^еснуваае на одамна зaбоpaвениот свет мит и prnyan ги изpaзyвaa нашите на]длабоки чувства за духовност исполнета со еколошка мyдpост и целост. Тpетиот пат кон екофеминизмот доага од екологщата. Поточно, жените и мажите, кои се вклучуваат во зелената политика од еколошки ^ичини, таму ги откpивaaт екофеминизмот и длабинската екологща (споpед: Spretnak1987).
pесypсите. № стaнyвa збоp зa зaпafaftе во есенциjaлизми или во дискypс зa пофaлбa што ги ^arn жените сaмоодpекливи спaсители нa екосистемот, туку зa пpепознaвaftе нa исклучително вpедните кaпaци-тети во ^a^^TO нa емпaтиja и внимaтелнa гpижa, кои тpебa дa ги гаучиме од детството и дa ги пpименyвaме понaтaмy во животот (Velasco Sesma, 2017).
Когa стaнyвa збоp зa еко-/етно пеpспективите нa филмот, тpебa дa се спомене кaмеpaтa нa Виpцин Сен Мaтен, raja ни дaвa пpецизни и суштински pеплики кaко во димензиониpaftе га кapaктеpите, тaкa и во ^a^^TO нa aтмосфеpaтa, коja ги изеднaчyвa внaтpешните чyвствa нa ликот со околинaтa во коja се слyчyвa нaстaнот. Taкa со помош га кaмеpaтa aвтоpките нè воведyвaaт во де_|ството пpекy пустите мaглови-ти улици нa гpaдот. Ha сличен гачин е пpикaжaнa и мapгинaлностa пpекy пеjзaжот во ко] се поjaвyвa кyKaтa во коja живее Петpyниja. Изгyбеностa и очajот го гледше во сликите нa мостот во кои Петpy-ниja дожи во paцете тоpзо од ^^a, пpед дa скокне во водaтa. Во сите овие слики доминиpa сивилото, со темните бои мaглaтa, кои пpетстa-вyвaaт aнтипод га кaдapот, во ко] Петpyниja стaнyвa свеснa декa е во пpaво. Во ово] кaдap фокусот е га не]зиниот цветен фyстaн, додега зaд глaвнaтa aктеpкa се поjaвyвa плaкaт со зеленa шyмa. Ш, исто тaкa, нa ниво што се однесyвa до мотивaциjaтa и поттиците нa деjствyвaftе нa глaвниот лик може дa се зaбележи декa постоjaт и постaпки доеку кои тaa се повpзyвa со пpиpодaтa, тоa моментот нa pитyaлното будете (тpaнсфоpмaциja). Во филмот „Господ постои, името и е Петpyниja" тpaнсфоpмaциjaтa зaпочнyвa токму со pитyaлот нa обpедното кaпеftе (фpлaftето по ^стот). Овaa сценa се темели вpз веpyвaftето декa со влегyвaftето во светaтa водa во името га Исус, човекот не ги мие сaмо сопствените гpевови, туку то] симболично yмиpa во стapиот живот зa дa се pоди повтоpно во новиот, a TOa и слyчyвa и со Петpyниja. Tоa е моментот нa почетокот га будеаето, ко] пpетстaвyвa сшо почеток нa не]зиното пaтешествие кон тpaнсфоpмaциjaтa. Пa, тaкa може дa се кaже декa овде еко-/етно пеpспективи иaко не се доисутни во нapaци-jaтa, суптилно се вметнyвaaт пpекy филмските слики. Во овaa постaпкa гледaме желбa дa се постигне тpaнсфоpмaциja во одажливост, зa чиja цел тpебa дa се постигне кyлтypнaтa пpоменa га човештвото. е нaсокaтa дa се постигне xapмонизaциja пpекy кyлтypaтa нa општество-то со пpиpоднaтa сpединa, односно колку тaa бapa особени нaчини нa однесув^е и колку дaдениот обpaзец нa однесyвaftе дозволyвa одое-денa шиpочинa. Згачи сpедиштето или клучот нa овaa теоpиja е ^raa-годув^е кон сpединaтa.
Анализата на филмскиот наратив преку различните етно-/еко перспективи покажува како можеме да управуваме со природата на начини, кои не го загрозуваат еколошкото функционираае. Целта е да се постигне трансформацща во одржливост, за чща цел треба да се постигне културната промена на човештвото. Но, ако не можеме да го смениме светот, барем да се обидеме да отвориме дискусща. Тоа го прават авторите на филмот користе]ки ги сите расположливи средства, става]ки го фокус на своето остваруваае прашааата што се однесуваат на повеке аспекти на современото живееае. Започнувааето со овие теми во рамките на филмската уметност секако дека носи предзнак „провокацща", но само ако, во разрешницата, се нуди некаков излез иако во случаев одлуката е то] само да се насетува, што исто така е сосема легитимно. Преку анализата на филмот „Господ постои, името и е Петрунща" во контекст на медиумското претставуваае на традици-jara и не]зиното место во современите општествени односи се обидов-ме да ги поттикнеме заборавените начела преку кои се воспоставува врската мегу човекот и природата. Медиумите, како проводници на културните и на други пораки на различните општествени и културни елити, во решавачка мерка го обликуваат не само ]авното мислеае, туку и сè повеке секо]днев]ето и начинот на живот на членовите на општеството. Посредничката функцща на медиумите ги условува тие да не ja прикажуваат вистинската слика на стварноста, туку не]зина селективна и општествено конструирана репрезентацща. Во таа смисла сметаме дека постои можност за презентацщата и промоцщата на тра-диционалните културни форми и фолклорот во интерес на промови-раае и презентацщата на нов вредносен систем во контекст на еколош-ката свест. Сметаме дека таквиот приод нема да го намали значеаето на празнувааето, туку може да ги исфрли на површина изворните значена. Медщаторската функцща, raja им е дадена на медиумите преку нивната улога: не само да ja комуницираат сликата на реалноста, туку да ja претставуваат преку високо селективна и соцщално конструирана презентацща на дадена реалност. Оттука сите наведени размислувааа водат кон заклучокот дека филмската нарацща, како начини на комуникацща, може да се примени со цел да се подигне свеста за значеаето на природните ресурси, нивното значеае.
Затоа ке ги завршам овие редови со повик да ja извршиме нашата задача под мотото „Слобода, еднаквост и одржливост". Од нашата постметафизичка сегашност, во овие времиаа на економска и еколошка криза, на поjaвa на различни видови, на реакцща и регресща во однос на општествените случувааа сметаме дека преку медиумите како е можно да се влщае да се изгради друг свет,а, за да се прибли-
жиме до 0B0j хоризонт, мора неуморно да се работи за да изградиме еколошка култура на еднаквост.
References/Литература:
Малинов, Зоранчо. (2006). Традицискиот народен календар на шопско-брегалничката етнографска целина. Скоще: Институт за фолклор „Марко Цепенков". A review of: Malinov, Zorancho (2006). Tradiciskiot naroden calendar na sopsko-bragalnickata etnografska celina [The traditional folk calendar of Shop-Bregalnitsa etnografic entirety]. Skopje: Institut za folklore "Marko Cepenkov". (In Macedonian.) Мо]сиева-Гушева, Jасмина. (2019). Екологщата како книжевна тема (врз македонски и хрватски примери). Duric D., Zubcic S. (ур.), Hrvatsko-makedonske knjizevne, jezicne i kulturne veze, Zbornik radova s Petoga medunarodnoga znanstvenoga skupa odrzana u Rijeci 6. i 7. listopada 2017 Sveuciliste u Rijeci, Filozofski fakultet: Rijeka, 85-99. Mojsieva-Gusheva, Jasmina. 2019. Ekologijata kako knizevna tema (vrz makedonski i hrvatski primeri [Ecology as a literary topic (Macedonian - Croatian parallels)]. Hrvatsko-makedonske knjizevne, jezicne i kulturne veze, Zbornik radova s Petoga medunarodnoga znanstvenoga skupa odrzana u Rijeci 6. i 7. listopada 2017 Sveuciliste u Rijeci, Filozofski fakultet: Rijeka, 85-99 p.. (In Macedonian.) Паликрушева, Галаба. (1975). Кумството и побратимството на Свети Jован. Македонски фолклор, год. VIII, бр. 15-16, Скоще: Институт за фолклор „Марко Цепенков", 65-73. A review of: Palikrusheva, Galaba. (1975). Kumstvoto i pobratimstvoto na Sveti Jovan [The godfather and brotherhood of Saint John]. Makedonski folklore, god. VIII, br.15-16, Skopje: Institut za folklore "Marko Cepenkov", 65-73p. (In Macedonian.) Петреска, Весна. (2014). Културно секаваае и презентацща на минатото преку религиско-обредната пракса. Македонски фолклор, бр. 69, Скоще: Институт за фолклор „Марко Цепенков", 105-117. A review of: Petreska, Vesna. (2014). Kulturno secavanje i prezentacija na minatoto preku religisko-obrednata praksa [Vesna Petreska, Cultural memory and presentation of the past through religious - ritual practice]. Makedonski folklore, god. XXXVI, br. 69, Skopje: Institut za folklore "Marko Cepenkov" 105-117 p.. (In Macedonian.)
Петреска, Весна. (2020). Ритуалното сродство во народната култура Скоще: Институт за фолклор „Марко Цепенков". A review of: Peterska, Vesna. (2020). Ritualnoto srodstvo vo narodnata kultura [Ritual kinship in folk culture]. Skopje: Institut za folklore "Marko Cepenkov". (In Macedonian.)
Belaj, Vitomir. (1998). Hod kroz godinu. Mitska pozadina hrvatskih narodnih obicaja i vjerovanja. Zagreb: Golden marketing.
Bordo, Susan. (2000). A feministacomo o outro. Revista Estudos Feministas, Centro de Filosofia e Ciencias Humanas da UFSC, v. 8, n. 1, 10-29.
Butler, Judith P. (1990). Gender trouble. Feminism and the subversion of identity. New York, London: Routledge.
Creando, Mujeres. (2005) La virgen de los deseos. Buenos Aires: Tinta Limón.
Flores, Joaquin H. (2009). A (re)invengao dos direitoshumanos. Florianópolis: Fundagao Boiteux,.
Koprek, Ivan. (1996). "Ekoetika" во Etika-prirucnik jedne discipline, I.Cehok&I.Koprek (eds.), Zagreb : Skolska knjiga, 186.
Lugones, María. (2014) Rumoa um feminism descolonial. Estudos Feministas, Florianópolis, v. 22, n. 3, p. 935-952.
Spretnak, Charlene. (1993). "Critical and Constructive Contributions of Ecofeminism." In Worldviews and Ecology. Ed.Peter Tucker and Evelyn Grim, 181-189. Philadelphia: Bucknell Press.
Spretnak, Charlene. (1987) "Ecofeminism." in Ecospiritvol.IH N 2. http://home.moravian.edu/public/relig/ecospirit/issues/vol3no2.pdf
Radford Ruether, Rosemary, (2012). Ecofeminism - The Challenge to Theology
https://www.unive.it/pag/fileadmin/user_upload/dipartimenti/DSL
CC/documenti/DEP/numeri/n20/06_20_-
Ruether_Ecofeminism.pdf
Velasco Sesma, Angélica. (2017). La Ética Animal. ¿Unacuestión feminista?. Madrid: Cátedra.
Извори
https://a1on.mk/macedonia/gdu-vo-shtip-e-faten-svetiot-krst-no-mozhebi-i-esherihija-koli-od-izmetot/[Пристапено на 21.1.2023 г.].
God Exists, Her Name Is Petrunija https://www.imdb.com/title/tt8054608/ [Пристапено на 21.1.2023 г.].
http://kinoteka.mk/[Пристапено на 21.1.2023 г.].
https://religija.mk/skandalite-za-vodici-stanuvaat-tradicija-vo-shtip-
godinava-krstot-ostanuva-kaj-vladikata/[Пpистaпено ra 21.1.2023 г.].
https://www.slobodenpecat.mk/retsenzija-gospod-postoi-imeto-e-petrunija-zhenata-koja-ja-dobi-borbata-so-patrijarhalnoto-opshtestvo-vo-koe-zhiveeme/[Пpистaпено нa 21.1.2023 г.]. https://sdk.mk/index.php/kultura/teona-mitevska-vo-shtip-snima-nov-film-inspiriran-od-zhenata-shto-go-fati-krstot-na-voditsi-vo-2014/[Пpистaпено нa 21.1.2023 г.].
