Научная статья на тему 'СЕМАНТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ, ОБОЗНАЧАЮЩИХ БОЛЕЗНЬ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ'

СЕМАНТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ, ОБОЗНАЧАЮЩИХ БОЛЕЗНЬ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
160
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КОНЦЕПТ / БОЛЕЗНЬ / СЕМАНТИЧЕСКАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ЗАБОЛЕВАНИЕ / ОЩУЩЕНИЕ БОЛИ / ОЩУЩЕНИЕ СЛАБОСТИ / ВРЕМЕННЫЕ ОТКЛОНЕНИЯ ОТ НОРМЫ / ПОСТОЯННЫЕ ОТКЛОНЕНИЯ ОТ НОРМЫ / ВИДЫ БОЛЕЗНЕЙ / БОЛЕЗНЕННЫЙ ВИД / ПСИХИЧЕСКОЕ НЕЗДОРОВЬЕ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ахмедова Азиза Алиёровна

Статья посвящена семантической характеристике фразеологических единиц, обозначающих болезнь в таджикском и английском языках. В ней анализируется семантическая трактовка концепта «здоровье» на основе фразеологизмов сопоставляемых языков.Одним из основных принципов исследования ФЕ является классификация ФЕ по тематическим группам. Изучение фразеологических единиц (ФЕ) различных языков в сопоставительном аспекте имеет важное значение. Подобное исследование позволяет выявить универсальные и дифференциальные признаки ФЕ конкретных языков, проникнуть в сущность процесса фразеологизации и определить особенности ФЕ.Характеристика болезни средствами ФЕ является образной оценкой внешних свойств человека, его физиологических и психологических признаков. Специфика ФЕ отчетливее проявляется при многоязычном сопоставлении. На основе детального анализа семантики 468 ФЕ, характеризующих болезнь, в анализируемых языках, выявлено восемь основных фразео-семантических подгрупп: «заболевание», «ощущение боли», «ощущение слабости», «временные отклонения от нормы», «постоянные отклонения от нормы», «виды болезней», «болезненный вид», «психическое нездоровье».

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SEMANTIC CHARACTERISTICS OF IDIOMS DENOTING DISEASE IN THE TAJIKI AND ENGLISH LANGUAGES

The article is devoted to the semantic characteristics of idioms denoting disease in the tajiki and english languages. It analyzes the semantic interpretation of the concept of «disease» on the basis of phraseological units of the compared languages.One of the basic principles of the idioms research is the classification of the idioms according to thematic groups. The study of the idioms of different languages in a comparative aspect is important. Such a study allows us to identify the universal and differential features of phraseological units of specific languages, to penetrate into the essence of the phraseologization process and to determine the features of the idioms.The characteristic of disease by means of phraseological units is a figurative assessment of the external properties of a person, his physiological and psychological signs. The specificity of phraseological units is more clearly manifested in multilingual comparison. On the basis of a detailed analysis of the semantics of 468 phraseological units characterizing disease in the analyzed languages, eight main phraseological-semantic subgroups were identified: «disease», «feeling of pain», «feeling of weakness», «temporary deviations from the norm», «permanent deviations from the norm», «types of diseases», «morbid appearance», «mental illness».

Текст научной работы на тему «СЕМАНТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ, ОБОЗНАЧАЮЩИХ БОЛЕЗНЬ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ»

ТДУ: 801.8

ВИЖАГИХ,ОИ МАЪНОИИ ВОХИДХОИ ФРАЗЕОЛОГИИ ИФОДАКУНАНДАИ

КОНСЕПТИ «БЕМОРЙ» ДАР ЗАБОНХОИ ТО^ИКЙ ВА АНГЛИСЙ

Ахмедова А.А.

Донишкадаи давлатии забон^ои Тоцикистон ба номи С. Улугзода

Тавсифи баробарии зергуруххои фразеологй-семаншкй дар забонх,ои мукоисашаванда, ки бемориро ифода мекунанд, имкон фарохам овард, ки хусусиятхои универсалй - дар сураги мавчуд будани намунахо, колибхои умумии семангикии вохидхои фразеологй, мувофикати гасвир ва иштироки чузъхои вохидхои фразеологй, муайян карда шавад.

Дар натичаи тахлили корхои Л.В. Туленинова «Консептхои «саломатй» ва «беморй» дар забоншиносии фархангии забонхои англисй ва русй», Г.Ю. Бухтоярова «Тазохуроти падидахои беморй ва саломатй дар тасвири забонии чахон дар забони русй», Ялалова Р.Р «Вохидхои фразеологии ифодакунандаи беморй - саломатй дар забощои англисй, олмонй ва русй» ва фархангхои вохидхои фразеологй 468 вохиди фразеологй (210 ВФ - дар забони точикй, 258ВФ - дар забон англисй) хашто зергурухи маъноии вохидхои фразеологии ифодакунандаи консепти «беморй» дар забонхои точикй ва англисй муайян карда шуд: «беморй», «эхсоси дард», «эхсоси бемадорй», «дуршавии муваккатй аз меъёр», «дуршавии доимй аз меъёр», «намудхои бемориро», «зохири беморнамо», «бемории рухй».

Зергурухи «беморй» (90ВФ - дар забони точикй, 120ВФ - дар забони англисй), хамчун холати физиологй универсалй буда, шумораи зиёди фразеологизмхоро дар фарханги забонашон омухташаванда ташкил медихад: be in poor health, be out of health, lose one's health <affected>, get/fall/be taken ill/sick - бемор шудан; broken in health - бемор афтодан; far gone, past recovery - ба беморй гирифтор шудан; feel/look like nothing on earth, feel like death/warmed up - худро бемор, бемадор хис намудан; бемор шуда хобидан.

Ахволи касе сахт будан - сахт касал будан: - Гиря накун, мард бош! Писари падарат шав, ки одами сахтибардор аст! А;волаш хеле сахт аст [8, с. 51]; бемор афтидан - касал шудан, бистарй шудан: Вацте ки ман халос шуда ба хона омадам, чунон а^волам дигаргун шуда буд, ки модарам маро цариб нашинохт ва бадии ахволи ман ба вай асар карда бемор афтод... [6, с. 210]; бетоб шудан -бемор шудан: «Шояд бетоб шуда бошад?» [4, с. 104]; сахт галтидан- сахт касал шудан:

- Имруз камтар дуруст,-гуфт вай дарцол ба шар; додани цоли Муцим сар кард: - як хел дору хурда будам, -гуфт, -зоро манфиат карда бошад...

Харчи че;рааш равшан, набошад бача сахт галтида буд [10, с. 71]; тоб гурехтан - касал, нотоб шудан; тоби касе набудан - касал будан; аз тоб гаштан/ тоби касе нашудан- бемор шудан: Сахт тобам гурехт... [16, с. 357]. Ха серуз боз тобаш набуд мегуянд [5, с. 195]. Падарат аз хушрафта, баъди ;амин аз тоб гашт [18, с. 393].

Мазза гурехтан - касал (бемор) шудан, сусту заиф гардидан; мазза рафтан - бемор шудан: Аз нотобй сар бардоштан инцониб, мазза гурехтагй, ;атто ба куча баромадан ;ам мадор надорам [1, с. 211].

Ба зери туфони сармо монда маззаамрафт, ука, хоная муддао тафсонда гарм кун! [1, с. 211]

Якцоя шуда мондан - касали барчомонда шудан; касалй шуда мондан: Барои дупула чиз дар зери таънаю маломат монанд, одам на фацат нотоб, якцоя шуда;аммемонанд... [5, с. 511]; гушба овози булбул нафоридан / овози булбул ба гуш нафоридан - бемор ва ноором будан: Бисёр доду бедод накунетон, модаратона тобаш не, гушашба овози булбул намефорад... [1, с. 99]; дард доштан -беморй, касалй, нукс доштан: Ранги ин бечора барои чй ;амеша зард? Бечора дард дорад, дируз аз касалхона баромад [1, с. 111]; замину осмона надонистан - касалии сахт будан: Касалии бечора анча сахт. Шаб бинам, обу арацба гутидагй, замину осмона намедонад, чашмаш пушидагй, хоб кардааст [1, с. 174]; аз ранг гаштан - бе;ол шудан, нотоб шудан, хаста будан, касалнамо шудан: Бача аз рангаш гаштааст, хуб мешуд ки ба духтур нишон дщем. [4, с. 880]; як найча хам об аз гулуяш намегузарад - бемори сахт: Бего; рафта будам, ахволаш вазнин, ба щсобе одама намешиносад. Хатто як найча об ;ам аз гулуяш намегузарад [1, с. 365].

Дар натичаи тахлилхо дар забонхои мукоисашаванда вохидхои фразеологие муайян гардид, ки дар он шахси беморро ба бистарй шудан алокаманд кардаанд: take to one's bed, become bedridden, keep one's bed - бистарй шудан; be fat on one's back - хобида мондан, бемори вазнин шудан; laid up -бемори бистарй шуда; lay up - бистарй шудани касе ё ин ки аз сабаби беморй бистарй гаштан; бемор афтидан - бистарй шудан; хоб карда мондан (касе ё чизе) - сахт касал шудан.

Бечора Косимцон якбора сахтакак хоб карда мондааст [5, с.274].

Дуршавии кисман аз меъёр нисбати узвхои алохида, ба доимй ва муваккатй чудо мешаванд. Вохидхои фразеологии зергурухи «дуршавии муваккатй аз меъёр» (33ВФ - дар забони точикй, 34ВФ

- дар забони англисй), х,исси дардро дар узвх,ои гуногун тавсиф менамояд. Вох,идх,ои фразеологии зергурух,и мазкур чузъх,ои соматикй дошта, ба он узвх,о ё кисмх,ои бадан, ки ташвишоваранд ба таври мачозй нишон дода шудаанд.

Дар зергурух,и мазкур чузъи соматикии «head - сар», «feet - пой» дар вох,идх,ои фразеологии забонх,ои тахдакшаванда хеле серистеъмол мебошанд: someone's head is bursting, have a splitting headache - оиди дарди шадиди сар; smb. 's head is spinning/going round in circles, smb. 's head is a whirl, smb. 's head is swimming — чарх задани сар; one's feet are killing one — пойх,ои касалманд; lame in a leg - дар як пой ланг; сар вазнин будан - аломати шадиди дарди сар; сар гаштан, сар чарх задан -чарх задани сар/ гардидани сар аз беморй ва бекувватй [3, с.210].

Майнаро гиц кардан - касеро дарди сар дода гаранг кардан: Ягонкасро ёфта, лаццида майнаашро гиц карда истодагист? [4, с.610]; майнаи касеро турш кардан - касеро дарди сар кардан, безор кардан, ба танг овардан:

-Хайр бауамин шарт, кигиринг-гиринг кардамайнаамро турш накунетон... [4, с. 611].

Агар дар фразеологизмх,ои номбурда оиди чарх задани сар, вазнин будани он кайд шуда бошад, худи дарди сар, дарди сар доштан, касеро дарди сар кардан ва гайра ба маънох,ои тамоман дигар ифода ёфтаанд: дарди сар - ташвиш, саргардонй: Хуб, дигар шуморо дарди сар намедиуам, - гуфт, - тезтар сиуат шавед... [16, с. 357]. Кошки тануо як пахта мешуд. Ясли дуруст кун, тарбузу харбуза кор, шипангро оро деу ва ким-чй хел дарди саруои дигар [4, с. 285]; дарди сар доштан - ташвиш доштан, бесаранчом будан:

- Лекин ту ...лоацал барвацттар хеста цойхобатро намегундорй, намегуй, ки шавуарам ба кор меравад, идора дорад, мщлис дорад, уазор дарди сар дорад [4, с. 286]

Дарди сари зиёдатй шудан - гурбат ва ташвиши барзиёд гардидани чизе ба касе: Кори сауроро уам базур мечунбонидем, ба болои ин каналковй ва сарбандсозй ба мо як дарди сари зиёдатй шуда монда буд [16, с. 200].

Касеро дарди сар кардан - 1. касеро ташвиш додан, бесаранчом кардан, 2. безор кардан.

1. Як бечораи ба домат афтодаро уам дарди cap кун! Ман уам аумацам, ки бо уамин аумацони модарзод ошной мекунам [7, с. 156].

2. - Аз барои андак маблаг ба уазрати Эшони калон дарди сар доданро ба худ муносиб надидам [6, с. 86].

Ба касе дарди сар шудан - боиси ташвиши касе гаштан: Мухтор уамаи ин хаёлуоро аз сар мегузаронид, вай нахоуад уам, хаёлаш боз ба уамин су метохт. Чй кор кунад, Зайнаб барои вай як дарди сар шуд! [9, с. 227].

Вох,идх,ои фразеологии дорои соматизми пой дар забони точикй: пой кати рост истода натавонистан - логар ва бемадор будан: Бечора дарди бисёр кашида он цадар заиф шуда мондааст, пояш кати рост истода наметавонад. [1, с. 254]; пой латта шудан - бемадор, заиф, суст шудан: Гур беморй шавад, аз касалй хестан ин чониб поям латта барин шудааст, уаргиз дуруст роурафта наметавонам. [1, с. 254]; - Пойуоям чудо суст [16, с. 360] аз пой ва забон мондан - дар натичаи шиддати беморй аз чо хеста натавонистан ва гап зада натавонистан, дар дами марг будан: Ба сара як рузи бисёр сахт афтод, додарам якбора бемор шуда аз пой ва забон монд... [6, с. 37].

Вох,идх,ои фразеологии дорои чузъх,ои соматикии «neck - гардан», «heart - дил», «brain - майнаи сар» дар забощои точикй ва англисй дидан мумкин аст: stiff neck — дарди гардан; break one's neck -гардани худро шикастан - осеби хело вазнин гирифтан; concussion of the brain - зарбаи магзи сар; smoker's heart - бемории калб, ки бо тамокукашии аз х,ад зиёд алокаманд аст; heart failure - норасоии дил; иллати дил - бемории даричаи (клапан) дил; дил бецо шудан; дил бехузур шудан - кай карданй шудан [1, с. 130]; дил дам будан - дар дил осори варам будан: Ба ман нигоу кун, дил дам будагй барин, ба духтур нишон диуй намешавад-мй? [1, с. 131]; дил дард кардан - аз касе ранчидан: Туямба худам рафта хабар кардам, наомад. Акнун вая мон, дилам сахт дард кардагй. [1, с 131]; дил гицим кардан-ба дарди сахти дил (шикам) гирифтор шудан: Дилатон гицим карда истода бошад, духтурба равед! [1, с. 141]; дилу цигар намакоб барин сухтан - гирифтори касалии сахти дарунй будан: Чаро ин цадар рангу руятона гиронда мондед, ако? - намедонам, бисёр нотоб уастам, дилу цигарам намакоб барин месузад [1, с. 150]; дилу цигар намондан - нотоб будан: Ауволам уамин уафта бисёр вазнин, ба хаёлам дилу чигарам намондагй барин [1, с. 150]; дилу цигар крма-щма шудан - ба дарди сахти дарунй гирифтор шудан: Ноинсофуо ба бечора дору хурондаанд-мй, дилу цигараш цима - цима шудааст [1, с. 151]; дарди дил шудан - максади худро изх,ор намудан: Пул даркор-мй? Дарди дилата гу мон-дия, кушодуравшан [1, с. 111]; Дарди дила баровардан /дарду, губори дила баровардан - рози дилро гуфтан, арзи х,ол намудан, асрори худро гуфтан: Ин мард, уануз дарди дили худро тамом накушода буд, ки аз як тараф садои милтиц баланд шуд ва аз куча чанд нафар саворони яроцдор пайдо шуда ба тарафи инуо тохтанд [6, с. 289];

Вох,идх,ои фразеолгии бо соматизми «гулу», ки хоси забони точикй буда, дар забони англисй дида намешаванд: гулу афшондан/гулу равшан кардан - сулфа кардан: Фируза уарчанд ки духтари зирак,

боацлу хуш буд, лекин содагй ва бачагй хануз аз вай нарафта буд; вай мувофици синну солаш хануз гохо як тарафи масъаларо дида тавонад, тарафи дигарашро намедид ва ба хар гуна таассурот зуд дода мешуд. Бинобар он хам дигаргун шудани авзои Магфиратро пайхас нарафт ва як сулфа карда, гулу афшонду бамацлис чашм давонд [11, с. 137]; дар гулу чизеруст кардагй борин - гулу дард; гулу ва бинй сухтан - хангоми зуком.

Дар забони англисй фразеологизми дорои соматизми «stomach - меъда» муайян гардидааст: he has a stomachache — шикам дард кардан; дар забони точикй бошад, ба хамин маъно бо соматизми «дил», «ноф» ишорат шудааст: ноф кати печутоб хурдан - сахт ранч (дард) кашидан: - Акаатон чаро ба табобатгох бурдетон? - Хамин бегох «дилам дард кард» гуфта нофаш кати печу тоб хурдан гирифт. Ноилоч бурдем-дия! [1, с. 236]; дил гицим кардан - ба дарди сахти дил (шикам) гирифтор шудан; дилрав шудан - шикам рав шудан.

Ба «дуршавии доимй аз меъёр» (16ВФ - дар забони точикй, 28ВФ - дар забони англисй), ихтилоли узвхои хиссиёт хос аст. Вохидхои фразеологии дорои соматизмхои «eyes - чашм», «ear -гуш» - ро дар забонхои мукоисашаванда дидан мумкин аст: to be hard of hearing - ношунаво; blind in an eye — нобино бо як чашм; lose one's sight, pore one's eyes out — нобино шудан; to be blindfor life -тамоми умр кур будан; blind from birth — кури модарзод; чашми касе нишастан - аз касалй ва харобй фуру нишастани косахонаи чашми касе: -Чашмхоят, ба назарам, андак нишастаанд.Чаро дуруст хурок намехурй? [5, с. 382]; чашми касе сиёх рафтан (задан) - аз худ рафтан, бехуш шудан; бехол, бемадор шудан.

1. - Ман пир шудаам, бар болои хар нишаста наметавонам, чашмам сиёх меравад ва межлтам, — гуфт кампир, — ило;й Худо ба ин нияти некат туро ба муродат расонад, — гуён у маро дуо кард ва дар хрлате, ки аз чашмони хушкидааш ба рухсораи пажмурдааш об мешорид, аз бозор баромада рафт [7, с. 214].

2. Дар цангхри кучаги хамчунин як немиси цадбаланд нохост аз пеш баромада, бо цундоци милтиц ба сари Мирзо чунон зад ки чашмонашро сиёхй пахш кард ва дандонхояш бо хам фишурда шуда лицонак гаштанд [16 с. 407].

3. Як оханпораи лахча барин суп-сурх шудагии мина ба пащи чапи у омада расид. Вай як «у;» гуфту цалам аз дасташ афтид, тани уро сузиши сахт фаро гирифт, чашмаш сиёх зад [13,с. 22-23].

Чашм об шуда рехтан - аз асари ягон бемории сахт аз чашм мондан, нобино шудан: Сангина рафта дидй, духтурхо чашмаша табобат карда бошанд? - Не, ахволаш бисёр бад. Ба назарам чашмаш об шударехтагй [1, с. 334-335]; чашм хилм бастан - бемор будан: - Чандруз шуд, ки нотоб хорафтаанд? Расо да; руз шуд, ако. - Ман гуфтам, чашмхояшон хам хилм бастааст... [1, с. 337]; чашм цушидан - бемории вазнин шудан, ба холати пеш аз марг расидан: Бечора ахволаш бисёр вазнин. Шаб ин цониб чашмаш ба сацфи хона цушидагй [1, с. 337]; чашмба оби сиёх давидан -ба касалии чашм дучор шудан ва тамоман нобино гардидан: - Наима шунидед- мй? Чашмашба оби сиёх давида, одаму олама намедидагй шудааст, бечора. [1, с. 343]; кур - он ки чашмаш намебинад, нобино, аъмо; кури модарзод - он ки аз модар нобино таваллуд шудааст; кур шудан - нобино гардидан; шабкурй - бемориест, ки дар он кобилияти дидан дар вакти шом (нури нокофй) душвор ё номумкин аст.

Дар зергурухи мазкур дар забони англисй фразеологизмхое хастанд, ки аз зоонимхои «a bat -куршапарак», «a mole - курмуш», «an owl - бум», «an adder - мори афъй» таркиб ёфтаанд: <as> deaf as an adder - ношунаво чун кунда, дар бораи шахси кар ё шунавоиаш суст; <as> blind as a bat/a mole/an owl—тамоман нобино.

Зергурухи дигари хусусияти семантикй доштаи вохидхои фразеологй ин «бемориирухй» (15 ВФ -дар забони точикй, 19ВФ - дар забони англисй), мебошад. Дар фразеологизмхои тахлилшуда кайд карда мешавад, ки дар зергурухи номбурда гум кардани акл, гум шудани кобилияти фикрронии окилонаи шахс дарч гардидааст: be at one's wit's end, be out of one's own mind, lose one's reason/wits, take leave of one's senses, have lost one's wits, one's mind is gone - кобилияти фикр карданро гум намудан; шахси гайримукаррарй шудан; ба майна халал расидан - ба бемории рухй дучор шудан, аз акл бегона шудан: Ту аз ацл бегона шудай, ба майнаат халал расида аст [12, с. 83]; ацла хурдан - аз акл бегона шудан; девона - шахси гирифтори касалии рухй; паривара - шахсеро, ки парй ёр шуда аз акл бегона мекунад; аутизм; синдром дауна; камакл — шахси соддалавх; гулй / галу - беакл, камакл.

Дар дини мубини ислом шахсеро, ки чин зарар расонад (цинзада, цин ёр шудааст, циннй шудааст) уро ба монанди девона мекунад, аз хамин сабаб шахси беморро дуохонй мекунанд. Касеро хонда мондан - ба бемор дуо хондан; беморро дуохонй «муолича» кардан:

-Манро туро камтар хонда мемонам, зиёнат бархам мехурад [12, с. 23]. Акнун уро якчанд вацт дар хамин пирхона нигох медорем, хуб дуо хонда, дам меандозем, иншооллох шифо меёбад... [12, с. 24].

Дар вохидхои фразеологии забонхои мукоисашаванда беморихои хатарнок ё марговар (зуком) инчунин ё чинсй оварда шудаанд. Фразеологизмхои зергурухи «намудхои беморихо» (19ВФ - дар

забони точикй, 17ВФ - дар забони англисй, дар хар ду забони тахлилшаванда дидан мумкин аст: galloping consumption - сил (дарачаи марговар); dog's disease - зуком; duck's/ducks' disease - «бемори мургобй» ланг (аз сабаби он ки як пой аз пойи дигар кутохтар аст); the English disease - «бемории англисй», рахит; хунукй гирифтан - сармо задан, шамол хурдан, касал шудан: Магар хаёл накардааст, ки дар уамин мавсими сармои сахти чиллаи зимистон аз цишлоц пиёда меояд. Пои чапаша хунукй гирифтааст [1, с. 326]; тиф - домана/шикамдамак; вабо — обпартояк; саркрц — дарунрав, шикамрав; сич / кундагармй - меъда дард; гулрез - чашмдард, пардагирии чашм; сарору -зуком; чашм об шуда рехтан - аз асари ягон бемории сахт аз чашм мондан, нобино шудан: Сангина рафта дидй, духтуруо чашмаша табобат карда бошанд? - Не, ауволаш бисёр бад. Ба назарам чашмаш об шударехтагй [1, с. 334-335]; гулугирифтагй - овозгирифта, он ки овозаш ба сабаби дарди гулу гирифтааст [2, с. 340]; гулузиндонак - бемории шадиди сирояткунандаи гулу дар кудакон, хунок [2, с. 340].

Тахлили вохидхои фразеологй нишон дод, ки тасвири миллии забонхои англисй ва точикй дорои фразеологизмхое мебошад, ки асосашон аз «ранг» истифода шуда, далели беморихоянд. Дар забони англисй рангхое, ки хусусияти беморихоро муайян мекунанд: brown plague - вабои кахваранг; the Black Death — «марги сиёх» (эпидемияи вабо); yellow jack/Jack -табларзаи зард; <as>yellow as a guinea - зардранг (дар бораи руй); be/look white/blue/green and yellow about/around the gills - носолим, рангпарида вонамудан, бемор шудан.

Дар забони точикй бо рангхои зард, кабуд, сурх ишора карда мешаванд: ранги касе щхрабо барин шудан - ранги касе зард шудан: - Напурсед рангаш цаурабо барин шуда мондааст, бечора бахташ натофт [4, с. 882]; хазон зад - бад шудани саломатй ва зард гардидани ранги ру: Бечора касал шудан ин цонибхазон задааст-а, рангаша бин! [1, с. 305];рангу нуцат намондааст - ранги касе паридан: Лекин ба шумо даруг, ба худо рост, рангу нуцаташ намондагй уоле чию ауволе чй! [9, с. 286]; ранги касе паридан/ ранг кандан - ранги руи касе тагир ёфтан, ранги руй сафед шудан, тагир ёфтани хол аз таъсири ходисаи ногуворе (аз тарс, беморй, бехобй ё дар натичаи ягон ходисаи ногуворе): Ранги руи Умар парид. У ду - се цадами калон гузошта даст ба китфи саркор расонида уро аз роуравй боздошт [18, с. 392]; Дар субуидам таби модарам фуромад, аммо акнун вай мацоли чунбидан надошт - орому беуаракат мехобид, ранги руяш канда, сап - сафед гашта буд [15, с. 109]; рангу руй зард шудан - бемор шудан (зардпарвин); лаб кабуд шудан — дил дард кардан ё ин ки фишори хун паст шудан; рангу руй сурх шудан - фишори хун баланд шудан, инчунин харорати бадан аз меъёр зиёд шудан; ранги руй сап - сафед шудан -дар асари беморй ё тарс ранги руй сап- сафед шудан.

Вохидхои фразеологии ифодакунандаи «зоуири беморнамо» (14ВФ - дар забони точикй, 16ВФ -дар забони англисй), дар забонхои мукоисашаванда чунин муайян гардидаанд: be/look white/blue/green and yellow about/around the gills — носолом вонамудан; pale with weakness, a whiter shade of pale - дар натичаи беморй рангпарида гаштан; <as> yellow as a guinea - зард, мисли афлесун - аз беморй; ранги руи касе дар цояш набудан - касалнамо будани касе: Одам бесабаб бетоб намешавад. Ман дида истодаам, ки ранги руят дар цояш нест... [17, с. 65]; аз ранг гаштан - бехол шудан, нотоб шудан, хаста будан, касалнамо шудан: Бача аз рангаш гаштааст, хуб мешуд ки ба духтур нишон диуем [4, с. 880]. Яке аз хусусиятх,ои дигари забони точикй оиди зергурухи мазкур дар он аст, ки харобию логариро аз нишонахои беморй мешуморанд, инчунин баъзе ашёхоро низ ба шахси бемор шабохат медиханд: пилтатов барин шудан - харобу логар шудан: Бечора аз гам пилтатов барин шудааст [18, с. 260]; об шудан - логар хароб шудан, аз гушт фаромадан [4, с. 754]; Пусти касе рафта ба устухонаш часпидан - пусташ рафта ба устухонаш часпидааст бачаякама! [14, с. 15]; пусту устухон шудан - сахт харобу логар шудан: Гаму гусса азобам медод. Коуида пусту устухон шуда мондам [4, с. 874]; худро гирондан - логару хароб шудан, бехолу бемадор шудан: Вай дар байни чанд руз худашро гиронда монд, сурхии руяш ба зардй гашт ва дар таги чашомонаш сояуои кабуд пайдо шуданд. [15, с. 55]; бинй тег кашидан - нихоят логар (ранчур, нотавон, заиф) шудан: Ранц одама об мекардааст. Ако Хвалим чй хел одам буд, аз уамин дар намегущид. Аз беморй хестан ин цониб хароб шуда, биниаш тег кашида мондааст. [1, с. 59]; гушт гурехтан - харобу логар шудан: Касал шуданашон боз анча гушташон гурехта мондааст-а? [1, с. 101]; харобу халок шудан - аз ранчи бисёр логару бемадор шудан: Бечора, се моу касал хоб карда харобу уалок шуда мондааст. [1, с. 307]; сар боло раг шудан - логар, хароб ва бемадор шудан: Бечораранци сахт кашида будааст. Аз беморй хеста сар болоираг шуда мондааст-а!.. [1, с. 270]; ранга гирондан - хаставу логар ва хароб шудан: Касал шуда, рангатонро анча гиронда мондед-а! [1, с. 261]

Дар забонхои мавриди тахлил намунахои вохидхои фразеологии зергурухи «эхсоси бемадорй» (13ВФ - дар забони точикй, 13ВФ - дар забони англисй, мавчуданд. Дар фарханги тафсирии забони точикй вожаи бемадор - бецувват, камцувват; беуол, хаста; суст, нотавон (бештар ба сабаби дардмандй): беуолу бемадор, сусту бемадор, инчунин калимаи бемадорй бошад, камцувватй, беуолй, хастагй; сустй, нотавониро ифода менамояд [120].

Фразеологизмхои ифодакунандаи бемадорй дар забонхои англисй ва точикй: have по kick left <in>, be at the end of one's tether, become exhausted - нотавон / бемор будан, тамоман хаста будан / хис кардан; тамом шудан - аз мадор рафтан, бехол шудан; мурдан: Худат мегуфтй, ки муйсафеди бечора тамом шуда мондааст, дигар зинда намемонад [11, с. 285]; аз кувва(т) афтидан (мондан) -бехолу бемадор гардидан: Зоуиран, вай сахт монда шуда буд ва охирин цувваи худро сарф карда, дар мукрбили уараёни пуршиддати об истодагй менамуд [15, с. 130]; аз хрл рафтан - бемадор, бехол шудан; аз хуш рафтан: Хез, зуд бош, гушту равган оварда ошро тайёр кун, ки аз уол рафтам [6, с. 131]. Вай аз уол рафтааст, духтурро уег занед [5, с. 619]; фаришта паридан - харобу логар ва бехдлу бемадор будан: Бечора акаатон рануи сахт кашида будаанд - дия, дируз бинам, ба назарам фариштаашон анча парида мондааст... [1, с. 301]; лос шудан - бецувват шудан; цон ба рамац намондан - хароб, логар ва бемадор шудан: маълум мешавад сахт рану кашидааст. Баъд аз баромадан аз касалхона, бинам, уон ба рамацаш намондааст, харобу уалок! [1, с. 395]; цон намондан - тамоман хастаю бемадор гардидан, хеле нотавон шудан:

Аз ин ру ба одам тавоне намонд,

На тануо тавон, балки уоне намонд. [5, с. 662]

Дар натичаи тахлилхо дар зергурухи мазкур дар забони англисй фразеологизме, ки дар таркиби он зоонимхо «a cat - гурба», «a kitten - гурбача» мавчуданд, муайян гардид: <as> weak as a cat/kitten -«хамчун гурбача заиф», комилан хаста;

Дар забони точикй бо узви хис «чашм» ишора гардидааст: чашми касе сиёхрафтан (задан) - аз худ рафтан, бехуш шудан; бехол, бемадор шудан: -Ман пир шудаам, бар болои хар нишаста наметавонам, чашмам сиёу меравад ва мегалтам, гуфт кампир... [7, с. 214]; сар бардошта гашта натавонистан - заиф ва бемадор будан: Аз беморй офият ёфта хеста бошам уам, бисёр бемадор ман. Рости гап, уануз сарама бардошта гашта наметавонам... [1, с. 270].

Дард ва ранч хамрадифи беморй мебошанд ва дар зергурухи «эхсоси дард» (10ВФ - дар забони точикй, 9ВФ - дар забони англисй), кайд шудааст: а shooting pain, merry hell - дарди шадид, ки ногахон рух медихад; be going through <the agonies> of hell - ба дарди токатфарсо, беморй ё гам гирифтор шудан; дард аз цон гузаштан - токатфарсо шудани дард, сахт будани дард: Вай цамчинро бардошта ба пушти ман, ба миёни ду шонаам фуровард. Дард аз уонам гузашт [12, с. 23]; дарди бедаво - мушкилй, нохушие ки илочаш имконпазир аст, вазъияти баде, ки аз он халосй махол аст: Ауаб, ба дарди бедавое гирифтор шудем [5, с. 281]; дард гирифтан - вазъи зоиш гирифтани хомила; авч кардани бемории кухна: Э, бечора касалии кууна доштааст-ку якбора дардаш гирифта монд [1, с. 110]; цазза барин сухтан - баланд шудани харорати бадан: О, тафсаш аз чиуил дарауа уам болиг барин, тамомиузваш уазза барин сухта истодааст. Духтур уег задан лозим [1, с. 392];

Вохидхои фразеологии бо маънои «эхсоси дард» рафтори шахси дардмандро дар мавриди дард дар забони точикй тавсиф менамояд: ба цои худ шишта хестан - ба дарду ранчи сахт гирифтор шудан, ноором ва бетокат шудан: Имшаб дарди амакат зура карда, ба уояш шишта хестан гирифта зарра чашм напушидааст [1, с. 47]; замина канда баромадан - сахт дард кашидан, озор дидан: - Чаро ин цадар рангатона гиронда мондед? - Храмин шаб дилам чунон дард кард, замин канда баромадам -дия!.. [1, с. 173]; худа ба хар тараф задан - аз камоли сахтии дарду ранч, бетокат шудан: Укатон уамин шаби дароз дилашон дард карда, худашона ба уар тараф заданду чашм пушидагиашон не! [1, с. 318]; чашм аз косахонаи сар баромадан - аз дарди шадид; цон аз тан баромадан - аз дарди сахт гуфта мешавад инчунин уангоми марг; ноф кати печутоб хурдан - сахт ранч (дард) кашидан: -Акаатон чаро ба табобатгоу бурдетон? - Хамин бегоу «дилам дард кард» гуфта нофаш кати печу тоб хурдан гирифт. Ноилоу бурдем-дия! [1, с. 236].

Дар забони англисй дарди шадидро дарди чаханнамй меноманд: give smb. hell - дарди сахт (оиди сар, даст, пой ва гайра); merry hell - дарди шадид.

Тахлили микдории зергуруххои фразеологй-семантикии вохидхои фразеологии забонхои точикй ва англисй, ки бемориро ифода мекунанд, дар чадвали зерин тасвир ёфтаанд.

Чадвали 4

Тацсимоти I. :i I ii, i о pi и I иох.11 ix,oiI фразеологии тавсифкунандаибеморй, дар

забонхои точикй ва англисй

16 2.8 15 19 19 17 14 16 13 13 Ю 9

Беморй Дуршавии Дуршавии Бемории Намудх.ои Зохири Энсоси Энсоси

мувшскатй доимы аз pyx.il беморй беморнамо бемадорй дард

аз меьер мегьёр

■ забони точикй ш забони англисй

lOO SO GO 40 20

90

Х,амин тавр хангоми мукоисаи вохидхои фразеологии баъзе зергуруххои фразеологй-семантикй нобаробарй дар забонхои тахлилгашта муайян гардид. Пас аз тахлили вохидхои фразеологии зергуруххои «дуршавии доимй аз меъёр», «зохири беморнамо» дар забонхои тахлилшуда, номутаносибии микдории вохидхои фразеологиро кайд карда метавонем. Чунин нобаробарии марбут ба хусусиятхои миллии забон, роххои гуногуни ифодаи вижагихои фарханг, зиндагй, хосияти рухй ва равонй дар забонхои мукоисашаванда баён мегардад. Зергурухи «эхсоси бемадорй» дар хар ду забонхои тахлилшаванда барорбар муайян гардидаанд. Зергурухи «намудхои беморй» аз чихати микдор нисбат ба забони мукоисашавандй бартарй дида мешавад. Мухиммияти меъёрии вохидхои фразеологии зергурухи «бемории рухй» дар забонхои тахкикшаванда бар он аст, ки тибки омор харобии асаб 12 фоизи тамоми беморихоро ташкил медихад. Зиёда аз 50 миллионхо одамон дар саросари чахон бо чунин беморихои равонй ру ба ру шудаанд, ба монанди паранойя, шизофрения, беморихои васвосии равонй, неврозхо ва депрессия. Ба холати равонии инсон нокомихо, стресс, мушкилот, корхои изофй таъсир мерасонанд. Одамон хамеша зери фишори равонй ва чисмонй карор мегиранд. Дар натичаи суръати баланди пешравии хаёт, дар баробари аллакай маъмули беморихои рухй, беморихои нав ба монанди рухафтодагй, зери фишори зиёди хиссй, аз хад зиёд хасташавй пайдо шудаистодаанд. «Эхсоси дард» дар забони точикй бо роххои гуногун ифода ёфтааст, ки холати мазкур хоси фарханги забони точикй махсуб меёбад. Микдори ками фразеологизмхоро ин зергурух ташкил медихад. Шуморахо дар зергурухи «дуршавии муваккати аз меъёр» дар забонхои точикй ва англисй такрибан якхел аст.

АДАБИЁТ

1. Абдуллозода, Р. Фарханги иборахои халкй. / Р. Абдуллозода. - Д.: Адиб, 1988. - 400 с.

2. Назарзода, С., Сангинов, А., Каримов, С., Мирзо, Х..С. Фарханги тафсирии забони точикй, ч. 1. / С. Назарзода, А. Сангинов., С. Каримов. - Д., 2008. - 996с.

3. Назарзода, С., Сангинов, А., Каримов, С., Мирзо, Х..С. Фарханги тафсирии забони точикй, ч. 2. / С. Назарзода, А. Сангинов., С. Каримов. - Д., 2015. - 1050с.

4. Фозилов, М. Фарханги иборахои рехтаи забони хозираи точик чилди 1. / М. Фозилов. - Д., 1963 - 952с.

5. Фозилов, М. Фарханги иборахои рехтаи забони хозираи точик чилди 2. / М. Фозилов. - Д., 1964 - 803с.

6. Айнй, С. Дохунда / С. Айнй. - Д.: Адабиёти бачагона, 2017 - 384с.

7. Айнй, С. Ёддоштхо (чахор кисм). Иборат аз 1 китоб. / С. Айнй. - Д.: Сарредаксияи илмии энсиклопедияи миллии точик, 2009. - 680 с.

8. Айнй, С. Кулиёт. Ч..1 / С. Айнй. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1958. - 346 с.

9. Икромй, Чалол. Асархои мунтахаб: Иборат аз се чилд. Ч,илди 1, «Тирмор» ва «Ман гунахкорам^х / Ч,. Икромй. — Душанбе: Адиб. 1987. — 352 с.

10. Икромй, Чалол. Асархои мунтахаб: Иборат аз се чилд. Чилди 3, Шодй: Роман. / Ч. Икромй. — Д.: Адиб. 1989. — 384

с.

11. Икромй, Чалол. Духтари оташ. / Ч. Икромй. - Д.: Адиб, 2009. - 562 с.

12. Икромй, Чалол. Тори Анкабут. / Ч. Икромй. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1960. - 110 с.

13. Ниёзй, Фотех. Интикоми точик. / Ф. Ниёзй - Сталинобо: Нашриёти давлатии Точикистон, 1947. - 116 с.

14. Толис, Пулод. Тобистон. / Пулод Т. - Д.: Адиб, 2009. - 128 с.

15. Улузода, С. Мунтахабот: Иборат аз ду чилд. Чилди 1 «Субхи чавонии мо» ва «Ривояти сугдй^». / Сотим У. — Д.: Ирфон. 1982. — 448 с.

16. Улутзода, С. Мунтахабот: Иборат аз ду чилд. Чилди 2 «Навобод» ва «повест ва хикояхо». / Сотим У. — Д.: Ирфон. 1982. — 432 с.

17. Чалил, Рахим. Асархои мунтахаб. Иборат аз се чилд, чилду 2. Китоби 2. Романи «Шуроб». / Рахим Ч. - Д.: Адиб. 1988. - 464 с.

18. Чалил, Рахим. Одамони човид / Рахим Ч. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон. 1954. - 478 с.

СЕМАНТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ, ОБОЗНАЧАЮЩИХ БОЛЕЗНЬ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ

Статья посвящена семантической характеристике фразеологических единиц, обозначающих болезнь в таджикском и английском языках. В ней анализируется семантическая трактовка концепта «здоровье» на основе фразеологизмов сопоставляемых языков.

Одним из основных принципов исследования ФЕ является классификация ФЕ по тематическим группам. Изучение фразеологических единиц (ФЕ) различных языков в сопоставительном аспекте имеет важное значение. Подобное исследование позволяет выявить универсальные и дифференциальные признаки ФЕ конкретных языков, проникнуть в сущность процесса фразеологизации и определить особенности ФЕ.

Характеристика болезни средствами ФЕ является образной оценкой внешних свойств человека, его физиологических и психологических признаков. Специфика ФЕ отчетливее проявляется при многоязычном сопоставлении.

На основе детального анализа семантики 468 ФЕ, характеризующих болезнь, в анализируемых языках, выявлено восемь основных фразео-семантических подгрупп: «заболевание», «ощущение боли», «ощущение слабости», «временные отклонения от нормы», «постоянные отклонения от нормы», «виды болезней», «болезненный вид», «психическое нездоровье».

Ключевые слова: концепт, болезнь, семантическая интерпретация заболевание, ощущение боли, ощущение слабости, временные отклонения от нормы, постоянные отклонения от нормы, виды болезней, болезненный вид, психическое нездоровье.

SEMANTIC CHARACTERISTICS OF IDIOMS DENOTING DISEASE IN THE TAJIKI AND

ENGLISH LANGUAGES

The article is devoted to the semantic characteristics of idioms denoting disease in the tajiki and english languages. It analyzes the semantic interpretation of the concept of «disease» on the basis of phraseological units of the compared languages.

One of the basic principles of the idioms research is the classification of the idioms according to thematic groups. The study of the idioms of different languages in a comparative aspect is important. Such a study allows us to identify the universal and differential features of phraseological units of specific languages, to penetrate into the essence of the phraseologization process and to determine the features of the idioms.

The characteristic of disease by means ofphraseological units is a figurative assessment of the external properties of a person, his physiological and psychological signs. The specificity of phraseological units is more clearly manifested in multilingual comparison.

On the basis of a detailed analysis of the semantics of468phraseological units characterizing disease in the analyzed languages, eight main phraseological-semantic subgroups were identified: «disease», «feeling of pain», «feeling of weakness», «temporary deviations from the norm», «permanent deviations from the norm», «types of diseases», «morbidappearance», «mental illness».

Keywords: concept, disease, semantic interpretation, feeling of pain, feeling of weakness, temporary deviations from the norm, permanent deviations from the norm, types of diseases, morbid appearance, mental illness.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Сведения об авторе:

Ахмедова Азиза Алиёровна - докторант (PhD) 3-го курса кафедры сопостовительная языкознания и теории перевода Таджикского государственного института языков имени Сотима Улугзода. Адрес: 734019, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Мухаммадиева 17/6, тел.: (+992)904287766, E-mail: aziza061994@gmail.com.

About the author:

Akhmedova Aziza Aliyorovna - 3rd year doctoral student (PhD) of the department ofcomparitive linguistics and Translation Theory of the Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulugzoda. Address: 17/6, Muhammadiev str., Dushanbe, 734019, Republic of Tajikistan, tel.:(+992) 904287766E-mail: aziza061994@gmail.com.

УМУМИЯТ ВА ФАРКИЯТИ ИСТИФОДАБАРИИ ЧРНИШИН^ОИ НАФСЙ-ТАЪКИДИИ «ХЕШ» ВА «ХЕШТАН» ДАР ЗАБОНИ ТОЧДКЙ ВА РО^ОИ ТАР^УМАИ

ОН^О БА ЗАБОНИ АНГЛИСЙ

Курбонов К. А.

Донишгоуи давлатии Кулоб ба номи А. Рудакй

Ахамияти калидй доштани мавкеи истифодабарии чонишинхо дар хама давру замон дар забонхои чудогона ва тахлили мукоисавии навъхои он бо дигар забонхоро мушохида кардан мумкин аст. Чунки чойгохи истифодабарии чонишинхо дар нисбат ба дигар хиссахои нутк дар забонхои точикй ва англисй худудан васеъ мебошад.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.