Научная статья на тему 'СЕЛУНГУР ҒОР МАКОНИ ТИҒЛАРИ (ТОШ ҚУРОЛ)'

СЕЛУНГУР ҒОР МАКОНИ ТИҒЛАРИ (ТОШ ҚУРОЛ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — А.М.Омонов

Ўрта Осиёнинг ғор типидаги илк палеолит даврига оид ягона ёдгорлиги Селунгур ғор макони бўлиб, у Ўзбекистон билан Қирғизистон чегарасида, Фарғона шахридан 100 км жануби-ғарбда, Сўх дарёси водийсида, Ҳайдаркон қишлоғининг ғарбий чеккасида (Ош вилояти) жойлашган. Ёдгорликнинг денгиз сатхидан баландлиги 1890 метрни ташкил этади. Селунгур макони 1955 йилда А.П.Окладников томонидан очиб ўрганилган, 1964 йилда М.Р.Қосимов ғорда қисқа тадқиқотлар олиб борган [М.Касымов: 28]. А.П.Окладников ва М.Р.Қосимовлар тадқиқотлари оралиғида ёдгорлик А. Пошка томонидан ҳам ўрганилган [А.Пошка: 38].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СЕЛУНГУР ҒОР МАКОНИ ТИҒЛАРИ (ТОШ ҚУРОЛ)»

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

СЕЛУНГУР FOP МАКОНИ ТИГЛАРИ (ТОШ ЦУРОЛ)

А.М.Омонов

Миллий археология маркази, т.ф.ф.д. (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.12606653

Урта Осиёнинг гор типидаги илк палеолит даврига оид ягона ёдгорлиги Селунгур гор макони булиб, у Узбекистон билан ^иргизистон чегарасида, Фаргона шахридан 100 км жануби-гарбда, Сух дарёси водийсида, Х,айдаркон кишлогининг гарбий чеккасида (Ош вилояти) жойлашган. Ёдгорликнинг денгиз сатхидан баландлиги 1890 метрни ташкил этади. Селунгур макони 1955 йилда А.П.Окладников томонидан очиб урганилган, 1964 йилда М.РДосимов горда киска тадкикотлар олиб борган [М.Касымов: 28]. А.П.Окладников ва М.РДосимовлар тадкикотлари оралигида ёдгорлик А. Пошка томонидан х,ам урганилган [А.Пошка: 38]. Аммо Селунгурни тизимли урганиш ишлари 1980 йилда У.И. Исломов томонидан бошланган. У.И.Исломов рах,барлигида 1980-1990 йиллар оралигида ёдгорликда комплекс (геологик, геоморфологик, палеонтологик, палеоботаник, антропологик ва б.) тадкикотлар олиб борилган. Мазкур даврда амалга оширилган тадкикот натижалари катор илмий маколалар ва рисолаларда уз аксини топган [У.Исламов, Т.Оманжулов: 18; У.Исламов, К.Крахмаль: 143; У.Исламов: 115; У.Исламов, К.Крахмаль: 220; У.Исламов, А.Халмухамедова, К.Крахмаль: 113; U.Islamov: 676]. Ёдгорликни урганган тадкикотчилар томонидан горда унча катта булмаган 9 та казишмалар (шурф) утказилган, натижада ёдгорликдан 5 та маданий катлам аникланган ва бу ердаги 3-катлам эса яна 3 та микрокатламчаларга ажратилган. Ушбу катламларнинг калинлиги 20-40 см дан 0,3-1 м оралигида булиб, маданий ёткизикларнинг чукурлиги 8,5 м га етган. ^азишмалар натижасида Селунгур гор маконидан 1500 га якин тош буюмлар, шунингдек палеофлора, палеофауна ва палеоантропологик материаллар кулга киритилган. Тош куроллар орасида чопперлар, купол киргичлар, уйиб-кертиб ишланган, тишсимон киррали куроллар, тош болталар (кливерлар), тиглар (острие), протолимаслар (икки тигли курол) ва кул чукморлари (бифас) топилган [У.Исламов, К.Крахмаль: 8].

Ёдгорлик яхши урганилганлигига карамасдан, тош индустриясининг илмий талкини борасида турли фикрлилик пайдо булди, бу эса мавжуд археологик материалларни кайтадан синчковлик билан урганишни такозо этди. УзР ФА Миллий археология маркази фондида сакланаётган Селунгур гор макони археологик материаллари замонанавий усуллар (археометрик, морфологик, техник-типологик, эксприментал) ёрдамида тадкик килинди ва янги илмий хулосаларга келинди. Камералний тадкикот жараёнида ёдгорликнинг тош индустрияси бирламчи ва иккиламчи (тош куроллар) ишлов берилган тош буюмларга ажратиб олинди. Бирламчи ишлов берилган буюмлар - узак (нуклеус) ва йунилгилар (учиринди) х,исобланса, иккиламчи ишлов берилган мавжуд ашёларнинг айримлари тош куролларга айлантирилган. Тош куроллар х,ам классификация килиниб, йирик ва кичик хджмлиларга ажратилди. Кичик хджмли тош куроллар таркибида кам сонли булса-да, турли хил тигларнинг (оддий, кинсон ва тейяк типидаги тиглар) мавжудлиги аникланди (тиг сузи рус тилидаги тош даврига оид археологик адабиётларда "острие", инглиз тилида эса "point" атамаси сифатида учрайди). ^уйида Селунгур гор макони тигларининг тавсифи ва таснифи хусусида батафсил тухталиб утамиз.

Тупламда оддий турдаги т^лар - 10 дона булиб, улардан 2 таси бутун ва колган 8 таси синган, булакларидир (фрагмент). Ушбу тош куролларнинг аксари узунчок учириндилардан ишланган ^.Omonov: 93]. Тупламнинг бутун тигларидан бири тук

"MARKAZГY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARГ XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

жигаррангли яшмасимон тош жинсли, йирик узунчок учириндидан шаллантирилган ва хажми 69х39х25 мм. Учириндининг зарб майдончаси галка кобикли ва орка тарафига ута киялашган. Учириндининг дорсалидаги йунилги негативлари перпендикуляр характерга эга. Тиг дорсал тарафдан билатерал тик йунишлар хамда юпка ретушлар ёрдамида учириндининг кундаланг дисталини медиалида хосил килинган. Ён кирраларининг шакли буртик тишсимон куринишга эга. Ушбу тигнинг узига хос хусусияти шундаки, дистал учи вентрал тарафдан юпка йунишлар ёрдамида тигнинг учи кисмини юпкалаштиришга харакат килинган (1-расм).

Коллекциянинг навбатдаги тиги фрагмент булиб, у кремнийлашган охактош учириндидан ишланган ва хажми 60х26х12 мм. Йунилгининг зарб майдончаси синган ва дорсалидаги йунилги негативлари узунасига конвергент шаклда (2-расм). Буюмнинг кирраларига кушимча ишлов берилмаган ва у леваллуа пуантларини эслатади (бу эхтимол, тасодифий ходиса). Тупламнинг навбатдаги тиги тук жигаррангли яшмадан ишланган ва хажми 81х40х16 мм. Ушбу йирик ва узунчок учириндининг проксимали вентрал тарафдан юпка йунишлар ёрдамида юпкалаштирилган (бу эхтимол, тигни ёгоч чупига урнатиш учун амалга оширилган). Учириндининг дорсалидаги йунилги негативлари мультидирекционал. куролнинг чап латерали тип йунишлар хамда эпизодик ретушлар ёрдамида ишлов берилган ва кирранинг шакли S-симон (3-расм). Учириндининг кия унг латерали эса факат проксимал кисмидагина дорсалга йуналтирилган ординар ва тик юпка ретушлар ёрдамида ишлов берилган. Ушбу кирранинг шакли хам буртик. Тупламнинг яна бир тиги кремнийлашган охактошдан ишланган ва хджми 50х42х21 мм. Бу тигнинг синиб колган уч кисми булаги хисобланади. У билатерал тик ва юпка йунишлар ва тишсимон ретушлар ёрдамида ишлов берилган. ^ирраларининг шакли буртик (4-расм).

Тупламда кинсон типидаги т^лар - 2 дона булиб, уларнинг хар иккаласи хам кремнийлашган охактошли кундаланг кесмада учбурчаксимон шаклли учириндилардан ишланган [А.Ошопоу: 96]. Улардан бирининг хажми 67х42х20 мм. Учириндининг зарб майдончаси вентрал йунишлар ёрдамида олиб ташланган. Дорсалидаги йунилги негативлари мултидирекционал. ^урол вентрал тарафдан бутун периферияси буйлаб коплама йунишлар ёрдамида ишлов берилган ва учириндининг дистал учида тиг хосил килинган (5-расм). Ушбу тоифага киритилган навбатдаги тош буюмнинг хам зарб майдончаси синган кремнийлашган охактош учириндидан ишланган ва хажми 60х34х15 мм. Кундаланг кесмада учиринди учбурчаксимон шаклга эга булиб, унинг вентрали икки томонлама коплама йунишлар ёрдамида ишлов берилган ва учириндининг дистал учида тиг хосил килинган (6-расм).

Тейяк типидаги т^лар - 2 дона. Улардан бири яшма, иккинчиси эса кремнийлашган охактош учириндилардан ишланган [А.Ошопоу: 97]. Яшмадан ишланган тош куролнинг зарб майдончаси текис ва орка тарафига киялашган, дорсалидаги йунилги негативлари мультидирекционал, хажми 65х41х15 мм. Учириндининг хар иккала латераллари дорсалга йуналтирилган тик йунишлар ва тишсимон ретушлар ёрдамида ишлов берилган ва тош куролнинг дистал учида тиг хосил килинган. ^ирраларининг шакли зигзагсимон. Бирок тигнинг уч кисми синган (7-расм). Ушбу тоифадаги навбатдаги тош курол зарб майдончаси синган кремнийлашган охактош учириндидан ишланган ва хажми 55х33х20 мм. Учириндининг дорсалидаги йунилги негативлари перпендикуляр характерга эга. Унинг хар иккала латераллари дорсалга йуналган тик йунишлар ёрдамида

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

зигзагсимон кирраларга аилантирилган ва учириндининг кундаланг дисталида тиг х,осил килинган (8-расм).

1-жадвал. СелунFур Fop макони т^ларининг тип варакаси

Тип Сони %

1. Оддий тиглар 10

2. Кинсон типидаги тиглар 2

3. Тейяк типидаги тиглар 2

Жами 14 100

Шундай килиб, Селунгур технокомплексида тиглар (острие) жами 14 дона булиб, тош индустриянинг бор йуги-4,7 % ни ташкил этади. Тиглар ёдгорликнинг белгиловчи тош куроллари (бифаслар ва кливерлар сингари) сифатида каралмайди, бирок ушбу куроллар хам ибтидоий усталар томонидан ясалган (оддий тиглар назарда тутилмокда) ва ижтимоий хаётда маълум бир функционал вазифани бажарган.

Селунгур гор макони тош буюмларининг техник-типологик характеристикаси, киёсий тахлилидан (тошларга бирламчи ишлов беришда зарб майдонлар тайёрланмаганлиги, тошларни синдиришда примитивлик, тайёргарлик, тизимлиликнинг йуклиги, тош куролларга кисман ишлов берилганлиги каби ва хк.) келиб чикадиган булсак, ёдгорликнинг тош индустрияси Шаркий ва Жануби-Шаркий Осиё илк палеолит даври технокомплексларига ухшаш ва якин [А.Омонов: 19]. Унинг аналогияси ва маданий хослигини Якин Шаркдан эмас, балки юкорида кайд этилган худудларнинг илк палеолит даври маданиятларидан ахтариш максадга мувофик.

Урта Осиё худудида Селунгур комплексига ухшаш индустриялар йук. Ёдгорликнинг тош индустриясида кинсон, тейяк типидаги айрим тиглар, плано типидаги буюмларнинг учраши эхтимол, гарбий палеолит ойкуменаси маданиятларидан узлаштирилган, негаки бундай буюмлар Шаркий ва Жануби-Шаркий Осиёнинг илк палеолит даври комплексларида учрамайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Исламов У.И., Оманжулов Т. Пещерная стоянка Сель-Унгур // ИМКУ. Вып.19. Ташкент, 1984.-С. 18-27.

2. Исламов У.И. Древнейшая пещерная палеолитическая стоянка Сель-Унгур в ФерганскоИ долине // Советская археология №2. Москва, 1990.-С. 115-126.

3. Исламов У.И., Крахмаль К.А. Комплексные исследования древнепалеолитической пещерной стоянки Сельунгур // Раннепалеолитические комплексы Евразии. Новосибирск, 1992.-С. 143-163.

4. Исламов У.И., Крахмаль К.А. Палеоэкология и следы древнейшего человека в Центральной Азии. Изд-во "Фан". Ташкент, 1995.-220 с.

5. Исламов У.И., Халмухамедова Р.А., Крахмаль К.А. Исследования палеоэкологии антропогена Центральной Азии // Проблемы каменного века Средней и Центральной Азии. Изд-во ИАЭт СО РАН. Новосибирск. - С. 2002. 113-118.

6. Касымов М.Р. Новые исследования по палеолиту Ферганской долины в 1964 г. // ИМКУ. Вып.7. Ташкент, 1966.-С. 28-35.

7. Пошка А. Пещера Сел-Ун-Хур // Вопросы антропологии. Вып.2. Москва, 1960.-С. 38.

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

8. Islamov U.I. Seloungour un nouveau site du Paleolithique inférieur en Asie Centrale. //L'Anthropologie 94/4: Paris, 1990.-P. 676-677.

9. Omonov A.M. Selungur gor makonining tosh industriyasi (texnik-tipologik tadqiqot). Tarix fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi. Toshkent, 2023.-137 b.

10. Omonov A.M. Selungur gor makonining tosh industriyasi (texnik-tipologik tadqiqot). Tarix fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent, 2023.-58 b. H^OBa

3-pacM

4-pacM

5-pacM

6-pacM

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.