Научная статья на тему 'ҚАДИМГИ ХОРАЗМДА ТЕМИРЧИЛИК ҲУНАРМАНДЧИЛИГИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ'

ҚАДИМГИ ХОРАЗМДА ТЕМИРЧИЛИК ҲУНАРМАНДЧИЛИГИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Турганов Бахыт Қурбанбаевич

Металлургия ва металлсозлик соҳалари ривожининг кейинги босқичи темир металлургиясининг пайдо бўлиши билан боғлиқдир. Мил. авв. I минг йилликда деярли бир-бирига яқин вақтларда дунёнинг турли бурчакларида темир асрига ўтиш ёки темирдан фойдаланиш бошланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАДИМГИ ХОРАЗМДА ТЕМИРЧИЛИК ҲУНАРМАНДЧИЛИГИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ»

ЦАДИМГИ ХОРАЗМДА ТЕМИРЧИЛИК ^УНАРМАНДЧИЛИГИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ

Турганов Бахыт ^урбанбаевич

Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти "Тарих укитиш методикаси"

кафедраси доценти, т.ф.н. https://doi.org/10.5281/zenodo.12606362 Металлургия ва металлсозлик сохалари ривожининг кейинги боскичи темир металлургиясининг пайдо булиши билан богликдир. Мил. авв. I минг йилликда деярли бир-бирига якин вактларда дунёнинг турли бурчакларида темир асрига утиш ёки темирдан фойдаланиш бошланган.

Илк темир даврида Оролбуйи минтакасидаги дашт кабилалари, шунингдек кадимги Хоразмда хам металлургия ва металлга ишлов бериш сохаларида вужудга келган технологик кашфиётлардан четда колмаганлар. Афтидан, темир буюмларининг Хоразмга кириб келишида куйи Сирдарё буйидаги сак кабилалари асосий воситачи вазифасини бажарганлар. Мил. авв. VII-VI асрларда Оролбуйи минтакасидаги сак кабилалари ва кадимги Хоразм ахолиси хужалик турмушида темир буюмларининг таркалиши деярли бир даврда бошланади [Вишневская: 72-73; Яблонский: 52].

Илк темир асрида кадимги Хоразмда узига хос иккита маданият: ^уйисой маданияти ва Кузаликир маданиятлари юзага келган [Болелов,2017:71-78]: Улардан бири мил. авв. VIII аср охири VII аср бошларида Сарикамиш худудларига ^уйи Сирдарё буйларидан илк сакларнинг миграцияси натижасида юзага келган-^уйисой маданияти сифатида курсатилади. Бу даврда Сарикамиш буйлари, Довдон ерларига сак кабилаларнинг урнашуви бир канча кучайади ва ахоли томонидан зич узлаштирилади. Ушбу маданият мил. авв. VIII - V асрларни уз ичига олади.

Иккинчиси мил.авв. VII аср охирида Урта Осиё жанубидан миграцион тулкин окими натижасида шаклланган Кузаликир маданияти хисобланади.

Хоразмнинг илк темир асридаги ^уйисой маданиятига оид ^уйисой-2 маконидаги куплаб топилмалар каторида темир пичок, темир булакчалари топилган [Вайнберг: 44, 46]. Улардан кичик пичоклар дастали, орка кисми текис ишланган. Ёдгорлик масканида хунармандчиликнинг заргарлик, бронза (мис) куйиш сохалари ривож топган. Шунингдек, ёдгорлик устки кисмидан темир шлаклари хам кайд килинган.

Ёдгорлик тадкикотчиси томонидан ^уйисой-2 маконининг хронологик даври мил. авв.УП - биринчи ярми ва VI асрлар чегаралари белгиланган.

^уйисой маданиятига оид булган Сакарчага кабрларида хам тош, ёгоч, суяк, бронза ва темир буюмлар топилган [Яблонский: 34. рис. 7,8;19,12-13;21,7-8,10]. Мехнат ва кундалик турмуш куроллари орасида темир ва бронза пичоклар учрайди. Ушбу гурухидаги Сакар-чага 6 кабрлардан шаклли ноаник булган иккита темир буюм кайд килинган [Яблонский: 34. рис. 15,8;16,1]. Улардан бири ёйсимон, кесими думалок булган темир буюм хисобланади.

Сакарчага кабр-кургонларидаги сопол махсулотлари юкори хронологик санаси мил.авв. VII аср биринчи ярми ва VI асрларга тугри келади.

^уйисой маданияти кабр-кургонларидаги металл пичоклар ясалиш усулига кура бир хил, лекин улар материалига кура бронза ва темирга ажралади [Яблонский: 32-33]. ^абрларда темир пичокларга нисбатан бронза пичоклар икки марта куп учрайди. Темир

пичоклар орасида узунлиги 7 см гача булган кичик намуналари устунлик килади. Лекин, Сакар-чага 6 ва бошка кабр-кургонларда 20 см гача узунликдаги пичоклар хам учрайди.

^уйисой маданиятига оид ^уйисой-2, Яссикир, Сакарчага, Тумек-Кичижик мозор-кургонлари, Тармкоя кишлоги ва кабристонидан куплаб металл буюмлар топиб урганилган [Вайнберг: 7-77]. Улардан бронза ук учлари энг куп учрайдиган топилмалар сирасига киради. Уларга ухшаш бронза ук учлари Урта Осиёдаги мил. авв. "УП—УГ асрларга оид утрок ва кучманчилар маданиятларида куплаб учрайди.

^уйисой маданиятига оид ёдгорликлардаги темир даври ютукларидан бири, бу пичок, урок, тешгич каби мехнат куролларнинг темирдан ясалишидир. Тош, суяк ва ёгочга ишлов бериш пайтида темир асбоблари катта ахамият касб этган. Уша даврда баъзи заргарлик буюмлари хам темирдан ясалган. Жумладан, Сакарчага мозор кургонида темирдан ишланган иккита билагузук топилган [Яблонский: 31].

Археологик материаллар тахлили шуни курсатадики, мил. авв. VII - VI асрларда ^уйисой маданиятида бронза ва темир буюмларнинг хар иккаласидан фойдаланилган, лекин уша давр жамиятида хали бронза буюмлардан фойдаланиш устуворлик килган. Бу давр ёдгорликлардаги металл топилмалар орасида бронзадан тайёрланган камон уки учлари, заргарлик буюмлари, от-улов анжомлари купчилик кисминини ташкил килади. Шунингдек, уша даврда темирдан ясалган мехнат куролларидан фойдаланиш ва ишлаб чикариш буйича илк кадамлар бошланади.

Афтидан, мил. авв. VII - VI асрларда ^уйисой маданияти ахолиси темир буюмлар билан таниш булсада, хали уларда темирдан мехнат куроллари ва курол-ярогларни ясовчи темирчилик хунармандчилиги сохасида махсулотлар ишлаб чикариш юкори даражада ривож топмаганлигидан гувохлик беради.

^адимги Хоразм маданиятига асос булган Кузаликир маданиятининг шаклланишининг илк боскичи Кузаликир калъаси ва Хумбузтепада (Жанубий Хоразм) кулолчилик марказининг пайдо булиши билан боглаб тушунтирилади. Кузаликир маданиятига асос солган хорасмийлар хунармандчиликнинг турли сохалари ривожига кучли таъсир курсатади.

С.Б.Болеловнинг хулосаларига кура, Кузаликир калъасида бронза куйиш ва темирчилик сохалари фаолияти бироз эртарок боскичда, мил. авв. VII аср охири-VI аср бошида юзага келган булиб, ^уйисой маконлари билан синхрон булиши мумкин [Болелов: 7]. ^алъанинг Шаркий кисмидан темирчилик махсулотларини ишлаб чикарувчи йирик устахонаси ва учок колдиклари топилган, у жойдаги кенг худудда темир шлаклари тупланган [Толстов: 26-27]. Артефактлар темирчилик учогининг интенсив турда фаолият курсатганлигидан гувохлик беради. Ёдгорликдан топилган сопол бурунлар темирчилик учоклари босконларида хаво дамлаш усулида ишлатилганлигини курсатади [Толстов: 149]. ^алъадаги темир шлаклари ва куймаларнинг куплаб колдиклари темирчилик сохаси фаолиятидан далолат беради.

Кузаликир калъасидаги кулда ишланган сопол идишлар гурухи эътиборни тортади, у ерда хажми катта булмаган, калин деворли, ярим думалок ва цилиндрсимон идишларнинг булаклари учрайди, афтидан уларни кичик тигеллар сифатида талкин килиниши мумкин [Болелов: 81-82]. ^алъадаги темир уроклар VI-V асрларга оид темирчилик топилмалари сирасига киради [Толстов: 99].

Дархакикат, Хоразмда мил. авв. VI-V асрларда ижтимоий-иктисодий хаётида кескин узгаришлар руй беради, хунармандчилик марказлари ва маконлари пайдо булади.

Хунармандчилик маконларида рихтагарлик, мисгарлик ва темирчилик каби металлсозлик махсулотларини кенг куламда ишлаб чикариш кузатилади. Уша даврда темирдан турли буюмлар, мехнат куроллари ва курол-аслахалар ясаш, металлга ишлов бериш сохаларида технологик кашфиётлардан фойдаланиш ижтимоий-иктисодий хаётда тубдан узгаришларга олиб келган.

Бу, энг аввало, темир асри ёдгорликларини казиш пайтида топилган темирдан ясалган мехнат куроллари ва буюмлар микдори билан белгиланади. Масалан, факат архаик даврдаги кишлок маконлари мажмуаларида 60 дан ортик темир буюмлар ва мехнат куроллари кайд килинган. Кузаликдан 45 та темир буюмлар топилган [Болелов: 84, рис.4]. Бу Марказий Осиёнинг шу давргача маълум булган темир асри ёдгорликларига нисбатига деярли тенгдир. Археологик объектларда мехнат куроллари: пичоклар, уроклар, игналар ва бошкада металл топилмалар куплаб учрайди. Уларнинг барчаси ёки аксарияти махаллий темирчилар томонидан ишлаб чикарилганлигидан далолат берувчи барча асослар мавжуд.

Кузаликир маданиятидаги темир даври материалларини шартли турда икки боскичга ажратиш мумкин: Илк Кузаликир боскичи мил. авв. VII-VI асрлардан то V аср бошигача булган давр. Кечки Дингилжа даври мил. авв. V аср иккинчи ярми IV аср бошидан то II асргача давом этади.

Илк темир даври охирига келиб Окчадарё жануби-шаркий худуди зироаткор ахоли томонидан кенг микёсда узлаштириши ва ахоли зичлигининг ортишига олиб келган. Уша даврга оид Дингильжа вохасида 53 та алохида уй-жойлар ва уй-кургонлар аникланган. Улар бир-бирига 50-120 м. масофада жойлашган [Воробьева: 5-7,14].

Дингилжа макони кургонларида (мил. ав. VI-V аср) темирчилик устахонаси излари кайд килинган, темирдан ясалган мехнат куроллари куплаб учрайди [Воробьева: 14; рис. 1, 3, 8, 9; 45, 2, 4-7]. Ёдгорликнинг 52 нуктасидаги кургон ва уйларда шаклини йукотган темир булаклари куплаб учрайди. Уларнинг бирида темирчилик учоги, дашкол ва шлак колдиклари аникланган. Жумладан, Дингилжа маконларидан 5 та пичок, арра, урок ва бошка темир куроллар синиклари топилган.

Дингилжа маконининг шимоли-шаркида темирчилик махсулотларини ишлаб чикаришга тааллукли курилиш излари топилади, М.Г.Воробёва уни темирчилик металлургияси устахонаси сифатида белгилайди. Факат, учокнинг асос кисми сакланган [Воробьева: 211]. Учок овал шаклида шаркдан гарбга чузилган, такир юзасидан шарк томон юкорига кутарилган ва кенгайган, унинг ички майдони (2 х 1,1 м) иборат булган. Ички кисми лойдан килинган кисми кизил рангга айланган. Учок асоси иккита халкали девордан иборат: ички кисми лойдан (эни 27 см), ташки томони хом гишт ишланган (эни 20 см). Учокнинг гарбий томонида боскондан дам пурковчи канал (эни 42 см ва узуни 60 см) колдиклар кайд этилган [Воробьева: 211].

Артефактлар ёдгорликга оид маконларда темирчилик сохасида кенг куламда махсулотлар ишлаб чикариш йулга куйилганлигидан гувохлик беради. Ушбу маконлардан темирдан ясалган мехнат куроллар ва буюмлар жамланмаси: урок, арра, пичок, мих, козон, идиш-товоклар, тугнагич ва бошка буюмлар кайд килинган.

Мазкур темир буюмлар жамланмаси Хоразмда мил. ав VI-V асрларда халк хужалиги сохаларида темирдан ясалган мехнат куролларидан кенг куламда фойдаланилганлигини курсатади.

Ёдгорлик тадкикотчиси М.Г.Воробьева таъкидлашича, Дингилжа вохасида кулол, темирчи, заргар, рихтагар, курувчи, тоштарош ва кунчилик сохалари хунармандлари фаолият курсатган [Воробьева: 211-212, 218].

Таъкидлаш лозимки, архаик даврда дехкончилик ишларида темир куроллар ясашга булган талаб ва эхтиёжнинг кучайиши темирчилик ва куролсозлик сохаларнинг ихтисослашувига олиб келган.

Бозоркалъа мозор-кургонларидаги металл буюм инвентарлари хам етарлича ранг-баранг хисобланади [Гудкова, Манылов: 159-164; рис. 33-35]. Ёдгорликдаги кабрлардан бронзадан ясалган икки парракли уки учлари, икки хил осилчоклар, юрак тарзли калкончали сиргалар, узуклар ва мунчоклар кайд килинган. Шунингдек, темир пичоклар хамда темирдан ишланган билагузуклар, тукногичлар ва мунчоклар топилади. Жумладан, темир мунчокларнинг бошка худудларда аналогик ухшаш турлари учрамайди.

Металл топилмаларнинг анологиясини урганганимизда, бронза ук учлари мил.авв. VI аср, темир билагузуклар ва спирал тарзли осилчоклар мил. авв. VI-V асрлар билан белгиланади. Ёдгорлик хронологик томондан мил.авв. IV-III ёки V-III асрларга тааллукли хисобланади.

Демак, кадимги Хоразмда темир асрида дехкончилик хужаликларининг иктисодий усиши окибатида темирчилик махсулотларига талаб ортиб боради. Металлсозлик сохасида ихтисослашуви юз беради ва темирчи, куролсоз, рихтагар ва заргар касблари пайдо булган ва фаолият курсатган.

Хулоса сифатида таъкидлаш мумкинки, кадимги Хоразмда темир буюмларнинг таркалишига сиёсий ва миграцион жараёнлар мухим омил сифатида таъсир курсатган. Темирчилик махсулотларининг таркалиш динамикасини шартли равишда икки боскичга ажратиш мумкин.

Биринчи боскичда мил. авв. VII асрдан ^уйисой маданияти ёдгорликларида дастлабки темир буюмларнинг таркалиш бошланади.

Иккинчи боскичда, Хоразмга хорасмийларнинг миграцияси натижасида (мил. авв. VII-VI асрлар) ва Ахамонийлар даврида темирчилик махсулотларини кенг куламда ишлаб чикариш бошланади. Хоразм жамиятида темирдан турли буюмлар ва мехнат куролларини ясаш хужалик хаётида туб узгаришларга олиб келди.

Артефактлар ва уларнинг киёсий тахлиллари кадимги Хоразмда темирчилик хунармандчилиги махсулотларини ишлаб чикариш мил. авв. VII- VI асрлардаёк йулга куйилганлигини курсатади.

^адимги Хоразмнинг темир асри металлургия сохасида хом ашё манбалари тугрисида хозирча факат тахминий фикрлар билдириш мумкин. Лекин, унинг асосий таъминотчилари барча даврларда хам Орол денгизи минтакаси дашт зонасининг кенг худудларида яшовчи кучманчи кабилалар булганлигини истисно килиб булмайди, эхтимол буни минтакада ривожланган палеоэкономика тизимнинг бугини сифатида каралиши мумкин.

Мил. авв. I минг йиллик урталарида хунармандчилик сохаларида касбий бошкарув юзага келади ва ихтисослашув жараёни бошланади [Болелов: 7-8,18-21]. Жумладан, металлсозлик сохаларида темирчилик, куролсозлик, рихтагарлик касблари пайдо булади ва уй хунармандчилигидан тортиб бозорга махсулот чикарувчи ихтисослашган сохалар фаолияти йулга куйилади. Кузаликир калъаси ва Дингилжа ёдгорлигидаги археологик материаллар Хоразмда темирчилик сохаси ривожидан яккол гувохлик беради. Шунинг

билан бирга айтиш керакки, Хоразмда мил. авв. VII- VI асрлардан темир буюмларнинг

таркалиши бошланган булсада, хужалик ва харбий сохаларда темирчилик махсулотларига

тула утиш жараёни мил. ав. III-II асрларга кадар давом этган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Болелов С.Б. Гончарства древнего Хорезма по археологическим данным (вторая половина 1 тыс.до.н.э.-первая половина 1 тыс. н.э.) // Автореферат диссертации кандидата исторических наук.-М.: 2004.

2. Болелов С.Б. Ранний этап становления ремесленного производства на территории Хорезма (Вторая половина III тыс. до. э.) // Приаралье на перекрестке культур.-Самарканд. Мицай. 2013.- С.5-19.

3. Болелов С.Б. Ремесло древнего Хорезма по археологическим данным. Этапы становления// Российская археология. 2013. №2. -С.77-86.

4. Болелов С. Древний Хорезм в эпоху раннего железного века по археологическим данным// История и археология Турана.-№3.-Самарканд, 2017.-С. 71-78.

5. Болелов С.Б. К вопросу о формировании ранней земледельческой культуры в Низовьях Амударьи. //Scripta antiqua. Вопросы древней истории, филологии, искусства и материальной культуры. Альманах. Том 5. -М.: 2016.-С. 17-26.

6. Вайнберг Б.И. Куюсайская культура раннего железного века в присарыкамышской дельте Амударьи // Успехи Среднеазиатской археологии. Выпуск 3. -Л.: Наука. 1975 -С.42-46.

7. Вайнберг Б.И. Памятники Куюсайской культуры// Кочевники на границах Хорезма. ТХААЭ. Т. XI. -М.: 1979. 7-76.

8. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII-V вв. до н. э. // ТХАЭЭ. Т. VIII.-М., 1973.-160 с.

9. Воробьева М.Г. Дингильдже. Усадьба I тысячелетия до н.э. в Древнем Хорезме.-М., 1973.

10. Гудкова Л.В., Манылов Ю.П. Могильник у городища Базар-кала // Культура и искусство древнего Хорезма. -М.: Наука, 1981.-Б.159-164.

11. Толстов С.П. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции АН СССР в 1949-1953 гг. // ТХАЭЭ. -М.: Изд-во АН СССР. 1958. Т. П.-С.7-258.

12. Толстов С.П. Работа Хорезмской археологи-этнографической экспедиции в 1954-1956 гг. 1 // МХЭ.-М., 1959. вып. 1.-С. 3-38.

13. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта.-М.: Изд-во восточной литературы. 1962.

14. Яблонский Л.Т. Саки Южного Приаралья (археология и антропология могильников).-М.: Институт археологии РАН, 1996.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.