CC BY
0UOT: 634.8:631.527
SELEKSiYA YOLU iL9 ALINMI§ YENi BiOTiPL9MN УЭ BA§LANGIC ÜZÜM SORTLARININ QiYM9TL9NDiRiLM9Si
VARiS QULiYEV
Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil Nazirliyi, Nax9ivan Bioresurslar institutu, "Meyva, taravaz va üzüm9ülük" laboratoriyasinin rahbari, aqrar elmlari doktoru, dosent
Mdqalddd seleksiya yolu ild alinmi§ 14 yeni üzüm biotipldrinin vd müvafiq ndzardt ba§langic sortlarin dsas fenoloji fazalarinin vd aqrobioloji xüsmiyydtidrinin öyrdnilmdsinin ndticdldri i§iqlandirilmi§dir. Lpn gedipndd mdlum olmu§dur ki, yeni üzüm biotipldri igdrisindd dsas mdhsuldarliq göstdricildri vd kimydvi-texnoloji xüsusiyydtldri üzrd polimorfizm daha geni§ spektrdd özünü biruzd verir. Segilmi§ yeni biotipldr ndzardt sorta nisbdtdn daha yüksdk iqtisadi dhdmiyydtli göstdeicildrd malikdirldr. Ndticddd müxtdlif üzüm sortlarinin biotipbldri igdrisinddn dahaperspektivli yeni üzüm formalari segilmi§dir. Daha mdhsuldar, xdstdlik vd zdrdrvericildrd qar§i dözümlü olan segilmi§ üzüm formalarinin tam apeloqrafik tdsvirldri aparilmi§dir. dldd olunan üzüm formalari daha geni§ §dkildd istehsalat sinagindan kegirilmdsi ügün artirilir.
A?ar sözlar: Biotip, seleksiya, üzüm, sort, forma, genotip.
ОЦЕНКА ПЕРСПЕКТИВНЫХ СОРТОВ ВИНОГРАДА И ИХ НОВЫХ БИОТИПОВ ПОЛУЧЕННЫХ В ПУТЕМ СЕЛЕКЦИИ
ВАРИС КУЛИЕВ
В статье освещены результаты изучения основных фенологических фаз развития и агробиологических особенностей 14 новых биотипов, полученных путем селекции, по сравнению соответствующих контрольных аборигенных сортов винограда. В ходе исследованию выяснилось, что полиморфизм основных показателей продуктивности и химико-технологических характеристик новых биотипов винограда проявляются более широком спектре. По сравнению с контрольным сортом выделенные биотипы имеют более высокое экономическое показатели. В результате селекции среди из биотипов разных сортов винограда были выделены более перспективные новые геномы. Дале проведены полные апелографические описания избранных новых форм винограда, которые более продуктивных, устойчивых к болезням и вредителям. Полученные формы винограда интенсивно размножаются для более обширных производственных испытаний.
Ключевые слова: Биотип, селекция, виноград, сорт, форма, генотип.
Tadqiqat i^inin aktualligi. Muxtar respublikasinin üzüm genofondunda iqtisadi ahamiyyatli sortlarin müxtalif aqroekoloji populyasiyalarinda polimorfizm xüsusiyyatlarinin tadqiqi, seleksiya yolu ila alinmi§ yeni genotiplarin aqromorfoloji, bioekoloji, fitopatoloji qiymatlandirilmasi galacakda üzüm9ülüyün geni§landirilmasinda perspektivli sortlardan istifada olunmasi aktual problemldrddn biridir. Nax9ivan Muxtar Respublikasi arazisinda üzümün, sort tarkibinin zanginla§dirilmasi, ayri-ayri torpaq-iqlim §araitinda iqtisadi ahamiyyatli sortlarin müxtalif aqroekoloji populyasiyalarinda polimorfizm xüsusiyyatlarinin analizinin aparilmasi, ham9inin uzun illar arzinda seleksiya yolu ila alinmi§ yeni genotiplarin aqromorfoloji, bioekoloji, fitopatoloji qiymatlandirilmasi qiymayli sortlarin molekulyar DNT analizi mühüm ahamiyyat kasb edir. örazida üzümalti torpaqlarin müxtalifliyi, iqlim §araitinin müxtalifliyi üzüm baglarinda ayri-ayri sortlarin fenotipik dayi§kanliya ugramasina,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
mikromutasiyalarin ba§ vermasina, naticada yeni klonlarin meydana galmasina alveri§li §arait yaratmi§dir. Bu va ya digar sortun muxtar respublikanin ayri-ayri arazilarda bir tanakdan mahsuldarliginin dayi§ilmasi, salxim va gilalarinda morfoz dayi§kanliklarin ba§ vermasi, biokimyavi-texnoloji gostaricilarinda, xastalik va zararvericilara yoluxmalarindaki farqlanmalar ayri-ayuri genotiplarin aqromorfoloji, bioekoloji, fitopatoloji qiymatlandirilmasi problemini aktualla§dirmi§dir. Bu baximdan muxtar respublikada uzum9ulk inki§af etdirilacak ayri-ayri arazilar u9un iqtisadi ahamiyyatli ham sufra. ham da texniki istiqamatli uzum sortlarinin muayyanla§dirilmasi va bu asasda samarali elmi takliflarin hazirlanmasi muhum elmi-prakyiki ahamiyyat kasb edir. Ona gora da 2021-2024-cu il tadqiqat dovrunda uzum genofondunda tatbiqyonumlu sortlarin muxtalif aqroekoloji populyasiyalarda polimorfizm xususiyyatlarinin analizi, seleksiya yolu ila alinmi§ yeni genotiplarin aqromorfoloji, bioekoloji, fitopatoloji qiymatlandirilmasi, yerina yetirilacak elmi tadqiqat i§inin asas istiqamatini ta§kil edir.
i§in asas maqsadi: 2001-2023-ci il tadqiqat dovrunda Nax9ivan MR-in uzum genofondunda tatbiqyonumlu sortlarin muxtalif aqroekoloji populyasiyalarda polimorfizm xususiyyatlarinin analizi, seleksiya yolu ila alinmi§ yeni genotiplarin fenoloji, aqromorfoloji va perspektivliyinin qiymatlandirilmasi yerina yetirilmi§ elmi-tadqiqat i§inin asas maqsadini ta§kil edir[1].
EKSPERiMENTAL HiSS9 Fenoloji mu^ahida i§lari. 2023-cu il i§ proqramina muvafiq olaraq AMEA Nax9ivan Bolmasi Bioresurslar institutunun tacruba sahasina akilmi§ va muxtalif seleksiya usullari ila alda olunmu§ yeni texniki istiqamatli uzum formalari uzra mu§ahida va se9ma i§lari davam etdirili§dir. Elmi-tadqiqat i§larinin gedi§inda umumi qabul edilmi§ muvafiq ampeloqrafiq metodikalardan istifada olunmu§dur. Uzum sortlarinin aqrobioloji xususiyyatlari umumi qabul edilmi§ metodika uzra yerina yetirilmi§dir[2. 3 ]. Elmi adabiyyatdan malumdur ki, yeni uzum sortlarinin, ham9inin klon seleksiyasi naticasinda alda olunmu§ klon-sortlarin tadqiq olunmasi istiqamatinda kifayat qadar geni§ elmi-tadqiqat i§lari aparilmi§dir[4, 5, 6, 7..8, 9, 10].
Fenoloji analizlarin naticalari onu gostariri ki, yeni uzum formalarinda 9i9aklama fazasi iyun ayinin ikinci ongunluyunda ba§ verir. Meyvalarin yeti§masi isa avqust-sentyabr aylarinda ba§ verir. Tadqiq edilan har bir forma u9un bu fazanin gedi§i muayyanla§dirilmi§dir. Tadqiqat dovru alinma man§ayi muxtalif olan uzum formalari uzarinda fenoloji mu§ahida i§lari aparilmi§,, se9ilmi§ 15 pespektivli uzum formalarinda tumurcuqlarin inki§afa ba§lamasi, 9i9aklamanin gedi§i, meyvalarin yeti§ma muddati muayyanla§dirilmi§dir (Cadval 1).
Cadval 1
Uzum formalari uzainda aparilan fenoloji mu^ahida i$lari(2021-2023-cu illar uzra)
Formalar Main§ayi Tumurcuqlari n a9ilmasi £i9aklama Meyvalarin yeti§masi Tumurcuqlarin a9ilmasimdan, gun Xazan
Kutlavi a n tm ,gu et ,ti m ta ad vd va u a s Kutlavi a n tm ,gu m ta ad vd va u Q £ Kutlavi a tm 2 -d m a v va n s a un y ua S CD ad kl r CD О О ТЗ uia Vegetasiya muddati
Forma N.1/8 Hanaqirna, sarbb.toz-ma. 12.04 6 13.06 7 25.09 39 64 155 20.11
Forma N.1/9 Malayi, sarb. tozlsnms 12.04 5 15.06 9 20.09 34 62 159 18.11
Forma N.1/11 Malayi, sarb. tozlsnms 10.04 6 14.06 8 26.09 35 65 162 19.11
Forma N.1/14 N.80-9/6, s. toz. 08.04 6 15.06 8 23.09 39 59 163 17.11
Forma N.1/22 N.80-9/6, s. toz 12.04 4 13.06 9 26.09 39 66 158 18.11
Forma N.1/24 Hanaqirna x Naxç. muskati 09.04 5 13.06 8 12.09 39 68 166 20.11
Forma N.2/3 Hanaqirna x Naxç. muskati 08.04 5 12.06 7 13.06 38 67 167 21.11
Forma N.2/10 anaqirna x Naxçi.muskati 10..04 5 14.06 8 10.09 41 65 168 23.11
Forma N.2/11 Qirmizi kiymiyi,klon 09.04 5 10.06 8 15.08 37 68 145 25.11
Forma N.2/12 Ag aldara, sarb. tozlanma 12.04 5 09.06 8 18.08 39 69 154 22.11
Forma N.2/15 Hanaqirna X Qizil üzüm 10.04 4 10.06 9 17.08 39 68 152 26.11
Forma N.2/22 Ag aldara, sarb. tozlanma. 08.04 5 11.06 8 24.09 35 69 168 25.11
Forma N.3/5 A.g Aldara, sarb. toz.2 % kolx.24 s. 12.04 5 11.06 8 21.09 35 68 167 25.11
Forma N.3/16 Hanaqirna, sarb. toz.2 % kolx.24 s. 13.04 6 10.06 8 23.09 38 67 169 26.11
Forma N.3/45 Agadayi, sarb. tozlanma 345,5 6 12.06 7 10,10 37 69 170 25.11
Yeni üzüm formalarinin aqrobioloji xüsusiyyatlari. Tadqiqat dövrü yeni üzüm formalarinda aqroekoloji, fitopataloji qiymatlandirmalar aparilmiy, alinmiy naticalar tacrüba daftarinda qeyd olunmuçdur. Bundan baçqa üzüm formalarinin mahsulunun mexaniki analizlari aparilmiydir. Alinmiy üzüm formalari müxtalif manyali oldugundan ayri-ayri formalarin aqrobioloji xüsusiyyatlari fardi olaraq tadqiq olunmuçdur. iyin gediçinda üzüm sort va formalar üzra salximin orta kütlasi, salximda gilalarin sayi, 100 gilanin kütlasi, ümumi yira çiximi, yakarlilik, turyuluq, tanaklarin mahsuldarliq amsallari, bir koldan mahsuldarliq va s. müayyanlaydirilmiydir. 9lda olunan göstaricilar açagida verilmiydir(Cadval 2).
Cadval 2
Yeni üzüm formalarinin asas mahsuldarliq göstaricilari
S Gilada, Çirada Mahsuldarliq
'Й s q % s© % amsali
Üzüm formalari CD tl küt a rta О Ö mii lxi la GO da d uuejejig epiuixjes 100 gilanin kütlasi, qabiq toxum S ixi iç a !-н mi u m О о 0 rl a M 3 2 S c/> о CT1 lu ul r y H kolda Barli zoglarda Bir koldan biol. Mahsuldarliq, kq
Forma N.1/8 3624 35 380,4 15,0 5,4 79,3 17,6 6,7 0,71 1,0 4,0
Forma N.1/9 201,6 42 375,6 15,8 5,8 80,2 18,0 6,9 0,61 1,1 4,0
Forma N.1/11 215,6 32 380,2 14,3 4,8 81,0 19,0 6,8 0,45 1,2 5,0
Forma N.1/14 250,5 35 396,4 14,6 4,8 81,0 18,5 6,5 0,54 1,1 8,0
Forma N.1/22 251,0 45 370,5 14,5 4,2 78,7 18,0 6,7 0,76 1,4 10,0
Forma N.1/24 360,6 36 282,4 15,2 4,9 80,0 17,0 6,4 0,46 1,0 8,0
Forma N.2/3 360,4 81 270,5 16,5 - 84,3 22,0 4,5 0,58 1,1 4,5
Forma N.2/10 233,7 25 246,5 16,0 3,5 79,5 22,0 4,6 0,75 1,0 5,0
Forma N.2/11 315,6 35 240,6 17,0 4,0 79,2 21,5 4,8 0,75 1,0 6,0
Forma N.2/12 223,6 32 386,0 14.0 5,1 75,0 17,0 5,5 0,76 1,0 6,0
Forma N.2/15 340,9 31 381,5 17,0 5,7 73,5 16,5 5,6 0,75 1,0 6,0
Forma N.2/22 249,8 37 370,5 16,5 5,2 81,1 17,0 5,9 0,75 1,0 6,6
Forma N.3/15 240,5 41 250,5 13,5 - 88,5 21,5 5,0 0,69 1,0 4,0
Forma N.3/16 266,0 42 440,6 18,2 5,3 74,6 17,0 5,6 0,79 1,0 4,0
Forma N.3/45 345,2 56 375,6 18,0 5,1 75,2 17,0 5,5 0,78 1,0 5,0
Salximlarin orta kutlasi forma N.1/8-da 362,4 qram, forma n.1/9-da 201,6 qram, forma N.1/11-da 215,6 qram, forma N.1/14-da 250,5 qram, forma N.1/22-da 251,6 qram, fprma N.1/24-da 360,6 qram, forma N.2/3-da 360,6 qram, forma N.1/10-da 233,7 qram, forma N.1/11-da 315,6 qram, forma N.2/12-da 223,6 qram, forma N.2/10-da 233,7 qram, forma N.2/11-da 315,6 qram, forma N.2/12-da 223,6 qram, forma 2/15-da 340,9 qram, forma N.2/22-da 249,8 qram, forma N.3/5-da 240,5 qram, forma N.3/16-da 2666 qram, forma N.3/45-da 345,2 qram olmu§dur.
Uzum formalarinda 100 gilanin kutlasi da farqli olmu§dur. Bela ki, 100 gilanin kutlasi forma N.1/8-da 380,4 qram, forma N.1/9-da 375,6 qram, forma N.1/11-da 380,6 qram, forma N.1/14-da 396,4 qram, forma N.1/22-da 370,5 qram, forma N.2/24-da 287,4 qram, forma N.2/3-da 270,5 qram, forma N.2/10-da 246,5 qram, forma N.2/11-da 240,6 qram, forma N.2/12-da 386,0 qram,, forma N.2/15-da 381,5 qram, forma N.2/22-da 370,5 qram, forma N.3/5-da 250,5 qram, forma N.3/16-da 440.6 qram, forma N.3/45-da 375,89 qram ta§kil etmi§dir.
Umumi §ira 9iximi N.1/8-da 79,6 % , forma N.1/9-da 80,2 %, forma N.1/11-da 81,0 %, forma N.1/14-da 81,0 %, forma N.1/22-da 78,7 %, forma N.2/3-da 84,3 %, forma N.2/10-da 79,5 %, forma N.2/11-da 79,2 %, forma N.2/12-da 75,0 %, forma N.2/15-da 73,5 %, forma N.2/22-da 81,1 % forma N.3/5-da 88,5 %, forma N.3/16-da 74,6 % forma N.3/45-da 75,2 % olmu§dur.
§irada §akarlilik N.1/8-da 17,6 q/100 sm3, forma N.1/9-da 18,0 q/100 sm 3, forma N.1/11-da 19,0 q/ 100 sm 3, forma N.1/14-da 18,5 q/100 sm 3, forma N.1/22-da 18,0 q/100 см3, forma N.1/24-da 17,0 q/ 100 sm 3, forma N.2/3-da 22,3 q/100 sm3, forma N.2/10-da 22,0 q/ 100 sm 3, forma N.2/11-da 21,5 q/ 100 sm3, forma N.2/12-da 17,0 q/ 100 sm 3, forma N.2/15-da 21,5 г/ 100 sm 3, forma N.2/22-da 17,0 q/ 100 sm3, forma N.3/15-da 21,5 q/ 100 sm3, forma N. 3/16-da 17,0 q/ 100 sm3, forma N.3/45-da 17,0 q/ 100 sm3 oldugu qeyda alinmi§dir.
Uzum formalarinda §irada §akarlilik an a§agi N. 2/15 formasinda 16,5, an 9ox isa N.2/3 formasinda 22,0 q/ 100 sm3 olmu§dur.
Qeyd edak ki, alinmi§ yeni uzum formalari taza mahsula du§ublar. U9un9u ilsir ki, mahsul verirlar. Bir tanakdam mahsuldarliq an yuksak forma 1/22-da 10,0 kq, 1/24-da 8,0 kq olmu§dur.
í§in gedi§inda perspektivli üzüm formalari etiqetlanmi§, galacakda artirailmasi ü9ün lazim olan tadbirlar hayata ke9irilmi§dir.
Aparilan elmi-t9dqiqat i§forind9n agagidaki пэйеэ1эг эМэ olunmugdur:
- 9sas mahsuldarliq elementlarindan ümumi zoglarin va barli zoglarin mahsuldarliq amsallari arasinda müsbat korelyativ alaqa qeyda alinmamii§dir;
- örazida sortlar üzra asas mahsuldarliq elementlarinin ekoloji §araitdan asili olaraq har bir sortun modifikasiya dayi§kanliyina maruz qalma amplitudu öyranilmi§dir;
- Sortlarin mahsuldarligi torpaq-iqlim §araitindan asili olaraq an a§agi modifikasiya dayi§kanliyina marüz qalan poligen irsi alamatlardan olub qiymatlandirilmalar aparilmaqla müayyan edilmi§dir ki, genofondda yüksak mahsuldarliga malik olan sortlar qrupuna daxildir.
9D9BÍYYAT
1. Quliyev V.M. Nax9ivan Muxtar Respublikasinin ampeloqrafiyasi / Nax9ivan:9cami, 2012, 584
2. Quliyev V.M., Salimov V.S. va b. Azarbaycan ampeloqrafiyasi I c. / Banu: -Müallim, -2017, -736 s.
3. Varis Quliyev Müxtalif man§ali yeni üzüm formalarinin tadqiqi. AMEA Nax9ivan Bölmasinin asarlari, // Nax9ivan, Tusi, -2022, № 4, s. -116-123.
4. .V.M.Quliyev. Yeni üzüm sortlarinin kod va §ifralanma asasinda perspektivliyin qiymatlandirilmasi. Endless Light in Science (Beynalxalq elmi-praktiki jurnal, 25 iyun 2023), Almaata, Qazaxstan, 2023, s.1180-1187
5. Salimov V.S., Hüseynova T.Q., ibrahimli R.R. Bayan§ira üzüm sortunun populyasiyasinin polimorfizm xüsusiyyatlari. Üzüm9ülük va §arab9iliq Elmi-Tadqiqat institutunun Elmi asarlari macmuasi 2 (25) CiLD, № 2, BAKI - 2022, s.14-28
6. Hüseynzada N.Y., Süleymanova L.R. Ab§eron §araitinda bazi yerli va introduksiya olunmu§ üzüm sortlarinin mahsuldarliq va keyfiyyat göstaricilarinin öyranilmasi. Üzüm9ülük va §arab9iliq Elmi-Tadqiqat institutunun Elmi asarlari macmuasi 2 (25) CiLD, № 2, BAKI - 2022, s.14-28, s. 45-53
7. Волынкин В.А., Полулях А.А. Современные представления о систематике винограда. // Материалы Международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы виноградарства и виноделия: фундаментальные и прикладные аспекты» -Ялта, 23-27 октября 2018 г.,- с. 16-18.
8. Кравченко Р.В.И, Трошин Л.П. Характеристика сорта-клона Гарганега таманская в условиях Анапо-Таманской зоны по хозяйственным признакам.«Магарач». Виноградарство и виноделие.Ялта, 2024,№ 1, с.3-11
9. Наумова Л.Г., Новикова, Л.Ю. Разнообразие сортов Донской ампелографической коллекции по увологическим характеристикам // Виноградарство и виноделие: Сб. науч. тр. ФГБУН «ВННИИВиВ «Магарач» РАН». - Том XLIX. - Ялта, 2020, - c.74-77
10. Наумова Л.Г., Увологическая оценка Донских аборигенных сортов винограда на коллекции / Л.Г.Наумова, В.А.Ганич, Н.В.Матвеева // Плодоводство и ягодоводство -России: - 2020. - Т.59. - с.152-161
