CC BY
0NAXCIVAN MR 9RAZÍSÍND9 YAYILAN MÜASÍR EKZOGEN PROSESL9RÍN QÍYM9TL9NDÍRÍLM9SÍ УЭ RAYONLA§DIRILMASI
H9MÍDOVA Z9RNUR9 9NV9R QIZI
Dosent, cografiya elmlari namizadi, Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Cografiya institutu Geomorfologiya §óbasinin müdiri, Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi,
Baki, Azarbaycan
M9MM9DLi L9MAN ETÍBAR QIZI
Fiziki-cografiya kafedrasinin II kurs magistr talabasi, Baki Dóvlat Universiteti,
Baki, Azarbaycan
Xülass. Naxgivan Muxtar Respublikasi Azarbaycanin canub-qarb hissasinda yerla^an arazi olub, relyefina gora mürakkab arazi sayilir va dagliq relyefi ila farqlanir. iqlim §araitindan,süxurlarm tarkibindan va bir sira amillardan asili olaraq eroziya, a§inma, akkumulyasiya, denudasiya va s. proseslar naticasinda relyef dagilaraq, pargalanaraq gilpaqla§ir, yeni relyef formalari amala galir. Naxgivan arazisinin formala§masmda ekzogen proseslar xüsusi yer tutur. Ekzogen relyef amalagatirici proseslar dedikda, nival, qlyasial, eroziya, denudasiya, akkumulyasiya va s. bir sira proseslar va amala gatirdiklari morfoskulpturlar nazarda tutulur. Maqalada sürü§malarin, sellarin, eroziya va bir siraproseslarin ba§verma sabablari,hansi arazilarda faal olduqlari, qiymatlandirilmasi gostarilir. drazinin relyefinin formala§masindaproseslarin maqsadyonlü §akilda ara§dirilmasi, tahlil edilmasi arazinin daha yax§i oyranilmasinda va geomorfoloji qiymatlandirmada geni§ imkanlar verir.
Aqar sozlzr: Naxgivan,morfoskulptur,ekzogenproseslar,sellar,eroziya,relyef,akkumulyasiya
Nax9ivan Muxtar Respublikasi Azarbaycanin canub-qarbinda yerla§arak KÍ9Ík Qafqazin tarkibina daxildir.Nax9ivan MR bir tarafdan Íran,Türkiya,digar tarafdan isa Daralayaz,Zangazur,Saraybulaq silsilalari ila sarhadlanir.Sarhad xatlarinin uzunlugu 398 kilometr ta§kil edir.Respublikanin arazisi oroqrafiya baximindan elada mürakkab deyil.Qrazinin % hissasi dagliq, H hissasi isa düzanlikdir.Nax9ivan arazisinin an hündür zirvasi Zangazur silsilasinda yerla§ir ki,bu da 3917 metrla Qapiciq zirvasi gotürülür..Bundan alava olaraq,Qazangoldag (3812 m),Agdag (3488 m), Dava boynu (3560 m),Damirdag (3363 m) va s. Zirvalari misal gostarmak olar.
Araz 9ayinin sol qollarindan olan 9linca9ay,Ordubad9ay,Gilan9ay,Düyüm9ay,Vanand9ay silsilanin yamaclarini yuyaraq yan silsilalar amala gatirmi§dir.Bu silsilalara misal olaraq isa Dabaqli,Qirxlar va s.gostara bilarik.Zangazur silsilasinda oldugu kimi Daralayaz silsilasinda da axan 9aylar yamaclari kaskin par9alayaraq yan silsilalar amala gatirmi§lar ki,bu yan silsilalara misal olaraq Mehridag,Ogul binasi,Qaraqu§,Buzqov va s.gostarmak olar.Buradan axan 9aylar isa Cahri9ay,Arpa9ay,Nax9ivan9ay va s.-dir.
Daralayaz silsilasinin an hündür zirvasi isa 3113 m-la Küküdagdir.Silsilasinin digar yüksak zirvalarina misal olaraq Ke9altapa (2740m), Qaraqu§ (2595 m) va s. gostara bilarik.
Bundan ba§qa,canub hissada Arazyani arazilarda al9aq tira va yüksakliklarla ayrilan morfoloji qurulu§lari va yüksakliklari farqli olan düzanliklar yayilmi§dir. §arur maili düzanliklari,Boyük düzü bu düzanliklardandir.Nax9ivan MR arazisinin canub-§arq hissasinda karst tiralar,bedlend relyef formalan va s.sath qurulu§unun xarakter xüsusiyyatlarindandir.
Zangazur va Daralayazda an 9ox qalxmaya maruz qalan hissa Qapiciq qalxmasidir.Bu qalxmanin hündürlüyü 3500 m-dan 9oxdur.Qalxma erozion-denudasion,nival va s. proseslara maruz qalaraq kaskin par9alanaraq orta va yüksakdagliq ta§kil edir.
Nax9ivan 9okakliyi va Culfa-Ordubad 9okakliyi Orta Araz dagarasi 9okakliyinin 9ox az hissasini ahata edir.Bu 9okakliyin asas hissasi Agridag va Yerevan 9okakliklaridir.Bu 9okakliklarda a§inma,yuyunma materiallarinin 9okdürülma sahasi olmu§dur ki,adatan prolüvial va allüvial materiallardan ibaratdir.
Yeni relyef formalarinin yaranmasi va formala§masinda ekzogen proseslar mühüm yer tutur.Ekzogen relyef amalagatirici proseslar da farqli sahalarda bir-birindan xeyli farqlanirlar.Nax9ivan MR arazisinda ,asasan dagliq arazilarda daha 9ox a§inma,da§inma,yuyulma proseslari,daha al9aq arazilarda isa 9ökma proseslari geni§ yayilmi§dir ki,bunlar da öz növbasinda müxtalif relyef formalari amala gatirirlar.Bir 90X sabablardan dolayi,relyef formalari bir-birindan kaskin farqlanir ki,bu sabablardan biri da süxurlarin müxtalifliyi,tektonik strukturlarin müxtalifliyidir.
Nax9ivan arazisinda ekzogen proseslar 2 vilayata bölünür.Bunlardan birincisi denudasiya proseslarinin geni§ yayildigi vilayat, ikincisi isa akkumulyasiya proseslarinin üstünlük ta§kil etdiyi vilayatdir.Akkumulyasiya proseslari asasan düzanlik arazilarda,denudasiya proseslari isa dagliq arazilarda üstünlük ta§kil edir. örazida ba§ veran ekzogen proseslarinda müxtalifliyini,intensivliyini va s. nazara almaqla §aquli qur§aq ayrilir.Bura yüksakdagliq ,ortadagliq,al9aqdagliq,plato va düzanliklar aiddir.
Burada ba§ veran akkumulyasiya,eroziya,denudasiya proseslarinin ba§ verdiyi arazilar bir-birindan sarhadlarla ayrilmir,aksina biri digarinin arazisina daxil olur.Bazan da sarhad olmamagi ila barabar biri digarinin arazisinda lakalar §aklinda görünür.
örazida relyefin amalagalmasina tasir edan amillar öz roluna göra 3 genetik relyef tipina ayrilir:
1)struktur-denudasion relyef
2)skulptur-denudasion relyef
3)akkumulyativ relyef
Struktur-denudasion relyef böyük arazi ahata edir va bir sira relyef tiplarini özünda birla§dirir. ösasan orta va yüksakorta dagliqda formala§irlar.Bu arazi ü9ün intensiv eroziya,par9alanmi§ eroziya,arid-denudasiya da yaranmi§ relyef yayilmi§dir.
Skulptur-denudasion relyef asasan akkumulyasiyanin üstünlük ta§kil etdiyi arazilarda rast galinir.Buna misal olaraq,Duzdag,Daridag,Nehram va s. göstarmak olar.
Akkumulyativ relyef - akkumulyasiyanin geni§ yayildigi va tektonik 9ökmanin üstünlük ta§kil etdiyi arazilarda yayilmi§dir va asas hissani maili düzanliklar ta§kil edir.
Nax9ivan arazisinda ekzogen relyef formalari iqlim va tektonik harakatlara göra §aquli zonalliq üzra ayrilir.Bunu da qeyd etmak lazimdir ki,ekzogen proseslar yalniz §aquli yox,üfüqi istiqamatdada dayi§ir.
Nax9ivan MR arazisinda intensiv olaraq a§inma proseslari gedir.A§inma proseslari su,külak,temperatur va bir sira ba§qa tasirlar naticasinda süxurlarin par9alanaraq dagilmasi va ya dayi§dirilmasidir.Yüksaklik va temperaturla alaqadar olaraq mexaniki va ya fiziki a§inma üstünlük ta§kil edir.Kontinental iqlim §araitinda mexaniki a§inma naticasinda al9aq dagliq zonalarda ekstruziv gümbazlar,gatirma konuslari,terrasla§mi§ enli daralar,bedlendlar va s. geni§ yayilmi§dir.Yüksaya dogru getdikca isa §axta a§nmasi özünü göstarir.Zangazur va Daralayaz silsilalari ü9ün §axta a§inmasi xarakterikdir.Buna sabab §axta a§inmasinin intruziv,vulkanik süxurlarda daha intensiv getmasi ila alaqadardir.Bioloji va kimyavi a§inma isa subalp-9aman,dag-9öl qur§aqlari ü9ün xarakterikdir.
Bunlarla yana§i,Zaxarov Nax9ivan MR arazisini 4 fiziki-cografi zonaya bölmü§dür.Bunlardan birincisi Araz 9ayi darasi boyunca uzanan düzanliklar va al9aq öndagliq hissasini tutur ki, bu da öz növbasinda 2 yera bölünür: 1)Eroziya-denudasiya 2)akkumulyasiya
ikincisi isa 1800-2400 metr hündürlüklari ahata edan orta öndagliq zonadir ki, burada asasan denudasiya proseslarina rast galinir.
Ü9üncüsü fiziki va kimyavi a§inmalarin 9ox oldugu yüksak öndagliq zonadir.
Dördüncü Daralayaz va Zangazur silsilalarini ahata edan yüksak dagliq zonadir.Burada buzlaq relyef formalari geni§ yayilmi§dir.
Digar yüksakdagliq arazilarda qadim buzla§malar olmasina baxmayaraq Zangazur silsilasinda yerla§an Qapiciq zirvasinda müasir buzlaqlara rast galmak olur.Daralayaz silsilasi ila Zangazur silsilasinin sarhadinin canub hissasinda buzlaq relyef formalarina arst galinir ki,bunlarda kar,troq,morenlardir.Ke9aldagda 2800 metr hündürlükda sirk yerla§ir va bu sirk 9oxlu qaymalarla örtülür.Bu sirkin sahasi 2 km2-dan artiqdir.Sirkdan a§agida,2500 metr hündürlükda isa kar yerla§ir
ki,onun da sahasi 5 km2-dir.Ba§qa bir kar isa sahasi 4 km2 taçkil edir ki,o da 2400 metr yüksaklikda yerlaçir va markazinda Qanli göl yerlaçir.Bu gölün sahasi 0,67 km2-dir.Kar kala-kötürlü satha malikdir.
2600 m hündürlükda,Küküdagin canub-çarqinda yerlaçan iki sirk var ki,bunlarin sahasi 10 km2-a qadardir.Yamaclarin hündürlüyü isa 500 m olub va eroziya ila parçalanmi§dir.Bu arazida flüvioqlyasial çôkûntûlara asasan,Kûkûçayin 50-70 metrlik terraslarinda rast galinir.
Naxçivançayin sol hissasinda isa daha 2 kara rast galinir.ilk kar §imal tarafda va 2250 metr yüksaklikda yerla§ir,150*70 metr ôlçûda göl yaranmi§dir.Digar kar isa çimalda yerlaçan kardan 1 km canuvdadir va burada bataqliqlar,buzlaq çixi§larina rast galinir.Bundan alava canub hissada Biçanak va Kôç çaylari arasinda karlara rast galinir.Bu karlarin ôlçûlari kiçik olur.ön yüksakda yerlaçani 2400 metr yüksaklikdadir va sahasi 0,15 km2-dir.Bu kardan qarbda isa hündürlüyü 2200 metr,sahasi isa 0,5 km2 olan daha bir kar yerla§ir,bu karin üzari vulkanogen qirintilarla örtülmü§dür.
Buzlaq relyef formalarina Salvarti çayi atrafindada rast galinir.Bu karlardan an yüksayi 2860 m yüksaklikda yerlaçir va sahasi 0,35 km2-a barabardir.Bu karin dibinda göl amala galmiçdir va sahasi 6000 m2-dir.ikinci kar isa 2700 m yüksaklikda yerla§ir,0,15 km2 sahaya va dibinda 200*60 m ö^üda göla malikdir.Bundan alava bir neça kara rats galinir ki,onlarinda dibinda bataqla§mi§ göllar olur va bunlar dagilmi§ karlar adlandirilir.
Bu relyef formalarinin elementlarina Gömür çayi,Nursu çayi,9linca çayi yuxarilarinda da rast galinir. Gömür çayi atrafinda olan karlara misal olaraq Ûç Qardaç zirvasinin yamaclarinda,hündürlüyü 2650 m,sahasi isa 0,5 km2 olan kari göstara bilarik.Bu arazida digar kardan §imalda,2250 m hündürlükda yerla§an,dibinda darinliyi 10 m olan göl olan kara rast galinir.Hündürlüklari 2600-2200 m olan daha 2 kar qeyda alinir ki,bunlarda uygun olaraq dibinda sahasi 0,75 km2,500 m2 göllara rast galinir.
Nursu çayi atrafinda olan kar va sirk isa 2600 m yüksaklikda yerla§mi§dir.Burada sirk 1,5 km2 sahaya malikdir.ölinca çay atrafinda olan karlar 2400,2600,2800 m hündürlüklarda yerlaçir.Karlarin sahalari 0,5 km2-a qadar olur.
Qazangöldag arazisinda isa 2 kara rast galinir.Bunlardan biri 3200 m hündürlükda va sahasi 0,04 km2 olan va dibinda 20*30 m ö^üda göl amala galan kardir.Digari isa 3100 m yüksaklikda va sahasi 0,08 km2 olan va dibinda 300*150 ö^üda göl olan kardir.
Buzlaq relyef formalarina daha çox Zangazur silsilasinin yüksakliklarinda rast galinir.Ela bu arazida 3500 m yüksaklikda va sahasi 0,03 km2 olan sirk yerlaçir ki,onun da dibi 1 m-dak qarla örtülü olur.Sirkdan açagida 3400 m yüksaklikda 6000 m2 sahaya malik olan kar gölü yerlaçir.Bundan açagida isa daha bir kara rast galinir.Bu karlarin diblarinda olan göllar axarli göllar olur va bu göllar bi-birlari ila V-vari daralar vasitasila birlaçirlar.Bundan alava bir digar göl 3200 m hündürlükda olub,0,2 km2 sahaya malik axarli göldür.
Yagliçayin yuxari hissalarinda isa taxminan 3600 m yüksaklikda,pillavari çakilda yerlaçan 3 kar mövcuddur.3 kardan açagida 3400 m yüksaklikda va 1200 m2 sahaya malik 1 kar daha yerla§ir.3300 m yüksaklikda isa sahasi 1200 m2 olanbataqla§mi§ karlara rast galinir.
Naxçivan эrazisindэ beb karlara,sirktare çox misal çэkmэk olar.Zэngэzur vэ Dэrэlэyэz silsilэlэrindэ nival-qlyasial morfoskulpturlara misal olaraq troqlari da göstэrmэk olar.Troqlara da Naxçivan эrazisindэ genig rast gэlinir.__
9razi Mütbq hündürlük Uzunluq
Paragaçayin yuxari hissэlэri 3200-2400 m 5 km
Qapiciq daginin gimal^rq hissэsi 3600-3550 m 0,5 km
Эlincэçayln yuxari Ыssэlэri 3000-2400 m 3 km
Keçэldag vэ Agdaban zirvэlэri arasi 2900-2500 m 2,5 km
Yaglldэrэ çayinin sol qolu 3200-2000 m 9 km
Yaglldэrэ çayinin sag qolu 3200-2540 m 5 km
Agdaban zir^sinin qэrbi 2800-2400 m 2 km
Gilançayin yuxarilari 3100-2400 m 9 km
Yaglldэrэ gölü rayonu 3200-2100 m 8 km
Mehriget çayi yuxari hissalari 3300-2200 m 5 km
Sakkarsu gölü arazisi 3100-3000 m S km
Cadval 1. Zangazur va Daralayaz silsilalarinda troqlar Buzlaq relyef formalarindan biri da morenlardir.Naxçivan arazisinda morenlara asasan Naxçlvançayln,Nursuçayln,Gömürçaylшn,Эlincaçayln,Nasirvaz çayinin yuxari hissalarinda va s. rast galmak olur.Cadval 2-da morenlarin hansi arazilari ahata etdiyina va mütlaq hündürlüklarina nazar sala bilarik.
9razi Mütlaq hündürlük 9lava
Nasirvaz çayinin yuxarilari 3600-2200 m Moren qaliqlari ^ valdan taçkil olunmuçdur.
Naxçivançayin yuxari hissalari 2S00-2200 m Moren qaliqlari iki valdan taçil olunmuçdur.
Sakkarsu çayinin yuxari hissalari 3200-2400 m 3100,2400,2800 m yüksaklik-larda ^ valdan taçkil olunmuçdur.
Nursu çayinin yuxari hissalari 2600-2200 m
Mehriget çayinin yuxari hissalari 3300-2000 m 3300,2600,2200 m yüksaklik-larda ^ valdan taçkil olunmuçdur.
Yagli çayinin yuxari hissalari 3200-2000 m Uç valdan taçkil olunmuçdur.
Cad val 2.Zangazur va Daralayaz silsilasinda morenlar
Qravitasion morfoskulpturlar.Qravitasion morfoskulturlara sürü§ma,ufantilar,^qunlar va s.aiddir.Bu proseslar agirliq qüvvasinin tasiri altinda ba§ verir va birbaça olaraq iqlim §araiti,sxurlairn litologiyasi,relyef,süxurlarin struktru ia alaqalidir.
Agirliq qüvvsinin tasiri ila kütlanin qoparaq yamac boyunca a§agi dogru harakati naticasinda sürü§malar ba§ verir.Naxçivan arazisinda sürü§malar qeyri-barabar paylanmiçdir.Atmosfer yagintilarinin az olmasi,gilli çô^ntolara çox rast galinmamasi va s. ila alaqadar olaraq deya bilarik ki,Naxçivan arazisinda sürü§malar zaif mü§ahida edilir.
Alçaq dagliq qurçaqda sürü§malarin zaif oldugu görülür va bu sürü§malar gillicali çöküntülarla mü§ahida olunur.
Uçqunlar asasan axta açinmasinin intensiv getdiyi arazilarda,meyilliyin çox oldugu yamaclarda,sürtünma qüvvasinin açagi dü§masi naticasinda ba§ verir.Uçqunlara bütün çaquli qurçaqlarda rast galmak mümkündür.^qunlarin ba§ verdiyi arazilar asas olaraq,Ayçlnqll,Yaglldara,Sinor,QaplClq,Keçal,Küküdag va s.zirvalaridir.
Ufantilara sürü§ma va uçqundan farqli olaraq orta va yüksak dagliqdan alava alçaq dagliq arazilarda,düzanliklarda rast galinir.Ufantilar 2 tipa ayrilir: qaymali va çinqilli.
Qar uçqununa isa yalniz Zangazur sisilasinin sildirim yamaclarinda rast galinir.
Sel proseslari Naxçivan arazisi ^ün saciyyavi ola proseslardandir.Azarbaycan arazisinda ba§ veran sel proseslarinin 25%-a qadari Naxçivanin payina dü§ür.Buna asas sabab isa Naxçivan arazisinin fiziki-cogafi çaraitidir.
Sel proseslarinin faalligina va aximina göra,arazi 2 yera bölünür: a)sel hadisalarinin faal oldugu arazilar:bu çaylara misal olaraq 9ylis,Ganza,Ordubad,Vanand va s.göstara bilarik.Bu arazilarda meyillilik çoxdur,torpaq va bitki örtüyü isa zaif inkiçaf etmiçdir; b)sel hadisalarinin zaif oldugu arazilar: bu çaylara misal olaraq Naxçivançayi,0linca,Çanaxçi,§arpaçayi va s. misal göstara bilarik.Bu arazilarda metalara az rast galinir,yamaclarin meyilliyi azdir.örazidaki çaylar sulu-da§li,palçiqli-da§li olaraq 2 yera bölünür.
Naxçivan arazisinda an selli çay Naxçivançaydir.Naxçivançayda ba§ veran an tahlükali sel sonuncu dafa 21 sentyabr 2000-ci ilda ba§ vermiçdir.XX asrin ortalarindan indiki dövra qadar Naxçivançayda an tahlükali sel hadisalari 20-dan çox qeyda alinmiçdir.
Çay hövzalari sel amala gatirmasina göra 3 qrupa bölünür: 1)Gilançaydan çarqda olan sellarin hövzalari-bunlar yüksak faaliyyatli; 2)Naxçivan çaydan qarbda yerlaçan sel hövzalari orta faaliyyatli; 3)Naxçivan va ölinca çaylari arasinda olan hövzalar isa açagi faaliyyatli hövzalara aiddir.
Sellar tarafindan gatirilan materiallarin hacmina göre da sellarin hövzalari qruplagdirilir: a)0,5-1 milyon m3 sülb materiallari gatiran sellar; b)1 milyon m3-dan artiq sülb materiali gatiran sellar.
Nax9ivan Muxtar Respublikasinda bag verma tezliyina (5 balliq sistemla) göra 9aylar agagidaki kimi qiymatlandirilir:
1)^anaq9i9ayda sellar daha tez-tez takrarlanir -5
2)Nax9ivan9ay isa 2 ci yeri tutur -3
3)Gilan9aydan §arqi Arpa9aya qadar isa sellara az rast galinir -1
Nax9ivan arazisinda daglarin yamaclarinda sathi eroziya yaxgi inkigaf etmigdir.Sathi eroziya naticasinda yarganlar,qobular yaranir.Dagatayi va düzanlik hissalarda sath allüvial va prolüvial 9öküntülarla örtülmügdür.örazida bitki örtüyünün zaif inkigaf etmasi va leysan yagiglar yagdiqda qarin arimasi güclanir va burada yarganlagma prosesi süratli gedir.Ham9inin arazida mailliyin 90X olmasi da eroziyanin süratlanmasina tasir göstarir.Nax9ivan Muxtar Respublikasinda eroziya Zangazur va Daralayaz silsilalarinda daha 9ox,Arazboyu düzanliklarda isa daha az olur.Dagatayi arazilarda,sel proseslarinin intensiv getdiyi yerlarda yarganlar qobulara 9evrilir.
Nax9ivan arazisinda eroziya proseslari ham üfüqi,ham gaquli üzra dayigir.Orta va yüksakdagliqda yargan eroziyasi uzununa inkigaf edir,düzanliklarda isa inkigaf enina gedir.Azarbaycan Respublikasinda bag veran eroziya proseslarinin 70,7%-a qadari Nax9ivan Muxtar Respublikasinin payina dügür.
Eroziya proseslari sathin mailliyindan,süxurlarin tipindan,torpaq-bitki örtüyündan asilidir.Bazi hallarda,meyillilik 1-30 arasi olsa da eroziya proseslari güclü inkigaf edir,bazi arazilarda isa 250-dan yuxari olan yerlarda eroziya proseslari bag vermir.Burada asas faktor torpaq xüssiyyatlaridir,bundan sonra bitki örtüyü asas rol oynayir.
Dagliq arazilarda torpagin su hopdurma qabiliyyatinin yüksak olmasi,humusun zangin olmasi va s. kimi faktorlar oldugu ü9ün torpaq eroziyadan yaxgi mühafiza olunur.Ordubad rayonu kandlarinda,§ahbuz rayon kandlarinda eroziya proseslari daha 9oxdur.Bu fikri irali süra bilarik ki,sellar ox olan arazilarda torpaq eroziyasi güclani.Bundan alava,külak,su eroziyalari da mövcuddur.Nax9ivan arazisinda 4700 ha-dan artiq akina yararli torpaq eroziyaya ugramigdir.
Eroziya proseslarin intensivliyina göra qiymatlandima aparsaq,5 balliq gkala üzra ilk yeri §ahbuz rayonu tutur. 4 balliq yera Culfa rayonu,3 balliq Babak rayonu,2 balliq §arur rayonu,1 balliq isa Ordubad rayou qiymatlandirilir.__
9razi Eroziyaya ugrayan sahs Faizls
Babsk 1400 ha 6,2%
§ЭШГ 1200 ha 5,7%
§ahbuz 940 ha 9%
Culfa 420 ha 7,6%
Ordubad 260 ha 4,2%
9D9BÍYYAT
1. AMEA Nax9ivan bölmasi. Nax9ivan Muxtar Respublikasinin Cografiyasi.I cild,Nax9ivan-2017
2. Babayev.S. Nax9ivan Muxtar Respublikasinin Cografiyasi.Baki,ELM-1999
3. Elmi asarlar.Tabiat va texniki elmlar seriyasi.№2,Nax9ivan,Tusi-2021,cild 17
4. Müseyibov M.A.,Budaqov B.A.,§irinov N.§. Ümumi Geomorfologiya.Baki-2012
