Selected Issues of Security Sciences in Terms of Risk Analysis and Resilience Building Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

Jerzy Wolanina)*

'> The Main School of Fire Service / Szkola Glowna Sluzby Pozarniczej * Corresponding author / Autor korespondencyjny: [email protected]

Selected Issues of Security Sciences in Terms of Risk Analysis and Resilience Building

Wybrane zagadnienia nauk o bezpieczenstwie w aspekcie analizy ryzyka i budowy odpornosci

ABSTRACT

Aim: The aim of the article is to demonstrate that despite wide variety of areas involving security issues, there exists their common measure and benchmark. The author raised and confirmed a hypothesis that there is a tool allowing for qualitative or quantitative description of security. A risk analysis is such an instrument.

Methodology: The article reviews the basic literature summarising current achievements in security sciences. The author proposes a tool that enables both risk analysis and risk management, which is a way of developing resilience to threats.

Results: The author indicates two main directions of research works. The first one pertains to engineering approach to solving safety problems, which falls within technical field of science. The second one employs social and political methods of research and comes under social science. Links between them are the subject of author's analysis. Assuming that risk is a measure of safety, the author made a generalisation which allows to integrate the methods of the above mentioned science fields into unified methodology of risk assessment. Related to this, for the purposes of this article the notion of a generalised risk was defined. It incorporates both expert methods of solving problems and a socio-political factor, namely social agitation. The method of aggregating different hazard consequences categories was presented by means of the transformation matrix. Protection systems effectiveness was defined through introduction of the supplementary and system barriers concept to the risk assessment. As a result, a method for evaluating resilience of protected systems, particularly in public administration units as well as in civil protection system. The article also indicates research fields which need deeper exploration, especially in the context of measures and indicators of risk and social resilience.

Conclusions: The theoretical foundations of security studies presented in the article offer a holistic view on questions of safety. Based on the analysis and synthesis of existing knowledge new solutions were proposed in regard to local community resilience. Keywords: risk, risk assessment, risk measure, risk indicators, outrage, resilience, resilience matrix Type of article: review article

Received: 14.12.2019; Reviewed: 12.02.2020; Accepted: 27.05.2020; Author's ORCID ID: 0000-0001-5915-6905;

Please cite as: SFT Vol. 55 Issue 1, 2020, pp. 102-122, https://doi.Org/10.12845/sft.55.1.2020.7;

This is an open access article under the CC BY-SA 4.0 license (https://creativecommons.Org/licenses/by-sa/4.0/).

ABSTRAKT

Cel: Celem artykulu jest wykazanie, ze istnieje wspolna miara dla poszczegolnych zagadnien bezpieczenstwa, pomimo ze charakteryzujg si? one duzg roznorodnoscig. Postawiono oraz pozytywnie zweryfikowano hipotez? stanowigcg, iz istnieje narz?dzie, ktore - bez wzgl?du na obszar badan - pozwo-liloby okreslic w sposob ilosciowy lub jakosciowy wartosc bezpieczenstwa. Narz?dziem tym jest analiza ryzyka.

Metodologia: W pracy dokonano syntetycznego przeglgdu podstawowej literatury podsumowujgcej dotychczasowe osiggni?cia nauk o bezpieczenstwie. Zaproponowano narz?dzie pozwalajgce nie tylko na analiz? ryzyka, ale rowniez zarzgdzanie nim, czego wyrazem jest sposob budowy odpornosci na zagrozenia.

Wyniki: Wskazano na dwa glowne podejscia do nauk o bezpieczenstwie. Pierwszym sg inzynierskie metody rozwigzywania problemow bezpieczenstwa, mieszczgce si? w dziedzinie nauk technicznych, drugim natomiast - spoleczno-polityczne metody badawcze, wpisujgce si? dziedziny nauk spolecznych i humanistycznych. Przeanalizowano powigzania mi?dzy nimi. Przyjmujgc ryzyko jako miernik bezpieczenstwa, uogolniono je tak, aby pozwolilo na zintegrowanie metodyk wyzej wymienionych dziedzin nauk w jednolitg metodyk? szacowania ryzyka. W zwigzku z tym wprowadzono poj?cie ryzyka uogolnionego uwzgl?dniajgce nie tylko eksperckie metody rozwigzywania problemow technicznych, ale rowniez spoleczne wzburzenie, jako czynnik

spoleczno-polityczny w analizie ryzyka. Zaprezentowano metodç agregacji röznych kategorii skutköw wystqpienia zagrozenia poprzez wprowadzenie matrycy transformacji. Zdefiniowano wydolnosc systemöw ochronnych poprzez wprowadzenie do szacowania ryzyka koncepcji barier systemowych i suplementowych. Pozwolilo to na opracowanie metody pozwalajqcej na pomiar odpornosci systemöw chronionych, w szczegölnosci w jednostkach administracji publicznej, czy tez w systemie ochrony ludnosci. Ponadto w artykule wskazano obszary badawcze, ktöre wymagajq dalszej eksploracji, ze szczegölnym uwzglçdnieniem identyfikacji mierniköw oraz wskazniköw ryzyka i odpornosci.

Wnioski: Przedstawione teoretyczne podstawy badan nad bezpieczenstwem pozwalajq na jego holistyczny oglqd. Na podstawie analizy oraz syntezy dotychczasowej wiedzy zaproponowano nowe rozwiqzania dotyczqce odpornosci spolecznosci lokalnej.

Stowa kluczowe: ryzyko, szacowanie ryzyka, miary ryzyka, wskazniki ryzyka, spoleczne wzburzenie, odpornosc, matryca odpornosci Typ artykutu: artykul przeglqdowy

Przyjçty: 14.12.2019; Zrecenzowany: 12.02.2020; Zatwierdzony: 27.05.2020; Identyfikator ORCID autora: 0000-0001-5915-6905;

Proszç cytowac: SFT Vol. 55 Issue 1, 2020, pp. 102-122, https://doi.Org/10.12845/sft.55.1.2020.7;

This is an open access article under the CC BY-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/).

Introduction

The research area of security sciences has an interdisciplinary character. The literature on the subject suggests that the scientific community has been systematically building a coherent security theory that includes research in engineering disciplines as well as in fundamental and social sciences. The paper seeks to apply engineering tools to measure safety. Firstly, the author makes use of the already well-established theory of risk assessment, taking into account the subjective perception of risk. Secondly, he presents a specific analysis of the community resilience to threats which can provide a measure of safety.

Wstçp

Obszar badawczy nauk o bezpieczenstwie ma charakter inter-dyscyplinarny. Analiza literatury wskazuje, ze srodowisko aka-demickie systematycznie buduje spöjnq teoriç bezpieczenstwa, ktora swoim zakresem obejmuje badania w dziedzinie nauk tech-nicznych, podstawowych i spotecznych. Artykut stanowi probç zastosowania narzçdzi inzynierskich do pomiaru bezpieczenstwa. Wykorzystano dobrze juz ugruntowanq teoriç szacowania ryzyka z uwzglçdnieniem subiektywnego jego postrzegania. Zaproponowano takze sposöb analizy odpornosci spotecznosci na zagrozenia, ktora moze stanowic miarç bezpieczenstwa.

Research methodology

The results of the following considerations are the result of a literature study. After that a comparative analysis indicating the diversity and interdisciplinarity of security sciences was carried out. Consequently, both the research problem and the research hypothesis were formulated:

1. Research problem: Is there a theoretical generalisation of the diversified security research areas which incorporates them into a logically coherent whole and serves for determining security value?

2. The main hypothesis: Taking into account the state of knowledge, represented not only by Polish, but also by international scientific community, we can answer that such a theoretical generalisation exists. It allows us to look at individual links of the security sciences from a holistic perspective. This generalisation is risk assessment.

Metodyka badan

Wyniki przedstawionych rozwazan sq rezultatem badan lite-raturowych. Po ich przeprowadzeniu dokonano analizy porow-nawczej, ktora wykazata roznorodnosc i interdyscyplinarnosc nauk o bezpieczenstwie. W nast^pnej kolejnosci sformutowano problem badawczy oraz hipotez? badawczq:

1. Problem badawczy: czy istnieje teoretyczne uogolnienie zdywersyfikowanych obszarow badawczych bezpieczenstwa, ktore obj^toby je w spojnq logicznie catosc i stuzyto do okreslenia wartosci bezpieczenstwa?

2. Hipoteza gtowna: biorqc pod uwag? stan wiedzy, nie tylko reprezentowanej przez nauk? polskq, ale rowniez i swia-towq, odpowiedz na tak postawiony problem badawczy brzmi - tak, istnieje takie teoretyczne uogolnienie. Pozwala ono spojrzec na poszczegolne ogniwa nauk o bezpieczenstwie w sposob holistyczny. Uogolnieniem tym jest analiza ryzyka.

A brief overview of selected literature on security sciences

The questions addressed in this review pertain in its essential part to the already well established concept of public safety and public security. These issues are mainly related to threats

Krotki przeglgd wybranej literatury nauk o bezpieczenstwie

Problemy poruszane w prezentowanym przeglqdzie doty-czq, w swojej zasadniczej czçsci, dobrze ugruntowanej juz kon-cepcji bezpieczenstwa powszechnego oraz bezpieczenstwa

resulting from the civilization development in the broadest sense of the term and to forces of nature.

The security sciences have a long tradition. They have evolved in various directions covering larger and larger fields [1], [2]. They have changed their scope by incorporating issues from other disciplines [3-5] ranging from military and social sciences to technology and engineering sciences. This development featured expanding the interdisciplinarity of security issues and also involved its levels from global through regional, state and local to, finally, individual security [6]. The rapid development of security research concerned in particular the security of citizens in the face of various threats and was reflected in the monographs summarising this knowledge [7-9].

Generally, this processwas and still is taking place along two paths. The first one is a strong link between the security sciences and safety engineering [10] contained in technology and engineering disciplines. Among highly technical publications on this subject there is a monograph entitled The safety science. Situational Security Management of Critical National Infrastructure [11]. Another perspective is shown in a book entitled In the rescue network. Its author d describes, among others things, the network approach in public safety research [12]. There are also monographs on fire hazards [13-14]. The publications listed above investigate very thoroughly the issues related to fires and can be recognised in a sense as a summary of up-to-date knowledge in this field. On the other hand, the engineering of activities in the areas of science, didactics and practice is comprised in the post-conference monograph entitled Civil Security. The Challenges of the Twenty-First Century [1 5] which already includes the first summaries of the security science achievements of the years 1990-2007. The contents of this monograph are still valid in many aspects. The research with the use of engineering methods covered not only issues related to technology and modelling of chemical-physical phenomena and other threats, e.g. biological hazards [16], but also issues related to threats resulting from failures and dysfunctions of critical infrastructure. Finally, a monograph edited by A. Najgebauer [17] synthesised the modelling of practically all threats that may appear in an urban agglomeration in relation to crisis management. This combination of purely engineering solutions with crisis management indicates the second path of security sciences development, namely the disciplines related to social sciences and humanities. The best proof of this is the paper of S. Jarmoszko [18]. The social facet of safety has also been discussed extensively in three monographs [19-21] presenting the scientific progress in this area in subsequent years. In particular, the relatively "young" research area is the issue of social security largely related to the citizens' safety. This point of view was presented by W. Kitler and A. Skrabacz in their monograph [8]. M. Pogonowski examined the question even more comprehensively in his book on social safety [22]. As already mentioned, protection of civilians occupies a prominent place in the whole broad spectrum of public security. It is one of the most rapidly expanding research fields within the security science. Its scope covers the crisis management question as a whole in all its phases and - the most importantly - at all levels of public administration [23-25]. The specific character of crisis management has also been discussed in

publicznego. Problemy te zwiqzane sq gtownie z zagrozeniami wynikajqcymi z rozwoju cywilizacyjnego w najszerszym tego sformutowania zakresie oraz z sitami natury.

Nauki o bezpieczenstwie majq dtugq tradycjç. Ewoluowaty w roznych kierunkach, obejmujqc swoim zasiçgiem coraz wiçk-sze obszary [1], [2]. Zakres nauk o bezpieczenstwie zmieniat siç poprzez wtqczanie do nich zagadnien z innych dyscyplin [3-5], poczynajqc od nauk wojskowych, a konczqc na naukach technicznych i spotecznych. Rozwoj ten przebiegat nie tylko poprzez pogtçbianie interdyscyplinarnosci problematyki bezpieczenstwa. Z perspektywy kryterium podmiotowego zaczçto mowic o bezpieczenstwie globalnym, regionalnym, panstwa, lokalnym, konczqc na bezpieczenstwie indywidualnym [6]. Gwattowny rozwoj badan nad bezpieczenstwem dotyczyt w szczegolnosci bezpieczenstwa obywateli w obliczu roznych, co do charakteru i wielkosci zagrozen i znalazt odzwierciedlenie w monografiach podsumowujq-cych tç wiedzç [7-9].

Generalnie proces ten odbywat siç i nadal odbywa siç dwoma sciezkami. Pierwszq z nich jest silne powiqzanie nauk o bezpieczenstwie z inzynieriq bezpieczenstwa [10] umiejscowionq w naukach technicznych. Wysoce specjalistycznq pozycjq w tym zakresie jest monografia pt. Zarzgdzanie sytuacyjne bezpieczenstwem infrastruktury krytycznej panstwa [11], a takze w innym ujç-ciu ksiqzka pt. Wsieciratownictwa, opisujqca miçdzy innymi podej-scie sieciowe w badaniach bezpieczenstwa powszechnego [12], czy tez pozycje dotyczqce zagrozen pozarowych [13-14]. Wymie-nione tytuty gtçboko wnikajq w problematykç zagadnien zwiqza-nych z pozarami oraz stanowiq w pewnym sensie posumowanie wiedzy, na danym etapie, w danym zakresie. Natomiast inzynieria dziatan w obszarach nauki, dydaktyki i praktyki ujçta jest w mono-grafii pokonferencyjnej pt. Wyzwania bezpieczenstwa cywilnego XXI wieku [15], obejmujqcej juz pierwsze podsumowania osiqgniçc nauk o bezpieczenstwie z lat 1990-2007. Tresci tej ksiqzki w wielu aspektach sq nadal aktualne. Badania z zastosowaniem inzynier-skich metod swoim zasiçgiem objçty nie tylko sprawy zwiqzane z technikq oraz modelowaniem zjawisk chemiczno-fizycznych i innych zagrozen (np. biologicznych) [16], ale rowniez zagadnie-nia zwiqzane z zagrozeniami wynikajqcymi z awarii i dysfunkcji infrastruktury krytycznej. Wreszcie w monografii pod redakcjq A. Najgebauera [17] dokonano syntezy modelowania praktycznie wszystkich zagrozen mogqcych pojawic siç w aglomeracji miej-skiej w powiqzaniu z zarzqdzaniem kryzysowym. To powiqzanie rozwiqzan o czysto inzynierskim charakterze z zarzqdzaniem kry-zysowym wskazuje na drugq sciezkç rozwoju nauk o bezpieczenstwie, a mianowicie dyscyplin zwiqzanych z naukami spotecznymi i humanistycznymi. Najlepszym tego dowodem jest publikacja S. Jarmoszki [18]. Spoteczny aspekt bezpieczenstwa, stanowiqcy drugq sciezkç rozwoju nauk o bezpieczenstwie, w bardzo szerokim ujçciu zilustrowany zostat rowniez w trzech monografiach [19-21], przedstawiajqcych postçp naukowy w tym aspekcie w kolej-nych latach. W szczegolnosci stosunkowo „mtodym" obszarem badawczym sq zagadnienia zwiqzane z bezpieczenstwem spo-tecznym, w duzej mierze zwiqzanym z bezpieczenstwem obywateli. Podejscie to zaprezentowali W. Kitler i A. Skrabacz w swojej monografii [8]. Jeszcze gtçbiej w tym zakresie siçgnqt M. Pogonowski w swojej ksiqzce dotyczqcej bezpieczenstwa socjalnego [22]. Jak

many monographic studies [26-28]. Crisis management, in turn, is a whole set of issues ranging from formal and legal questions [29] to uniformed services specifics, including their managerial competence [30-31] and management [32], or more detailed questions (equally important) such as logistics for these services [33-35]. At this point it is worth mentioning the monograph published by the Internal Security Agency [36] which analyses the powers of special services from the perspective of contemporary threats. The monographs synthesising the knowledge of security and at the same time pointing out its development prospects or problems to be solved include The White Paper on National Security [37] as well as the works of S. Jarmoszko, the results of the "Froam Gaps to Caps" project [38-39] and finally the collective work edited by D. Wróblewski [40] concerning the review of scientific and development research.

The literature review presented above is an excerpt from the publications on safety and basically includes monographs, although there are also a few scientific articles of a general nature outlining the state of knowledge in this field.

Security - its measure and indicators

As can be seen in the initial description, security issues, their number, variety, scope and complexity require specific approach to presenting the results of the studies and considerations. In addition to classical testing methods two key principles have been adopted:

1. The condition that research results must indicate their practical application, i.e. they should constitute a tool to be applied in practice.

2. No less important principle and in a sense resulting from the first one pertains to the criterion of aesthetic considerations -the results should be presented in the simplest possible way but not trivializing them.

In adopting the above principles and in noting that the accepted generalizations cause the loss of some details of highly specialized securiy research, the following definition was adopted: "[s]afety is the state of the environment of civilization and/or the natural environment determined by the value of risk occurring in this environment" [7].

The civilization environment, shaped by people, created threats in itself. Today they are called civilization threats. The parameter characterising the state of the civilizational and natural environment is risk. The advantage of the presented definition of safety is its universality. An important parameter characterizing security and hidden in the definition is time. The state of the environment may be "momentary" or quasi-stationary, i.e.

juz wspomniano, w catym szerokim spektrum spotecznego bezpieczenstwa poczesne miejsce zajmuje ochrona ludnosci. W naukach o bezpieczenstwie stanowi ona jedno z najbardziej dynamicznie rozwijajqcych si? pól badawczych. Obejmuje swym zakresem catoksztatt zarzqdzania kryzysowego we wszystkich jego fazach, a nade wszystko na kazdym szczeblu administracji publicznej [2325]. Równiez specyfika zarzqdzania kryzysowego znalazta swoje odzwierciedlenie w wielu monograficznych opracowaniach [26-28]. Zarzqdzanie kryzysowe z kolei to caty zbiór zagadnien poczqwszy od tych formalnoprawnych [29], a konczqc na specyfice stuzb mun-durowych, w tym kompetencji menedzerskich [30-31], zarzqdzaniu umundurowanymi formacjami [32], czy tez bardziej szczegótowym obszarze (niemniej waznym) jak np. zabezpieczenie logistyczne stuzb [33-35]. W tym miejscu warto wspomniec o monografii wyda-nej przez Agencj? Bezpieczenstwa Wewn?trznego [36], w której ana-lizowane sq uprawnienia stuzb specjalnych z perspektywy wspótcze-snych zagrozen. Do monografii syntetyzujqcych wiedz? z zakresu bezpieczenstwa i równoczesnie wskazujqcych na perspektywy jej rozwoju lub problemów do rozwiqzania zaliczyc mozna Biatq Ksig Bezpieczenstwa Narodowego [37], a takze prace S. Jarmoszko i wyniki projektu „Froam Gaps to Caps" [38-39] i wreszcie prac? zbiorowq pod redakcjq D. Wróblewskiego [40] dotyczqcq przeglqdu badan naukowych i rozwojowych.

Przedstawiony powyzej przeglqd literatury stanowi wycinek prac z zakresu bezpieczenstwa i obejmuje przede wszystkim monografie, chociaz przytaczane sq równiez artykuty naukowe o ogólnym charakterze, nakreslajqce stan wiedzy w tym zakresie.

Bezpieczeñstwo - jego miara i wskazniki

Ze wst?pnego opisu mozna wnioskowac, ze problemy zwiq-zane z bezpieczenstwem, ich ilosc, rozmaitosc, zakres i stopien ztozonosci wymagajq specyficznego podejscia do przedstawia-nia wyników przeprowadzonych rozwazan. Oprócz klasycznych metod badawczych przyj?to nast?pujqce dwie kluczowe zasady:

1. Warunek, ze rezultaty badan muszq wskazywac na ich praktyczne zastosowanie (powinny stanowic narz?dzie do zastosowania w praktyce).

2. Co nie mniej wazne - a co wynika w pewnym sensie z zasady pierwszej i dotyczy kryterium estetycznego rozwazan - rezultaty powinny byc prezentowane w najprost-szy z mozliwych sposobów, jednak nie trywializujqcy.

Uwzgl?dniajqc powyzsze zasady oraz fakt, ze zastosowane uogólnienia powodujq utrat? pewnych szczegótów wysoce spe-cjalistycznych badan nad bezpieczenstwem, ustalono nast?pu-jqcq definicj? bezpieczenstwa: „[b]ezpieczenstwo jest to stan oto-czenia cywilizacyjnego i/lub srodowiska naturalnego okreslony przez wartosc ryzyka wyst?pujqcego w tym srodowisku" [7].

Otoczenie cywilizacyjne stworzone przez ludzi samo w sobie wykreowato zagrozenia, które dzisiaj nazywamy zagrozeniami cywi-lizacyjnymi. Parametrem charakteryzujqcym stan otoczenia cywilizacyjnego i naturalnego jest ryzyko. Zaletq przedstawionej definicji bezpieczenstwa jest jej uniwersalnosc. Waznym parametrem charakteryzujqcym bezpieczenstwo, a ukrytym w definicji, jest czas. Stan otoczenia moze byc „stanem chwilowym" lub quasi-stacjonarnym

independent of time. Since the ambient state is a function of time, the parameter that determines it must be a function of time. Therefore, risk is a function of time. In this article we will adopt the following definition of risk [42]: "[r]isk is the combination of the uncertainty of the occurrence of an adverse event (dynamic hazard) with the effects caused by its occurrence".

Uncertainty is a more capacious concept and includes both the meaning of possibility in a qualitative description and probability in a quantitative description. And since risk can be defined in qualitative, semi-quantitative and quantitative terms, such a generalization of risk definition is fully justified.

Since the definition of security refers to the value of risk, it can be concluded that risk is a measure of safety. A statement that risk is acceptable is equivalent to the same a statement about safety.

To sum up, the advantage of a risk analysis is that it can capture all safety-related threads and in many cases risk can be quantified or described either semi-quantitatively or qualitatively.

- tj. niezaleznym od czasu. Skoro stan otoczenia jest funkcjq czasu, to charakteryzujqcy go parametr rowniez musi byc funkcjq czasu. Zatem ryzyko jest funkcjq czasu. W niniejszym artykule przyjçto nastçpujqcq definicjç ryzyka [42]: „[r]yzyko jest to kombinacja nie-pewnosci wystqpienia zdarzenia niekorzystnego (zagrozenia dyna-micznego) ze skutkami wywotanymi jego wystqpieniem".

Niepewnosc jest pojçciem bardziej pojemnym i zawiera zarowno znaczenie mozliwosci w opisie jakosciowym, jak i praw-dopodobienstwa w opisie ilosciowym. Poniewaz ryzyko moze byc opisywane w sposob jakosciowy, potilosciowy i ilosciowy, to takie uogolnienie definicji ryzyka jest w petni usprawiedliwione.

Skoro w definicji bezpieczenstwa znajduje siç odwotanie do wartosci ryzyka, tym samym mozna stwierdzic, ze ryzyko jest miarq bezpieczenstwa. Stwierdzenie, ze ryzyko jest akcep-towalne, jest rownowazne stwierdzeniu tego w stosunku do bezpieczenstwa.

Podsumowujqc, zaletq analizy ryzyka jest mozliwosc uchwy-cenia wszystkich wqtkow zwiqzanych z bezpieczenstwem, a takze w wielu przypadkach okreslenia jego wartosci liczbowej, opisu potilosciowego lub jakosciowego.

Security / Bezpieczenstwo

Measure / Miernik

RISK / RYZYKO

Figure 1. Risk as safety measure along with engineering indicators

Rycina 1. Ryzyko jako miara bezpieczenstwa z uwzgl^dnieniem wskaznikow inzynierskich

Source: Own elaboration.

Zrodto: Opracowanie wtasne.

Since risk is a measure of safety, its numerical indicators are, apart from probability, the effects caused by the threat. The Figure 1 illustrates engineering risk indicators coexisting with the probability of occurrence of each individually or their aggregated form determining the value of risk. In such an approach, risk may be presented in a classical mathematical formula:

R =p x c (1)

where: R is risk, p is the probability of an adverse event occurring and c is the effect of an adverse event. In the equation x denotes the multiplication sign.

Skoro ryzyko jest miarq bezpieczenstwa, to jego wskaznikami liczbowymi - opröcz prawdopodobienstwa - sq skutki wywotane przez zagrozenie. Na rycinie 1 zilustrowano inzynierskie wskaz-niki ryzyka, wspötistniejqce z prawdopodobienstwem wystqpie-nia kazdego z nich lub prawdopodobienstwem ich zagregowanej postaci wyznaczajqcej wartosc ryzyka. W takim ujçciu ryzyko mozna przedstawic w klasycznej formule matematycznej:

R = p x c (1)

gdzie: R oznacza ryzyko, p oznacza prawdopodobienstwo wystqpienia zdarzenia niekorzystnego, zas c oznacza skutki zda-rzenia niekorzystnego. W röwnaniu x oznacza znak mnozenia.

The concept of social agitation (outrage)

The need for safety, beside the evolved instinct, is linked with emotions and the intellectual process which occurs while assessing the emerging threat. This raises the question of fundamental importance: does the perception of risk affect its value or does risk remain only in the domain of safety engineering? Both scientific research and practice, summarised in Sandman's monograph [39], [43], clearly indicate that subjective perception of risk has an impact on its value.

Koncepcja spotecznego wzburzenia

Potrzeba bezpieczenstwa obok wyewoluowanego instynktu wiqzç siç z emocjami i procesem intelektualnym zachodzqcym podczas oceny pojawiajqcego siç zagrozenia. Powstaje pytanie o fundamentalnym znaczeniu: czy postrzeganie ryzyka ma wptyw na jego wartosc, czy tez ryzyko pozostaje tylko w domenie inzy-nierii bezpieczenstwa? Zarowno badania naukowe, jak i praktyka, podsumowane w monografii P. Sandmana [39], [43], wskazujq jednoznacznie, ze subiektywne postrzeganie ryzyka ma wptyw na jego wartosc.

Engineering Indicators / Wskazniki inzynierskie

Security / Measure / Miernik

Bezpieczenstwo

RISK / RYZYKO

A Feedback / i k

Emotional state Risk perception / Stan emocjonalny, postrzeganie zagrozen Sprzçzenie A Action / Podjçte przeciwdziatanie

< h

r

t

Societal indicators / Wskazniki spotecznego wzburzenia

Î

Figure 2. Risk as safety measure along with engineering and societal indicators

Rycina 2. Ryzyko jako miara bezpieczenstwa z uwzgl^dnieniem wskaznikow inzynierskich i spotecznych

Source: Own elaboration.

Zrodto: Opracowanie wtasne.

This social aspect of the risk perception by society, especially by a local one, is related to the emotional state of people who create such community. Thus, risk can be written down in general terms as follows:

Risk = f (R^ Outrage) (2),

where it is defined as a function (f) of risk resulting from engineering calculations of (Reng) and as a function of social agitation (Outrage).

Therefore, the reduction of the risk level in this perspective consists not only in reducing the probability of occurrence of an adverse event or limiting the effects related to it, but also in reducing the value of social agitation. This aspect of risk assessment requires specific expertise.

Risk assessment by experts is carried out using various methods, especially semi-quantitative and qualitative, which largely depend on experts' knowledge [44]. According to T. Aven, the following model of the risk estimation process should be taken into account when considering risk issues: a description of the context, i.e. the system that may be the source of risk, its exposure to the threat (adverse event) and the effects that may occur as a result of the threat. The exposure occurs here as a bridge between the system being the source of risk and the hazard [44]. Each of these elements is burdened with uncertainty related to them and with limited expert knowledge.

The question remains about indicators of social agitation influencing the SW value itself. The question whether STC can be measured at all also needs to be resolved. There are two main SW indicators: emotional state and correlated action [46]. Thus, the situation illustrated in Figure 2 arises. Social agitation according to P. Sandman [43] is a risk-additive factor. Then, the formula for total risk, or better to call it quasi-generalized risk R, will take the following form:

Ru'=Rx + Outrage ( 3)

In formula (3) the risk associated with the engineering ratios of the R has been converted into expert risk R , as these

eng. ' exp. '

ratios are not always the result of engineering calculations.

A further element of risk analysis is the search for the value of its indicators. This applies to both engineering and expert indicators as well as Outrage. Therefore, the possibility of occurrence of an adverse event and its consequences should be determined. As already mentioned above, the conceptual scope of quasi-generalised risk covers all possible dangerous situations; thus, in addition to the term of probability the term of possibility appears and the term of effects appears beside the terms of impact and consequences depending on the analysed "area".

Taking into account the risk aspects considered above and modifying the formula describing risk quoted by T. Aven to [44], the definition of quasi-generalised risk may be written in the following form:

Ru' = f (U, A, C, K, Outrage) (4)

where R'u is a quasi generalised risk; U (uncertainty) is the uncertainty measured by the probability or possibility of an adverse event A happening, the occurrence of certain consequences (effects) C as well as the uncertainty related to expert judgement K (knowledge) and social agitation (outrage);

Ten spoteczny aspekt postrzegania ryzyka przez spotecznosc, w szczegolnosci spotecznosc lokalnq, zwiqzany jest ze sta-nem emocjonalnym ludnosci tworzqcej t? spotecznosc. Tak wi?c ryzyko mozna zapisac w ogolnej postaci w sposob nast?pujqcy: Ryzyko = f (Rm. SW) (2),

gdzie ini przedstawione jest jako funkcja (f) ryzyka wynika-jqcego z obliczen inzynierskich (R ini) oraz spotecznego wzbu-rzenia (SW).

Obnizanie poziomu ryzyka w tym uj?ciu polega wi?c nie tylko na zmniejszaniu prawdopodobienstwa wystqpienia zda-rzenia niekorzystnego lub ograniczaniu zwiqzanych z tym zda-rzeniem skutkow, lecz rowniez na obnizaniu wartosci spotecz-nego wzburzenia. Ten aspekt oceny ryzyka wymaga szczegolnej wiedzy fachowej.

Szacowanie ryzyka odbywa si? roznymi metodami, ale w szczegolnosci potilosciowymi i jakosciowymi, ktore w duzej mierze zalezq od wiedzy ekspertow wykonujqcych obliczenia [44]. Wedtug T. Avena przy rozpatrywaniu kwestii ryzyka nalezy uwzgl?dnic nast?pujqcy model jego szacowania: opis kontekstu, to jest systemu mogqcego byc zrodtem ryzyka, jego ekspozycji na zagrozenie (zdarzenie nieko-rzystne) oraz mozliwych skutkow zagrozenia. Ekspozycja wyst?puje tutaj jako most tqczqcy system b?dqcy zrodtem ryzyka i zagrozeniem [44]. Kazdy z tych elementow obarczony jest niepewnosciq oraz ogra-niczonq wiedzq ekspertow.

Pozostaje pytanie o wskazniki spotecznego wzburzenia, majqce wptyw na samq wartosc SW. Rozstrzygni?cia wymaga rowniez pytanie, czy SW w ogole mozna zmierzyc. Istniejq dwa gtowne wskazniki SW: stan emocjonalny oraz dziatanie z nim skorelowane [46]. W ten sposob powstaje sytuacja, ktorq zilu-strowano na rycinie 2. Spoteczne wzburzenie wedtug P Sand-mana [43] jest czynnikiem addytywnym ryzyka. Wowczas wzor na ryzyko catkowite, lub b?dqc bardziej precyzyjnym, ryzyko quasi--uogolnione R'u, przyjmie nast?pujqcq postac:

Ru'=Rexp + sw ( 3)

W formule (3) ryzyko zwiqzane z inzynierskimi wskaznikami Rini Zamieniono na ryzyko eksperckie, gdyz nie zawsze wskazniki te sq wynikiem obliczen inzynierskich.

Dalszym elementem analizy ryzyka jest poszukiwanie warto-sci jego wskaznikow. Dotyczy to zarowno wskaznikow inzynier-sko-eksperckich, jak i SW. Nalezy wi?c okreslic mozliwosc wystq-pienia zdarzenia niekorzystnego oraz skutki jego wystqpienia. Jak juz wspomniano wyzej, ryzyko quasi-uogolnione obejmuje swoim zasi?giem poj?ciowym wszystkie mozliwe niebezpieczne sytuacje, tak wi?c obok terminu prawdopodobienstwo pojawia si? termin mozliwosc, obok terminu skutki pojawiajq si? terminy wptyw oraz konsekwencje w zaleznosci od analizowanego „obszaru".

Poprzez uwzgl?dnienie rozwazanych powyzej aspektow ryzyka oraz modyfikacj? formuty opisujqcej ryzyko przytoczonej przez T. Avena [44] definicj? ryzyka quasi-uogolnionego mozna zapisac w nast?pujqcej postaci:

Ru' = f (U, A, C, K, SW) (4)

gdzie R'ujest ryzykiem quasi-uogolnionym; U(uncertanity) - nie-pewnosciq, ktorej miarq sq prawdopodobienstwo lub mozliwosc zaj-scia zdarzenia niekorzystnego - A, wystqpienie okreslonych skutkow C, niepewnosc zwiqzana z wiedzq eksperckq K (knowledge) oraz SW spoteczne wzburzenie (outrage);

After having determined the indicators, the further steps of the analysis are related to the identification of risks. Hazard identification is a necessary element of risk analysis as it is used to establish the fundamental stage of this analysis, namely scenario building (Figure 3).

Kiedy mamy juz ustalone wskazniki, dalsze kroki polegac b?dq na identyfikacji zagrozen, która stanowi niezb?dny element analizy ryzyka, gdyz stuzy do jej fundamentalnego etapu - budowy scenariuszy (ryc. 3).

Possibility (probability) / Mozliwosc (prawdopodobieñstwo)

Figure 3. Risk analysis - scenarios in the aspect of a probability of an adverse event to happen, along with its consequences Rycina 3. Analiza ryzyka - scenariusze w aspekcie mozliwosci wystqpienia zdarzenia niekorzystnego wraz z jego skutkami

Source: Own elaboration. Zrodto: Opracowanie wtasne.

The particular importance of scenario building results from the fact that it provides a basis for plans, especially emergency response plans, developed in the process of crisis management [45]. The scenario should refer to a well-constructed description of the context and to people's reactions [46]. Due to the possibility of a cascade effect in many cases the scenario will be linked to subscenarios generally associated with critical infrastructure.

Identifying the effects in a particular scenario involves one of the most explored terms, that is vulnerability. Again, by referring to the SRA dictionary [42] you can find various definitions of vulnerability as well as its measures. To generalise the concept of vulnerability the following definition of vulnerability can be formulated [42]: "[vulnerability is the uncertainty of the severity of negative consequences as a result of a threat associated with any protected intangible and tangible assets".

On the other hand, the measure of vulnerability is "the possibility to describe (qualitatively or quantitatively) the degree of damage caused to all protected assets (intangibles and tangibles) as a result of a threat".

Formula (4) for vulnerability V (vulnerability) can be written in the following form [42]:

V=f (U, C, K, A) (5)

The above formula expresses the fact that vulnerability (V) is a function of: uncertainty (U), consequences (C) and knowledge (K) provided that an adverse event occurs (A).

Szczególne znaczenie budowy scenariuszy wynika z faktu, ze w procesie zarzqdzania kryzysowego na ich podstawie tworzy si? plany, w szczególnosci plany reagowania kryzysowego [45]. Sce-nariusz powinien nawiqzywac do dobrze skonstruowanego opisu kontekstu, a takze do reakcji ludzi [46]. W wielu przypadkach - ze wzgl?du na mozliwosc wystqpienia efektu kaskadowego - sce-nariusz b?dzie powiqzany z subscenariuszami, na ogót dotyczq-cymi infrastruktury krytycznej.

Identyfikacja skutków dla okreslonego scenariusza wiqze si? z kolei z jednym z najbardziej eksplorowanych terminów - podatnosciq. I znowu si?gajqc do stownika SRA [42], mozna znalezc rózne okreslenia podatnosci, a takze jej mierników. Chcqc uogólnic poj?cie podatnosci, mozna sformutowac nast?pujqcq jej definicj? [42]: „[p]odatnosc to niepewnosc dotkliwosci negatywnych skutków, w wyniku wystqpienia zagrozenia, zwiqzanych z wszelkimi chronionymi niematerialnymi i materialnymi wartosciami".

Natomiast miarq podatnosci jest „mozliwosc opisania (jakosciowo lub ilosciowo) stopnia szkód wyrzqdzonych wszel-kim chronionym wartosciom (niematerialnym i materialnym) w wyniku wystqpienia zagrozenia".

Wzór (4) na podatnosc V (vulnerability) mozna zapisac w postaci [42]:

V=f (U, C, K, A) (5)

Wedtug powyzszego wzoru podatnosc (V) tozsama z ryzy-kiem jest funkcjq: niepewnosci (U), skutków (C) oraz wiedzy (K) pod warunkiem zajscia zdarzenia niekorzystnego (A).

Risk estimation - principles of the assessment of measures and indicators

The main purpose of scenario building is to determine the effects caused by a dynamic threat. Negative consequences can be divided into three basic groups of measures [48]:

1. Human-related effects - In this case the indicators are the number of fatalities, the number of injured and sick, the number of people evacuated.

2. Economic (material losses) and environmental effects, the indicators here are: the number and duration of critical infrastructure dysfunction(s), the value of material losses resulting from environmental and/or cultural "environment" damage.

3. Political/social/psychological effects, the indicators here are: sociological-psychological impact on the community and individuals, degree of community disruption along with the time of the disruption, impact on other values such as cultural assets and property.

Any identified threat can cause each of the mentioned effects. Thus, the question arises how to estimate the total aggregated risk related to a specific threat with such diverse measures of effects.

In order to solve this problem, a transformation matrix has been introduced in which assigning the letters to the numbers in Table 1. The letters from A to E are arranged according to increasing effects values. The sequence of numbers in the right-hand column is a geometric series with the quotient 2. Such an assignment of numbers to individual letters is widely used in Europe in risk analysis and is completely conventional. The transformation matrix is accompanied by the matrix of measures (Table 2).

Szacowanie ryzyka - zasady oceny miar i wskazników

Zasadniczym celem budowania scenariuszy jest okreslenie skutków wywotanych przez zagrozenia dynamiczne. Negatywne skutki mozna podzielic na trzy zasadnicze grupy mierników [48]:

1. Skutki zwiqzane z ludzmi - wskaznikami sq: liczba ofiar smiertelnych, liczba rannych i liczba chorych, liczba ludzi ewakuowanych.

2. Skutki zwiqzane z ekonomiq (straty materialne) i srodowi-skiem - wskaznikami sq: liczba i czas trwania dysfunkcji infrastruktury krytycznej, wartosc strat materialnych wyni-ktych ze zniszczen srodowiska naturalnego i/lub „srodo-wiska" kulturowego.

3. Skutki polityczne/socjalne/psychologiczne, wskaznikami tutaj sq: socjologiczno-psychologiczny wptyw na spotecz-nosc i jednostki, stopien zaktócenia funkcjonowania spo-tecznosci, wraz z czasem tego zaktócenia, wptyw na inne wartosci, np. dobra kultury.

Kazde zidentyfikowane zagrozenie moze wywotac kazdy z wymienionych skutków. Powstaje wi?c pytanie, jak oszacowac catkowite zagregowane ryzyko zwiqzane z okreslonym zagroze-niem przy tak zróznicowanych co do miar skutkach.

Aby rozwiqzac ten problem, wprowadzono matryc? transfor-macji przyporzqdkowujqcej literom liczby (tabela 1). Litery od A do E uporzqdkowane sq wedtug wzrastajqcej wartosci skutków. Ciqg liczb w prawej kolumnie stanowi szereg geometryczny

0 ilorazie 2. Takie przyporzqdkowanie liczb poszczególnym literom w analizie ryzyka jest powszechnie stosowane w Europie

1 jest catkowicie umowne. Matrycy transformacji towarzyszy matryca miar (tabela 2).

Table 1. Transformation matrix Tabela 1. Matryca transformacji

Letter / Litera Value / Wartosc

- 0

A 1

B 2

C 4

D 8

E 16

Source / Zrodto: 14.3 Flagship project under EUSBSR. Guiding and Tailoring Risk assessment for the Baltic Sea Region. Priority Area Secure. 2012-2013; Metodyka oceny ryzyka na potrzeby systemu zarzqdzania kryzysowego RP, W. Skomra (red.), Bel Studio Sp. z o. o, Szkota Gtowna Stuzby Pozarniczej, Warszawa 2015 [48], [49].

Table 2. Measure matrix Tabela 2. Matryca miar

Letter / Litera Consequences / Skutki Occurrence possibility (probability) / Mozliwosc wystqpienia (prawdopodobienstwo)

A small / mate very high / bardzo duza

B medium / srednie high / duza

C high / duze medium / srednia

D very high / bardzo duze small / mata

E catastrophic / katastrofalne very small / bardzo mata

Source / Zródto: Metodyka oceny ryzyka na potrzeby systemuzarzqdzania kryzysowego RP, W. Skomra (red.), Bel Studio Sp. z o. o, Szkota Gtówna Stuzby Pozarniczej, Warszawa [49].

The matrix of measures is assigned the numbers indicated in the transformation matrix for different effect categories. After summing up the numbers, the average value is determined and letters are assigned. When letters assignment and values indication (with the use of the matrix of measures) is over, the phase of risk analysis presented in Figure 4 follows on.

Matrycy miar przyporzqdkowuje si? liczby wskazane w matrycy transformacji dla róznych kategorii skutków. Po zsumowaniu liczb okresla si? sredniq wartosc i dopasowuje litery. Po przyporzqdko-waniu liter i okresleniu miar z wykorzystaniem matrycy miar otrzy-muje si? przedstawiony na rycinie 4 obraz etapu w procesie ana-lizy ryzyka.

Security / Bezpieczenstwo

Engineering indicators / Wskazniki inzyniersko-eksperckie Possibility (probability) / Mozliwosc (prawdopodobienstwo)

r

RISK / RYZYKO -► Scenarios (cascading effect) / Scenariusze (efekt kaskadowy)

4 A k

Outrage indicators / Wskazniki SW Consequences (effects, impact) / Skutki (konsekwencje, wptyw)

Figure 4. Risk Analysis - indicators measure Rycina 4. Analiza ryzyka - miary wskaznikow Source: Own elaboration. Zrodto: Opracowanie wtasne.

Having the transformation matrix and the matrix of measures ready, one can proceed to determine the indicator patterns according to the method proposed in the papers [48-49].

Majqc do dyspozycji matryc? transformacji i matryc? miar, mozna przystqpic do okreslenia wzorcow wskaznikow zgodnie ze sposobem zaproponowanym w pracach [48-49].

Consequences / Skutki Frequency / Cz^stotliwosc A B C D E

0-1

1-2

2-3

3-4

4-5 •

Figure 5. An example of a risk matrix Rycina 5. Przyktadowa matryca ryzyka Source: Own elaboration. Zrodto: Opracowanie wtasne.

In Figure 5 green indicates negligible risk, yellow indicates acceptable risk, orange indicates tolerable risk and red indicates unacceptable risk. At this stage of the cycle risk may be finally assessed. The results can ve presented in the risk matrix (Figure 6). The consequence of the risk analysis is prioritizing risk according to the criteria adopted. The very process of defining the criteria of risk acceptance and prioritization is part of risk and thereby security management.

Na rycinie 5 kolor zielony oznacza ryzyko zaniedbywalne, kolor zotty ryzyko akceptowalne, kolor pomaranczowy ryzyko tolero-wane i wreszcie kolor czerwony ryzyko nieakceptowalne. Na tym etapie cyklu mozna juz oszacowac ryzyko i zaprezentowac wyniki jego szacowania w postaci matrycy ryzyka (ryc. 6). Konsekwencjq analizy ryzyka jest jego hierarchizacja w odniesieniu do przyj?tych kryteriow. Juz sam proces okreslania kryteriow akceptowalnosci ryzyka i jego hierarchizacja stanowiq element zarzqdzania ryzy-kiem, a tym samym zarzqdzania bezpieczenstwem.

Engineering indicators / Wskazniki inzyniersko-eksperckie

Possibility (probability) / Mozliwosc (prawdopodobieñstwo)

Transformation matrix / Matryca transformacji

1 1 1

Bezpieczeñstwo

Scenarios

(cascading effect) / -► Indicators /

Scenariusze Wskazniki

(efekt kaskadowy)

OUCIIdlIUÍ» . , .

SeCUrity / > RISK / RYZYKO -► (casccadin9 effect) / —► ^^ —► RiMa,mytcr/

konnnrn iota IA/o 1/mn11/1 '

T T T

ryzyka

OUtrage indicators / Wskazniki SW

Consequences (effects, impact) / SkUtki (konsekwencje, wptyw)

MeasUre matrix / Matryca miar

Figure 6. Risk assessment cycle Rycina 6. Cykl szacowania ryzyka Source: Own elaboration. Zrodto: Opracowanie wtasne.

Security management - the concept of resilience

Issues related to the question of public resilience with particular reference to local communities are currently an area of extensive research [50-52]. This is, inter alia, due to the fact that security research is closely linked to two research problems currently being solved: how to estimate and manage risk [24], [29], [49], [53-57]. The interrelation between risk and its management along with examples of protected values is presented in Figure 7.

Risk management is related to barriers building. If these barriers are taken into account , the risk can be written down in the following form [58]:

K,? = P,,? x A®ar X (U,JS-MJ

(uaf! - MJ = o for Ma_f > Uf (6)

where: a - numbering index IK, f - hazard numbering index, Y - functionality index IK, Raf - risk value (0%, 100%), Paf - probability of a hazard p on a scale (0.1), Uaf - susceptibility of IK to hazard p on a scale (0.1), A®ay - effect of materialization of risk p on a scale (0%, 100%), Maf - the sum of the impact of protections on IK susceptibility to risk p on a scale (0.1).

Employing the author of the cited paper's interpretation we can assume that e.g. IK is a hospital and as a result of the Z1 fire hazard the availability of two hospital functionalities may be limited: the number of beds in the burn ward $1,1 and the availability of medical personnel $1,3. The functionalities expressed as percentages determine the decrease in the effectiveness of a given IK. In case of many hazards and many functionalities all risks for hazards and functionalities should be summed up. The above formula makes the value of the risk dependent on important factors influencing it, namely: resources - their vulnerability to threats (U), threats - probability of their occurrence (P), functionalities - decrease in availability of a given function as a result of the threat A$, and protections - the impact of protections on vulnerability (M). The risk concept presented here, which incorporates the barriers' in its scope, is a good proposal for implementation of the tool presented above.

With this in mind, a generalised risk formula can be advanced, namely:

Ru=Ra + (Outrage - BS) ( 7)

where:

Ru - generalised risk value, Raf - engineering risk value, Outrage - social agitation, BS - supplementary barriers.

Protections M introduced by the author can be considered as barriers whose role is both prophylactic, i.e. preventing the materialization of the threat, and reducing the effects during the response phase, e.g. rescue systems and reconstruction instruments often with modernization. Barriers of this type are called system barriers. The name suggests itself in a natural way, because these barriers (and they are of various types not only in the literal sense of the word) create safety systems in all its dimensions.

Zarz^dzanie bezpieczeñstwem - koncepcja odpornosci

Zagadnienia dotyczqce odpornosci spoteczeñstwa, w tym w szczególnosci spotecznosci lokalnej, stanowiq obecnie obszar intensywnych analiz [50-52]. Wynika to mi?dzy innymi z tego, ze badania nad bezpieczeñstwem scisle zwiqzane sq z dwoma aktual-nie rozwiqzywanymi problemami badawczymi: jak oszacowac ryzyko i jak nim zarzqdzac [24], [29], [49], [53-57]. Na rycinie 7 przedsta-wiono wspótzaleznosc ryzyka i zarzqdzania nim wraz z przyktadami wartosci chronionych.

Zarzqdzanie ryzykiem zwiqzane jest budowq barier (ogranicza-jqcych). Jezeli uwzgl?dnic wspomniane bariery, to wzór na ryzyko przyjmuje postac [58]:

K,, = P,, x x (U„-MJ

(Ua_,-MJ = 0 dla Ma,, > U,, (6)

gdzie:

a - indeks numerujqcy IK, , - indeks numerujqcy zagrozenie, Y - indeks funkcjonalnosci IK, Ra, - wartosc ryzyka (0%, 100%),

Pa, - prawdopodobieñstwo wystqpienia zagrozenia p w skali (0,1), Ua, - podatnosc IK na zagrozenie p w skali (0,1), A®ay - skutek materializacji zagrozenia p w skali (0%, 100%), Ma, - suma wptywu zabezpieczeñ na podatnosc IK na zagrozenie p w skali (0,1).

Postugujqc si? interpretacjq autora cytowanej pracy, mozna przy-jqc, ze IK jest szpitalem i w wyniku zagrozenia pozarem Z1 moze wystqpic ograniczenie w dost?pie do dwóch jego funkcjonalnosci: miejsc na oddziale poparzeñ $1,1 oraz personelu medycznego $1,3. Funkcjonalnosci wyrazone w procentach okreslajq obnizenie efek-tywnosci funkcjonowania danej IK. W przypadku wielu zagrozeñ i wielu funkcjonalnosci wszystkie ryzyka dla zagrozeñ i funkcjonalnosci nalezy posumowac. Powyzszy wzór uzaleznia wielkosc ryzyka od istotnych czynników majqcych na niego wptyw, a mianowicie: zasobów - ich podatnosci na zagrozenie (U), zagrozeñ - prawdo-podobieñstwa ich wystqpienia (P), funkcjonalnosci - spadku dost?p-nosci do danej funkcji w wyniku wystqpienia zagrozenia A$ i zabezpieczeñ - wptywu zabezpieczeñ na podatnosc (M). Przedstawiona tutaj koncepcja ryzyka ujmujqca swoim zakresem bariery*1 stanowi godnq uwagi propozycj? rozwiqzania, mozliwq do zaimplementowa-nia w zaprezentowanym wyzej narz?dziu.

Majqc na uwadze powyzsze, mozna zaproponowac uogól-nionq formut? okreslajqcq ryzyko, mianowicie:

Ru=RaJi+ (SW - BS) ( 7)

gdzie:

Ru - wartosc ryzyka uogólnionego, Ra, - wartosc ryzyka inzyniersko-eksperckiego, SW - spoteczne wzburzenie, BS - bariery suplementowe.

1 Wprowadzone przez autora zabezpieczenia M mozna uznac za bariery, petniqce zarówno rol^ profilaktycznq (tj. niedopuszczenie do materializacji zagrozenia), jak i ograniczajqcq skutki w fazie reagowania (np. systemy ratownicze oraz instrumenty stuzqce do odbudowy cz^sto wraz z modernizacjq). Bariery tego typu nazywa si^ barierami systemowymi. Nazwa narzuca si^ w sposób naturalny, gdyz bariery te (a sq róznego typu, nie tylko w dostownym tego stowa znaczeniu) tworzq systemy bezpieczenstwa we wszystkich jego wymiarach.

Consequences (examples) I Skutki (przyktady)

Protected values I Wartosci chronione

Number of fatalities, wounded I Liczba: ofiar smiertelnych, rannych

RISK I RYZYKO

Reduced risk I

Ryzyko zredukowane (reliktowe)

Some services interference I Zaktócenie niektórych ustug

Some businesses interference I Zaktócenie

niektórych procesów biznesowych

Public order violation I Naruszenie porzqdku publicznego

Societal functioning, economics environment I Funkcjonowanie spotecznosci, ekonomia i srodowisko

Democracy, rights human, freedom I Demokracja, prawa cztowieka, wolnosc

Territorial integrity of the state violation I Naruszenie integralnosci terytorialnej panstwa

Sovereignty I Suwerennosc

Risk management I Zarzqdzanie ryzykiem

Prevention I Zapobieganie

Vulnerability decrease I Zmniejszenie podatnosci

Consequences mitigation - manpower and equipment I Sity i srodki ograniczania skutków

A. Empowerment / Wzmocnienie:

1. Leadership / Przywództwa

2. Cooperation / Wspótpracy

3. Communication / Komunikacji

4. Resources management / Zarzqdzania zasobami

5. Knowledge / Bazy wiedzy

B. Systems building / Budowanie systemów:

1.Warning system / Ostrzegania

2. Response / Reagowania

3. Ability to recover / Zdolnosci do odbudowy

C. Awareness upraising / Podniesienie swiadomosci:

1. Education / Edukacja

2. Scientific research / Badania naukowe

3. Psychological support / Pomoc psychologiczna

Figure T. Relationship between risk assessment and its management from protected values point of view Rycina T. Powigzanie szacowania ryzyka z jego zarzgdzaniem z uwzglçdnieniem wartosci chronionych

Source: Own elaboration. Zródto: Opracowanie wtasne.

Supplementary barriers appearing in the formula are analogous to system barriers. The difference lies in the fact that all projects related to them concern elements of "soft" protective systems. These include first of all: social awareness of threats, education about safety, risk related communication, psychological issues associated with safety and finally scientific research on safety. Supplementary barriers, as it results from the formula (7), are orientated to reducing social agitation and in large part concern the characteristics of the community, society, interest groups, etc. There are many types of both system and supplementary barriers. Several dozen types of the latter have been identified [60]. Examination of both categories of barriers and their interrelations is one of the main trends in security research [59].

The study of supplementary barriers is undoubtedly a direction dealing in depth with social sciences. The concept of system and supplementary barriers combined in a concise formula of generalised risk (7) synthetically links the field of technology and engineering sciences with social sciences and humanities. This combination has two main keystones. The first keystone is related to a set of protected values. The second one pertains to the analysis of generalized risk which is a measure of safety in all its dimensions.

Pojawiajqce si? we wzorze bariery suplementowe stano-wiq analogi? do barier systemowych. Roznica polega na tym, ze wszystkie przedsi?wzi?cia zwiqzane z nimi dotyczq elemen-tow „mi?kkich" systemow ochronnych. Zaliczyc mozna do nich przede wszystkim: swiadomosc spotecznq o zagrozeniach, edu-kacj? na rzecz bezpieczenstwa, komunikacj? ryzykalnq, zagad-nienia psychologiczne zwiqzane z bezpieczenstwem i wreszcie badania naukowe dotyczqce bezpieczenstwa. Bariery suplementowe, jak to wynika ze wzoru (7), sq ukierunkowane na obnizenie spotecznego wzburzenia i w wi?kszosci dotyczq charakterystyki spotecznosci, spoteczenstwa, grup interesow itp. Istnieje wiele rodzajöw zarowno barier systemowych, jak i suplementowych. Tych ostatnich zidentyfikowano kilkadziesiqt [60]. Wzajemne zaleznosci obydwu kategorii barier oraz badania nad nimi stano-wiq jeden z gtownych nurtow badan nad bezpieczenstwem [59].

Badanie barier suplementowych to niewqtpliwie kierunek gt?-boko dotykajqcy nauk spotecznych. Koncepcja barier systemowych i suplementowych potqczona w zwi?ztej formule ryzyka uogolnio-nego (7) w sposob syntetyczny wiqze dziedzin? nauk technicznych z dziedzinq nauk spotecznych i humanistycznych. Potqczenie to ma dwa gtowne filary. Pierwszy z nich zwiqzany jest ze zbiorem warto-sci chronionych. Drugi z nich dotyczy analizy ryzyka uogolnionego, b?dqcego miarq bezpieczenstwa w kazdym jego wymiarze.

An example of risk analysis with social aspects included

One example of risk management may be the proposal resulting from the research project "From Gaps to Caps" [39]. It is based on six elements: planning, identification of the critical event, scenario, community impact, effects analysis as well as vulnerability and response assessment.

Figure 8 shows the risk management cycle including the crisis management phases. This cycle is called progressive management because of the anticipation of an event. The white colour in the figure indicates the unconditional risk management and the contingent risk management is shown in black. Let us assume that an adverse event has resulted in the following consequences: fatalities, injuries, big material losses, disruption of some institutions and difficulties in getting to the workplace. This may have been influenced by elements such as leadership, cooperation, communication, resources, knowledge (see Figure 7). The risk analysis in this case boils down to assigning certain dimensions of responsiveness to certain effects. For this purpose, a special matrix called CODI MATRIX is constructed as shown in Figure 9.

This matrix allows for a cause-and-effect analysis while prioritizing the individual response dimensions. In this case we can see that out of nine possible cause-and-effect events (marked by X), three are due to poor cooperation (3/9), followed by communication (2/9), then resources (it also has a factor of 2/9, but because of its effects it is behind communication in the hierarchy). The leadership (1/9) and knowledge (1/9) occupy further places. This method of assigning numbers is the simplest but at the same time the roughest approximation. Each of these dimensions can be general and apply to the entire crisis management cycle [61-62].

Przyktad analizy ryzyka z uwzgMnieniem aspektów spotecznych

Jednym z przyktadów zarzqdzania ryzykiem moze bye propo-zycja b?dqca rezultatem realizacji projektu badawczego „From Gaps to Caps" [39]. Zarzqdzanie to opiera si? na szesciu elementach: planowaniu, identyfikacji zdarzenia krytycznego, scenariu-szu, wptywie na funkcjonowanie spotecznosci, analizie skutków i ocenie podatnosci i zdolnosci reagowania.

Na rycinie 8 przedstawiono cykl zarzqdzania ryzykiem uwzgl?dniajqcy fazy zarzqdzania kryzysowego. Cykl ten nazwany jest zarzqdzaniem progresywnym - ze wzgl?du na wyprzedza-jqce dziatania zapobiegajqce zdarzeniu. Na ilustracji kolorem biatym zaznaczono zarzqdzanie ryzykiem bezwarunkowym, zas kolorem czarnym zarzqdzanie ryzykiem warunkowym. Zatózmy, ze w wyniku zajscia zdarzenia niekorzystnego wystqpity nast?-pujqce skutki: ofiary smiertelne, ranni, duze straty materialne, zaktócenia w funkcjonowaniu niektórych instytucji oraz trudno-sci w dostaniu si? do miejsca pracy. Mogty miee na to wptyw ele-menty takie jak przywództwo, wspótpraca, komunikacja, zasoby, wiedza (zob. ryc. 7). Analiza ryzyka w takim przypadku sprowa-dza si? do przyporzqdkowania okreslonym skutkom konkretnych wymiarów zdolnosci reagowania. W tym celu konstruuje si? spe-cjalnq matryc? zwanq CODI MATRIX, przedstawionq na rycinie 9.

Matryca ta pozwala na analiz? przyczynowo-skutkowq z rów-noczesnym nadaniem hierarchii poszczególnym wymiarom zdolnosci reagowania. W rozpatrywanym przypadku widae, ze na dziewi?e mozliwych zdarzen przyczynowo-skutkowych (oznaczo-nych przez X) trzy wynikajq ze stabej wspótpracy (3/9), nast?pne miejsce w hierarchii zajmuje komunikacja (2/9), potem zasoby (chociaz równiez ma wspótczynnik 2/9, to ze wzgl?du na skutki

w hiera rchii znajduje si? za komunikacjg), dalsze miejsca zajmujg przywództwo (1/9) oraz wiedza (1/9).

Przyporzgdkowanie w ten sposób liczb jest najprostszym, ale jednoczesnie najbardziej zgubnym przyblizeniem. Kazdy z tych wymiarów moze miec charakter ogólny i dotyczyc catego cyklu zarzgdzania kryzysowego [61-62].

Figure 8. Relationship between crisis management phases and risk management Rycina 8. Powigzanie faz zarzgdzania kryzysowego z zarzgdzaniem ryzykiem

Source / Zródto: J. Wolanin, Zarys teorii bezpieczenstwa obywateli. Ochrona ludnosci na czas pokoju, Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2005 [7].

A particular case of crisis management is climate change risk management. Due to the inevitability of events related to climate change, it is difficult to consider prophylactic or preventive actions in the whole spectrum of these terms. Therefore, in the case of methods of climate risk estimation we talk about adaptation measures. Although research predicts the climate conditions a few or a dozen years ahead of time, these scenarios are burdened with great uncertainty [63-65].

Szczególnym przypadkiem zarzgdzania kryzysowego jest zarzgdzanie ryzykiem zwigzanym ze zmianami klimatycznymi. Ze wzgl?du na nieuchronnosc zdarzen zwigzanych ze zmianami klimatycznymi trudno jest mówic o dziataniach profilaktycznych lub prewencyjnych w catym zakresie znaczeniowym tych poj?c. Dlatego tez w metodach szacowania ryzyka zwigzanego z klima-tem mówi si? o dziataniach adaptacyjnych. Wprawdzie badania wskazujg na warunki klimatyczne w perspektywie kilku, kilkuna-stu, czy tez kilkudziesi?ciu lat, jednak scenariusze te obarczone sg duzg niepewnoscig [63-65].

(Consequences - Dimension Matrix)

Fatalities / Ofiary smiertelne Wounded / Ranni Big losses / Duze straty materialne Functionality violation / Zaktócenia funkcjonalnosci Difficulties in getting to works / Trudnosc dotarcia do miejsca pracy

Leadership / Przywództwo X

Cooperation / Wspótpraca X X X

Communication / Komunikacja X X

Resources / Zasoby X X

Knowledge / Wiedza X

Figure 9. An example of a CODI matrix Rycina 9. Przyktadowa matryca CODI

Source / Zródto: „From Gaps to Caps" - Possible Future Opportunities for Risk and Capability assessments in the Baltic Sea Region, Title of Project: Risk Management Capability on Gaps Identification in the BSR", Project number: D.G. ECHO/SUB/2014/693890, Stockholm 2016 [39].

The problem of high uncertainty is of a general nature and concerns those cases where the probability of materialisation of a given scenario is unknown. This question has been discussed in the papers [7, 49, 66-68]. Elements of game theory, especially game with nature, can be used to determine the choice of adaptive action related to a given scenario. The solution of problems is based on financial decisions, so three elements of analysis must be taken into account: 1) time horizon, 2) benchmarking and finally, 3) VaR (Value at Risk), i.e., the value are we willing to risk. The last condition is in fact a criterion of risk acceptability. There are many analytical methods of decision making based on game theory, as demonstrated in the works [54], [58],[66], [69]. The aim of investing in security is to reduce the value of risk to an acceptable level. Achieving this level does not end the risk management process. An example of the risk matrix =is shown in Figure 10. Monitoring and control are necessary actions that maintain risk in a given regime. This is the purpose of system barriers aggregated with supplementary barriers. The risk reduction has obviously changed the situation presented in Figure 10. However, as can be seen in the illustration, the risk has been reduced, but the issue of resistance of the entities to threats (except for the entity present in negligible risk zone) or the emergence of a crisis situation related to the estimated risks is still unresolved. To answer this question, the concept of resilience should be discussed in the first place. According to dictionary [42], there are at least several definitions of resilience.

Problem duzej niepewnosci nosi charakter ogolny i dotyczy tych przypadkow, w ktorych nieznane jest prawdopodobienstwo realizacji danego scenariusza. Tematyce tej poswi?cono szereg prac [7], [49], [66-68]. Do okreslenia wyboru dziatania adapta-cyjnego zwiqzanego z okreslonym scenariuszem mozna zasto-sowac elementy teorii gier, w szczegolnosci gry z naturq. Roz-wiqzanie problemow opiera si? na decyzjach finansowych, tak wi?c nalezy brac pod uwag? trzy elementy analizy: 1) horyzont czasowy, 2) benchmarking i wreszcie 3) VaR (Value at Risk), tj. jakq wartosc jestesmy sktonni poddac ryzyku. Ostatni warunek jest faktycznie okresleniem kryterium akceptowalnosci ryzyka. Istnieje wiele analitycznych metod podejmowania decyzji w opar-ciu o teori? gier, jak chociazby zademonstrowane w pracach [54], [58], [66], [69]. Celem inwestowania w bezpieczenstwo jest obni-zenie wartosci ryzyka do akceptowalnego poziomu. Osiqgni?cie tego poziomu nie konczy procesu zarzqdzania ryzykiem. Przykta-dowq matryc? ryzyka zilustrowano na ryc. 10. Monitorowanie i kon-trolowanie to niezb?dne procesy utrzymujqce ryzyko w okreslonym rezimie. Temu celowi wtasnie stuzq bariery systemowe zagrego-wane z barierami suplementowymi. Redukcja ryzyka oczywiscie zmienia sytuacj? przedstawionq na rycinie 10. Jednak, jak widac na ilustracji, ryzyko zostato zredukowane, ale w dalszym ciqgu nie jest rozstrzygni?ty problem, czy dane podmioty sq odporne na zagrozenia (poza podmiotem uj?tym w strefie ryzyka zanie-dbywalnego) lub na powstanie sytuacji kryzysowej zwiqzanej z oszacowanymi ryzykami. Aby odpowiedziec na to pytanie, nalezy najpierw przedyskutowac koncepcj? poj?cia odpornosc. Zgodnie ze stownikiem [42] istnieje co najmniej kilka definicji odpornosci.

Event occurrence frequency / Cz^stotliwosc powstania zdarzenia Risk matrix (after reduction) - reduced risk / Matryca ryzyka (po jego redukcji) - ryzyko zredukowane

Small / Ryzyko mate Medium / Ryzyko srednie High / Ryzyko duze Very high / Ryzyko bardzo duze Extreme / Ryzyko ektremalne

< than 1 year/ > niz 1 rok Negligible / Ryzyko zaniedbywalne ALARP - acceptable / ALARP - ryzyko akceptowalne ALARP - tolerable / ALARP - ryzyko tolerowane AHARP - not tolerable / AHARP - ryzyko nieakceptowalne

1 year to 10 years / 1 rok do 10 lat

10 years up to 100 years / 10 lat do 100 lat •

100 up to 1000 years / 100 lat do 1000 lat

> than 1000 years / > niz 1000 lat

Figure 10. An example of a residual risk matrix Rycina 10. Przyktadowa matryca ryzyka po jego redukcji Source: Own elaboration. Zrodto: Opracowanie wtasne.

Any definition quoted there may be correct and the choice of one depends on the purpose or subject of the risk analysis. What is important, however, is that the indicator for the 'effectiveness' of resistance is: "(...)... [t]he probability that the system is able to sustain processes when exposed to a certain type of risk or adverse event (which may be more or less defined (...)"[42].

For the reduction of intolerable risk (with the risk matrix), the barriers are introduced. They, however, can turn out to be fallible. Investment into barriers helps to reduce the risk level (reduced risk), nonetheless if the barriers, assessed by the experts, are unreliable, we may not cope with the risk. In relation to this, a resilience matrix is developed (Figure 11).

Kazda przytoczona tam definicja moze bye poprawna, a jej wybor zalezy od celu lub podmiotu analizy ryzyka. Natomiast wazne jest to, ze wskaznikiem okreslajqcym „efektywnose" odpornosci jest: „(...) [p]rawdopodobienstwo, tego ze system jest w stanie podtrzymae procesy, w chwili gdy jest ekspono-wany na pewien typ zrödet ryzyka lub zdarzenia niekorzystnego (ktore mogq bye bardziej lub mniej zdefiniowane (...)"[42].

W celu ograniczenia nieakceptowalnego poziomu ryzyka (majqc do dyspozycji matryc? ryzyka) wprowadza si? bariery, ktore jednak mogq bye zawodne. Inwestycja w bariery obniza poziom ryzyka (ryzyko zredukowane), lecz zawodnose barier oszacowana np. przez ekspertow powoduje, ze z danym ryzy-kiem mozemy nie dae sobie rady. W zwiqzku z powyzszym kon-struuje si? matryc? odpornosci (ryc. 11).

Expert

decisions /

Decyzje f

eksperckie

RISK (Risk Matrix) / Ryzyko (matryca ryzyka)

Political

-► decisions / Decyzje -►

polityczne

L Game theory /

Teoria gier

Reduced risk / Ryzyko zredukowane

Barriers effectiveness / Efektywnose barier

Figure 11. Risk management - resilience assessment Rycina 11. Zarzgdzanie ryzykiem - szacowanie odpornosci

Source: Own elaboration. Zródto: Opracowanie wtasne.

Barriers effectiveness I Efektywnosc barier [%] Resilience matrix - for reduced risk I Matryca odpornosci - dla zredukowanego ryzyka

Small risk I Ryzyko mate Medium Risk I Ryzyko srednie High Risk / Ryzyko duze Very high risk / Ryzyko bardzo duze Extreme risk / Ryzyko ekstremalne

100 High I Duza Resilience / Odpor-nosc Small resilience / Mata odpornosc

SO • Lack of resilience or / Brak odpornosci lub

60 Medium I Srednia Resilience / Odpornosc Unique Threats / Unikatowe zagrozenia

40 Vary small resilience / Bardzo mata odpor-nosc

20

Figure 12. Resilience matrix along with protected entities Rycina 12. Matryca odpornosci wraz z chronionymi podmiotami Source: Own elaboration. Zródto: Opracowanie wtasne.

The analysis of the resilience matrix presented in Figure 12 shows that despite various risks, the resilience of all three entities is high. The unification of risk estimation and management methods will allow to develop acceptable standards. Unfortunately, like every step of the process of risk estimation and management, resilience is also subject to a factor of uncertainty.

Analiza przedstawionej na rycinie 12 matrycy odpornosci pokazuje, ze mimo róznych ryzyk odpornosc wszystkich podmio-tów jest duza. Ujednolicenie metod szacowania ryzyka i metod zarzqdzania nim pozwoli na wypracowanie akceptowalnych stan-dardów. Niestety, tak jak kazdy krok procesu szacowania ryzyka i zarzqdzania nim, odpornosc równiez nie pozbawiona jest czyn-nika niepewnosci.

Summary

The theoretical basis presented in this article enables a holistic view on security research. Risk analysis taken as a tool for assessing resilience to hazards and for measuring safety as well as the identified of tools are of such a general nature that the statement of their universality is justified. Thus, they confirm the hypothesis proposed at the outset.

Podsumowanie

Przedstawione teoretyczne podstawy badan nad bezpieczen-stwem pozwalajq na jego holistyczny oglqd. Przyjçcie analizy ryzyka jako narzçdzia umozliwiajqcego oszacowanie odpornosci na zagrozenia oraz obliczenie wartosci bezpieczenstwa, a takze wskazane w artykule narzçdzia majq charakter na tyle ogólny, ze usprawiedliwione jest stwierdzenie o ich uniwersalnosci. Tym samym potwierdzajq postawionq na wstçpie hipotezç.

Conclusion

We live in the natural space and the civilization space which are sources of risk. Therefore, it is not surprising that scientific articles detailing the vastness of research areas in the security sciences, systematizing these sciences and indicating problems related to the identity of this discipline, appear more and more often [73]. At the same A. Misiuk points out,an interesting approach to the question by J. Konieczny as follows "(...) in the analysis between a threat and security J. Konieczny describes two values that characterize the first element of the said relationship: probability and criticality, i.e. the effects of the occurrence of a threat. This analysis is complemented by the safety (system) description from the perspective of the level of resilience. All of

Zakoñczenie

Zyjemy w przestrzeni naturalnej i przestrzeni cywilizacyjnej, bçdqcymi zródtami ryzyka. Nic zatem dziwnego, ze coraz czç-sciej pojawiajq siç artykuty naukowe wskazujqce na rozlegtosc obszarów badawczych w naukach o bezpieczenstwie. Pozwalajq na systematyzacjç wiedzy, a takze omawiajq problemy zwiq-zane z tozsamosciq przedmiotowej dyscypliny [73]. Równocze-snie A. Misiuk wskazuje na interesujqce ujçcie problemu przez J. Koniecznego w nastçpujqcy sposób „(...) w analizie miçdzy zagrozeniem a bezpieczenstwem J. Konieczny opisuje dwie war-tosci, które charakteryzujq pierwszy element wspomnianej relacji - prawdopodobienstwo i krytycznosc, czyli skutki wystqpienia zagrozenia. Uzupetnieniem tej analizy jest tez charakterystyka

these parameters are gradable and allow to determine the level of acceptable risk...". This quote justifies the subject matter of the article and also indicates the need to find a solution to the questions raised in it.

bezpieczenstwa (systemu) z perspektywy poziomu odpornosci. Wszystkie te parametry sq stopniowalne i pozwalajq okreslie poziom ryzyka akceptowalnego...". Cytat ten uzasadnia tematykç poruszonq w artykule, a takze wskazuje na potrzebç rozwiqzywa-nia problemów w nim przywotanych.

Literature / Literatura

[1] Jarmoszko S., Sciezki konceptualizacji strategii bezpieczenstwa, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny, Siedlce 2015.

[2] Od nauk wojskowych do nauk o bezpieczenstwie, Wisniewski B. (red.), WSPol, Szczytno 2014.

[3] Kaczmarek W., Ewolucja nauk wojskowych w ujqciuprogno-stycznym, w: Od nauk wojskowych do nauk o bezpieczenstwie, B. Wisniewski (red.), WSPol, Szczytno 2014, 39-59.

[4] Wisniewski B., Bezpieczenstwo w teorii i badaniach nauko-wych. Wydanie II uzupetnione i uaktualnione, WSPol, Szczytno 2018.

[5] Gikiewicz M. i in., Interdyscyplinarnosc bezpieczenstwa. Teoria. Praktyka. Edukacja, Szkota Gtówna Stuzby Pozar-niczej, Warszawa 2017.

[6] Wolanin J., Domain of safety, "Scientific Letters of the University of Zilina" 2006, 3, 52-53.

[7] Wolanin J., Zarys teorii bezpieczenstwa obywateli. Ochrona ludnosci na czas pokoju, Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2005.

[8] Kitler W., Skrabacz A., Bezpieczenstwo ludnosci cywilnej; Pojçcie, organizacja i zadania w czasie pokoju, kryzysu i wojny, Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Warszawa 2010.

[9] Kçpka P., Projektowanie systemów bezpieczenstwa, BEL Studio Sp. z o. o., Warszawa 2015.

[10] Gil A., Nowacka U., Chmiel M., Inzynieria bezpieczenstwa a zagrozenia cywilizacyjne. Wyzwania dla bezpieczenstwa, Centralna Szkota Panstwowej Strazy Pozarnej, Czçsto-chowa 2013.

[11] Wisniewski M., Zarzqdzanie sytuacyjne bezpieczenstwem infrastruktury krytycznej panstwa, w: Management Science Series Vol. IX, Wydziat Zarzqdzania Politechniki Warszaw-skiej, Warszawa 2019.

[12] Gromek P., W sieci ratownictwa, Szkota Gtówna Stuzby Pozarniczej, Wydziat Inzynierii Bezpieczenstwa Cywilnego, Warszawa 2018.

[13] Skowronski W., Teoria bezpieczenstwa pozarowego kon-strukcji metalowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

[14] Guzewski P., Wróblewski D., Matoziçc D. (red.), Czerwona ksiqga pozarów, tom I i II, CNBOP-PIB, Józefów 2016.

[15] Kossowski B., Wtodarski A., Wyzwania bezpieczenstwa cywilnego XXI wieku. Inzynieria Dziafan w Obszarach Nauki, Dydaktyki i Praktyki, Szkota Gtówna Stuzby Pozarniczej, Warszawa 2007.

[16] Kçpka P, Bioterroryzm. Polska wobec uzycia broni biologicz-nej, Difin, Warszawa 2009.

[17] Modele zagrozen aglomeracji miejskiej wraz z systemem zarzqdzania kryzysowego na przykiadzie miasta stofecznego Warszawy, Najgebauer A. (red.), Wojskowa Akademia Tech-niczna, Warszawa 2009.

[18] Jarmoszko S., Antropologia bezpieczenstwa. Konturynauko-wej tozsamosci, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2015.

[19] Bezpieczenstwo Narodowe Polski wXXI wieku. Wyzwania i Stra-tegie, Jakubczak R., Flis J. (red.), Bellona, Warszawa 2006.

[20] Bezpieczenstwo narodowe i zarzqdzanie kryzysowe w Polsce wXXI wieku - wyzwania idylematy, Jemioto T., Rajchel K. (red.), Wyzsza Szkota Informatyki i Zarzqdzania i Administracji w Warszawie, Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, Warszawa 2008.

[21] Bezpieczenstwo Narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i Strategie, Jakubczak R., Marczak J. (red.), Bellona, Warszawa 2011.

[22] Pogonowski M., Bezpieczenstwo socjalne waspekcie dzia-falnosci Zakfadu Ubezpieczen Spofecznych, Politechnika Koszalinska, Koszalin 2016.

[23] Görski S., Wspöfczesna Ochrona Ludnosci (Aspekty prawne i organizacyjne), Szkota Gtowna Stuzby Pozarniczej, Warszawa 2016.

[24] Skomra W. (red.), Zarzqdzanie kryzysowe. Praktyczny prze-wodnik, PRESSCOM Sp. z o.o., Warszawa 2016.

[25] Zarzqdzanie Kryzysowe w Wymiarze Lokalnym. Organizacja, procedury, organy i instytucje, Majchrzak D. (red.), Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2014.

[26] Wisniewski B., Koziot J., Falecki J., Podejmowanie decyzji w sytuacjach kryzysowych, Wyzsza Szkota Policji w Szczyt-nie, Szczytno 2017.

[27] Falecki J., Dylematy zarzqdzania kryzysowego w Rzeczypo-spolitej Polskiej, Wyzsza Szkota HUMANITAS, Sosnowiec 2016.

[28] Falecki J., Zarzqdzanie kryzysowe w teorii i praktyce. Pod-mioty wykonawcze, Wyzsza Szkota Handlowa im. Bole-stawa Markowskiego w Kielcach, Kielce 2013.

[29] Rekomendacje formalnoprawne z zakresu zarzqdzania kryzysowego, Wroblewski D. (red.), CNBOP-PIB, Jozefow 2015.

[30] Letkiewicz A., Kompetencje menedzerskie wpolskiej policji, Politechnika Rzeszowska, Rzeszöw 2012.

[31] Scibiorek Z., Kuc R., Moczydtowska J. M., Letkiewicz A., Oddziafywanie na personelsfuzb mundurowych, Wydawnictwo Menedzerskie PTM, Warszawa 2014.

[32] Racjonalizacjazarzqdzaniajednolitymiformacjamiumundu-rowanymi odpowiedzialnymiza bezpieczenstwo wewnqtrzne

czqsc 1 i 2, Wisniewski B. (red.), Szkota Gtówna Stuzby Pozarniczej, Warszawa 2017.

[33] Szymonik A., Logistyka wBezpieczenstwie, Difin, Warszawa 2010.

[34] Logistyka wielopodmiotowych akcji ratowniczych, Roguski J. (red.), CNBOP-PIB, Józefów 2015.

[35] Wsparcie logistyczne dzialan sluzb ratowniczych przez organy zarzqdzania kryzysowego, Abgarowicz G. (red.), CNBOP-PIB, Józefów 2014.

[36] Uprawnienia sluzb specjalnych z perspektywy wspólcze-snych zagrozen bezpieczenstwa narodowego. Wybrane zagadnienia, Burczaniuk P. (red.), Agencja Bezpieczenstwa Wewn^trznego, Warszawa 2017, https://doi.org/10.15290/ bsp.2017.22.01.04.

[37] Biala Ksiqga Bezpieczenstwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczenstwa Narodowego, Warszawa 2013, https://doi.org/10.12797/poliarchia.02.2014.03.07.

[38] Jarmoszko S., Sciezki konceptualizacji strategii bezpieczenstwa, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2015, https://doi.org/10.15584/ polispol.2015.4.8.

[39] „From Gaps to Caps" - Possible Future Opportunities for Risk and Capability assessments in the Baltic Sea Region, Title of Project: Risk Management Capability on Gaps Identification in the BSR", Project number: D.G. ECHO/ SUB/2014/693890, Stockholm 2016.

[40] Zarzqdzanie kryzysowe. Wybrane wyniki badan naukowych i prac rozwojowych, Wróblewski D. (red.), CNBOP-PIB, Józefów 2015.

[41] Aven T., Renn O., Rosa E. A., On the Ontological Status of the Concept of Risk, "Safety Science" 2011, 49, 1074-1079, https://doi.org/10.1016/jssci.2011.04.015.

[42] Aven T. i in., Society for Risk Analysis Glossary, Society for Risk Analysis, 2018.

[43] Sandman P., Responding to Community Outrage: Strategies for Effective Risk Communication, American Industrial Hygiene Association, USA 2012.

[44] Aven T., On the link between risk and exposure, "Reliability Engineering and System Safety" 2012, 106, 191-199, https://doi.org/10.1016/jTess.2012.06.004.

[45] Rogowski W., Michalczewski A., Zarzqdzanieryzykiem wprzed-siqwziqciach inwestycyjnych. Ryzyko walutowe i ryzyko stopy procentowej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.

[46] Grqdzka N., Wplywspolecznego wzburzenia na wartoscryzyka, Praca magisterska pod kierunkiem prof. Jerzego Wolanina, Szkota Gtówna Stuzby Pozarniczej, Warszawa 2018.

[47] Herron H. i in., Addressing Climate Change within Disaster Risk Management. A Practical Guide for IDB Project Preparation, Inter-American Development Bank, 2015, https:// publications.iadb.org/publications/english/document/ Addressing-Climate-Change-within-Disaster-Risk-Mana-gement-A-Practical-Guide-for-IDB-Project-Preparation.pdf [dost^p: 3 lutego 2020].

[48] 14.3 Flagship project under EUSBSR. Guiding and Tailoring Risk assessment for the Baltic Sea Region. Priority Area Secure, 2012-2013.

[49] Metodyka oceny ryzyka na potrzeby systemu zarzqdzania kryzysowego RP, Skomra W. (red.), Bel Studio Sp. z o. o, Szkota Gtówna Stuzby Pozarniczej, Warszawa 2015.

[50] Raven M. C., Local Responses to Disaster. The Value of Community Led Post Disaster Response Action in Resilience Framework, "Disaster Prevention and Management" 2016, 25, 27-40, https://doi.org/10.1108/dpm-02-2015-0043.

[51 ] Ayyoob S., A Critical Review of Selected Tools Assessing Community Resilience, "Ecological Indicators" 2016, 69, 629-664, https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2016.05.023.

[52] Zwçglinski T. i in., The BaltPrevResilience Monograph Report on Awareness Raising, Bridging and Building Community Resilience in the Baltic Sea Region, The Main School of Fire Service, Warsaw 2015.

[53] Zarzqdzanie ryzykiem. Przeglqd wybranych metodyk, Wróblewski D. (red), CNBOP-PIB, Józefów 2015.

[54] Borge D., The book of Risk, John Wiley & Sons, Inc. New York, Toronto 2001.

[55] Apgar D., Inteligencja Ryzyka. Jak nauczyc siq zarzqdzania niewiadomymi, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2008.

[56] Skomra W., Panowanie nad ryzykiem w ramach publicznego zarzqdzania kryzysowego, Bel Studio Sp. z o. o., Warszawa 2018.

[57] Ksiqga dobrych praktyk w zakresie zarzqdzania ciqgfosciq dziatania, Kaszubski R., Romanczuk D. (red.), Zwiqzek Ban-ków Polskich, Warszawa 2012.

[5B] Wisniewski M., Zarzqdzanie sytuacyjne bezpieczenstwem infrastruktury krytycznejpañstwa, w: Management Science Series Vol. IX, Wydziat Zarzqdzania Politechniki War-szawskiej, Warszawa 2019, https://doi.org/10.33141/ po.2019.11.05.

[59] Bralewski A., Wpfyw czynnikówsystemowych isuplemento-wych na mozliwosci powstania sytuacji kryzysowych w kon-tekscie funkcjonowania systemu zarzqdzania bezpieczenstwem, Rozprawa doktorska, Akademia Sztuki Wojennej, Warszawa 2019.

[60] Suddle S., Physical Safety in Multiple Use Space, Rozprawa doktorska, Technische Universiteit van Delf, Delf 2004.

[61] Boin A., Hart P., Stern E., Sundelius B., The politics of crisis management. Public Leadership under Pressure, Cambridge University Press, University Printing House, Cambridge CB2 BBS, UK 2017, https://doi. org/10.1080/10967490601185757.

[62] Hart P., Understanding Public Leadership, Ultrecht University, Netherlands School of Public Administration, 2014.

[63] ADPC. 2013. Integrating Disaster Risk Management into Climate Change Adapation. Disaster Risk Management Practitioner's Handbook Series. Bangkok, Palaui, Philippines 2013.

[64] Warren R. F., Wilby R. L., Brown K., Watkiss P, Betts R. A., Murphy J. M., Jason A., Advancing National Climate Change Risk Assessment to Deliver National Adaptation Plans, "Philosophical Transactions of the Royal Society A-Mathe-matical Physical and Engineering Sciences" 201B, 376 (2121 ), 20170295, https://doi.org/10.109B/rsta.2017.0295.

[65] Mazurczyk T., Piekielek N., Tansey E., Goldman B., American

archives and climate change: Risks and adaptation, "Climate Risk Management" 2018, 20, 111-125, https://doi. org/10.1016/j.crm.2018.03.005.

[66] Dembo R. S., Willey J., Freeman J., Seeing tomorrow -Rewriting the Rules of Risk, John Willey and Sons, INC, New York 1998.

[67] Grant Agreement number: 826518 - CASCADE - UCPM--2018-PP-AG, Community Safety Action for Supporting Climate Adaption and Development, Europejski projekt reali-zowany przez Baltic States Region w latach 2019-2020.

[68] European Climate Risk Typology, http://european-crt.org/ map.html [dost^p: 9 grudnia 2019].

[69] Krasuski A., Multisimulation: Stochastic Simulations for the

Assessment of Building Fire Safety, Szkota Gtówna Stuzby Pozarniczej, Warszawa 2019.

[70] I Krajowe Forum Ograniczania Ryzyka Katastrof, Rzqdowe Centrum Bezpieczenstwa, Listopad 2019.

[71] Wolanin J., Jakzmierzyc odpornosc spofecznoscilokalnej, w: Administracja Publiczna w Systemie Bezpieczenstwa Panstwa, A. Gotçbiowska, P. Zientarski (red.), Kancelaria Senatu, Warszawa 2017, 43-6B.

[72] Wolanin J., Chosen Elements of Civilizational Selection Theory. This Is Why Unwilling Events Are Unavoidable, "Scientific Letters of the University of Zilina" 2006, 1, 67-69.

[73] Misiuk A., Nauki o bezpieczenstwie - geneza, istota i per-spektywy rozwoju, BiTP Vol. 50 Issue 2, 2018, pp. 16-26.

PROF. JERZY WOLANIN, D.SC. - employee of the Internal Security Institute at the Main School of Fire Service. A specialist in mathematical methods of risk analysis, risk management, and crisis management. A participant in numerous Polish and European research projects concerning these topics. His scientific interests include also the issues of analysing local communities resilience to threats, among others, those related to climate change. He is an author of a monograph entitled An overview of citizens security. Civil protec -tion in peacetime.

PROF. DR HAB. JERZY WOLANIN - jest pracownikiem Instytutu Bezpieczenstwa Wewnçtrznego w Szkole Gtównej Stuzby Pozarniczej. Jest specjalistq z zakresu matematycznych metod analizy ryzyka, zarzqdzania ryzykiem, a takze z zakresu zarzqdzania kryzyso -wego. Uczestnik wielu polskich i europejskich projektów badawczych z tego zakresu. W krçgu jego zainteresowania znajduje równiez swo-je odzwierciedlenie problematyka zwiqzana z badaniem odpornosci spotecznosci lokalnych na zagrozenia, w tym zagrozenia zwiqzane ze zmianq klimatu. Jest autorem monografii pt. Zarys teorii bezpieczenstwa obywateli. Ochrona ludnosci na czas pokoju.