Себер татарлары шәҗәрәләренең яңа табылган текстлары Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Себер

татарлары шщдрдлэренец яца табылган текстлары

Себер татарларыныц шэжррвлэре турында тарих фэнендэ мэгълу-мат аз эле. Аларга беренче игъти-бар итуче терки теллэрнец атаклы бел-гече Н. Ф. Катанов булды. Ул Себер та-тарларында сакланган кулъязмаларныц текстларын ейрвнеп, беренче мэртвбэ фэнни вйлвнешкв кертте1. Элеге кулъ-язмаларда Себер якларындагы Тубыл, Тара татарларыныц Исламга керу та-рихы китерелэ, Ислам диненв двгъвэт белэн килгэн суфиларныц исемнэре, аларныц кай жирдэ кумелгэнлеге шврехлэнэ. Биредв Себер татарларыныц этник тарихына кагылышлы мэгълумат та бар.

Н. Ф. Катанов ейрэнгэн Тубыл гу-берна музеендагы ике кулъязма да татар телендв, гарэп язуыныц нвсех стилендэ язылган. Беренче кулъязма Сэгъдеввкъкас бине Рэжеб Мвмэт Ал-лаколов тарафыннан, нкенчесе Кэш-шаф Эбусегыйдь угълы тарафыннан кучерелгэн. Алар кэгазьлэренэ Караганда 1840 елларда кучереп язылганнар.

Бу тарихи, генеалогик язма текст-лар деньяга чыкканнан соц Себер татарлары кулъязмалары турында озак еллар буе хэбэрлэр куренмэде. Атаклы мвгърифвтче Нигъмвтулла Кармышевньщ (1825-1903) Себердеге Ямбай авылында кулъязма Ьэм басма китаплардан торган бай китапханвсе булган булса да, аныц язмышы билге-сез. Ихтимал, анда да шежерелер бул-гандыр.

Соцгы елларда Себер якларында татар шэзкэрэлэре белэн кызыксыну арта. Себер галимнэреннэн С. Н. Корусенко Ьэм Р. X. Рэхимовныц бу темага кагылышлы хезмэтлэре чыгу уцай куренеш2. Соцгы елларда гына Темен елкесенец И. Я. Словцов исемендеге Тебекне ейрену музее хезметкере Р. X. Рэхимов, археографик экспедициялер оепггы-рып, Себердеге татар шежерелере кулъязмаларын эзлеу-т^лау эше белэн шегыльлэнэ башлады. Аларны эшкэртеп, матбугатка хэзерлэу юлын-да да ул активлык курсэтэ. 2008 елда

А

Р. X. Рахимов тарафыннан тагын ике кулъязма тексты табылды, ул аларны уку ечен безгв китерде. Яца табылган швжэрэлэр укып-ейрэнелеп, бу хезмэт аркылы матбугатка твкъдим ителэ.

Чыганаклар белэн танышьш чык-кач, ике кулъязманыц да узган гасыр башында Н. Ф. Катанов нэшер иткэн ике шэжэрэ текстыныц XIX гасыр урта-ларында эшлэнгвн билгесез версиялэре икэнлеге ачыкланды. Беренче кульяз-мада текстныц авторы итеп Гайнетдин мелла Халик ел-Яркэнди курсетеле. Кучерученец исеме аталган урын бо-зылган, аныц имзасьшнан «Шэйех» дигэн влеше гена укыла.

Икенче кулъязманыц ахыргы влеше юк, шунлыктан кучеруче исеме билгесез кала.

Р. X. Рахимов тапкан беренче кулъязма белэн Н. Ф. Катанов нэшер иткэн басма текст арасында беркадвр аерма-лар бар:

1. Кулъязмада: «26. Карагай йорты-ньщ уц йакыйнда, Кызыйлташ йакыйн-да, Уба бактарыйнда йатган Кефелш-гали шейех». ^

Басмада: «Йегерме алтынжый Карагай йортыныц ур йакыйнда Кызыйл Яр йакында Уба бактарыйда Кемешле уй-ылда Кэфешгали шэйех».

2. Кулъязмада: «27. Ишта Халид, Гакыл биби». ^

Басмада: «Йегерме йитенжи. Ипгга-малда Гакыл биби».

3. Кулъязмада: «30. Кежиси Гафифэ Биби Вагайдан чыкган Агут йылганыйц».

Басмада: «У^зунж;и. Кеясисе Гафифэ биби Вагайдан жыкган Агут йылганыйц ижендэ».

4. Кулъязмада: «жемлэ кяферлэр хакыйндан килгэн соц».

Басмада: «жемлэ кяферлэр хакын-дин» Ь. б.

Китерелгвн мисаллардан курен-гэнчэ, кулъязмадагы текстлар бас-

мадагы лексик, морфологик, фоне-тик ялгышларны аныкларга ярдэм итэлэр Ьэм басмада кайбер борын-гырак графемаларныц яцартылуын курсэтэлэр. Шэж;эрэ текстындагы ящр-су атамалары тарихи топонимияне ойрэнугэ чыганак булып торалар.

Яца табылган Себер татарлары шэжэрэлэре хэзер музей хезмэткэре P. X. Рахимов кулында саклана. Алар-дан альшган тесле фотокопиялэр Татарстан Фэннэр академиясенец Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц кулъязма-лар, фэнни Ьэм архив фонды булегенец 99 номерлы коллекциясенэ керде.

Ьэр ике кулъязманыц да текстла-ры кэгазьгэ язылган Ьэм рулон сы-ман аныц кицлегендэге таякчыклар-га чолганганнар. Икесенец дэ баш-лангыч елешлэре бик нык таушалган, текст эчендэ дв кыршылган тишелгвн урыннар куренэ. Ике кулъязма да татар телендэ, гарвп язуыныц нвсех стилендэ, коцгырт кара белэн язылган. Алардан ксеро-^^ермелэр алганда беренче текст эчтэлеге дурт биттэ, икенче текст унбер биттэ чагылыш тапты.

Транскрипция ясалган битлэрдэге язу юлларыньщ Ьэркайсыныц сул ягын-да, укуда ориентация тотуга жайлы бул-сын ечен юллар эзлеклеген курсэткэн тэртип саннары куелды. Алардан карал hep документта ничэ юл язу барын исеплеп чыгарырга мемкин. Меселен, беренче кулъязма текстта 115 юл сана-ла. Мондый нумерация билгелере асьш текстта юк. Транскрипцияленген текст юлларында куелган квадрат ж;эялэр эчендэге куп нокталар бу урыннардагы язмаларньщ физик Ьэм караларныц химик составлары бозылып китуе сэбэпле булган югалтуларны ацлаталар. До-кументларда кажан очракларда укыл-маган урыннар калмады. Аерым авыр сузлергэ тержеме текстныц артында сузлек рэвешендэ бирелэ.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Катанов Н. Ф. О религиозных войнах учеников Шейха Багауддина против инородцев Западной Сибири (по рукописям Тобольского губернского музея). - Тобольск, 1906. - 28 с.

2. Корусенко С. Н. Этносоциальная история и межэтнические связи тюркского населения тарского Прииртышья в ХУШ-ХХ веках. - Омск, 2006. - 215 е.; Рахимов Р. X. Сачара — как документальный источник по истории сибирских татар // Словцовские чтения. - Тюмень, 2004. - С. 167-169; Он же. Астана в истории сибирских татар. - Тюмень, 2006. - 76 с.

ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ

Икенче кулъязманьщ 10 бите. Татарстан Фэннэр академиясе Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыньщ кулъязмалар, фвнни Ьэм архив фонды булегенец, 99 номерлы коллекциясе, 1 тасв., 417 сакл. бер.

|_СЕБЕР ТАТАРЛАРЫ ШЭДЭРЭЛЭРЕНЕЦ ЩА ТАБЫЛГАН

ТЕКСТЛАРЫ

Икенче кулъязманыц 11 бите. Татарстан Фэннэр академиясе Г. ИбраЪимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц кулъязмалар, фэнни Ьэм архив фонды булегенец, 99 номерлы коллекциясе, 1 тасв., 417 сакл. бер.

ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ

№ 1. Беренче кулъязманыц тексты транскрипциясе

Беренче бит

1. [.. .]еж йез алтмыш мешэйехлэр мэшрыйк вэ мэгъриб тарафындин Ьэр нэугы шэЬэрлэр

2. [...] вэ мокаман дэрэжэсинен шэмгыйнэ1 жамыйг булыб мерид-мехлис булмыш[.. .]2

3. [... ]галер гомерлврин бер йылда еч хвссв3 кыйлыб ирдилвр, бер хатимв мешейехлер[... ]

4. [...] берлв мэшгуль булыр ирдилвр, вв бер хвссэ Бохараныщ вилаяте карийвлэрендв халык[...]

5. пэр[...]илэр вэ бер хэссэ кяферлэр берлэ газават кыйлур ирделэр, кажан газават вак-ты булды

6. [... ] ишан хужа БаЬавединниц шериф хозурыйна [...] булдыйлар кем [...] лу зам[...]

7. [...] илэре булгай ментазир4 булдыйлар Хужа Галия рэхимэ намаз бам[...]

8. кендин йезлэрин мешэйехлэр таба укуруб5 дин белим тэварих кэбиридэ андаг курду

9. [...] вакты кем емирел-меэмин Гали кврам6 Алла жэЬе Ьиндстандин утуб Ж™-Маж;ин[...]

10. сэлэм заЬир кыйлыб барганыйнда Хатайныц йарымыйн исламга килтурдилэр[...]

11. [.. .]^гауб ирди, эмма Хатай бер анжасэр кешелэре Тарган хан аныщ вилаятендин

12. [...] булуб вмирел-меэмин хэзрвте Галинец кылыжындин кажуб квнбатыш Алтай-да[...]

13. [...] нлар лэкабиндэ7 Иртыш суы димэк берлэ мэгъруф8, тажик теленжэ Аб 5Цирес дирлэр, аньщ

14. буйына каждыйлар. Аида Хотан халкы Ьем Нугай халкы Ьем Кара Кыбжакдин Ьем йорт[...]

15. [...] ишлэр эйулэре арасыйнда бергэ булуб, алар берлэ сакен9 булуб калдыйлар вэ эмад [...]

16. [...] нет белмеслэр, барыйсы кувыржакга табынган татарлардыр, имди пирен [...]

17. [...] ижазетдер10 анларны исламга двгъвэт кыйлыц, кабул итмэсвлэр газаи экбэр кыйльщ,

18. диб, ишарэт галиялэри булдый ирсэ мэзкур еж йез алтмыш алты атлыйг мышэйех

19. жемлвсе фврманыцыз башымыз узрэ тиб, еж йез алтмыш алты атлыйг мешейех

20. Урта Иезде Депгг дияренде Шибан ханга килеб миЪман11 булдыйлар. Ул такый боларныйн

21. эхвалин белиб, бу эулияларга муафэкат12 кыйлыб, мен йите йез баЪадурлардин сайлаб

22. газа-и екбер тийу монлар берлв берге атлануб Аб Ж^иресниц встинв инуб газаи вкбер

23. тийу олуг жэнеглер13 кыйлдыйлар. У л вакыйтда Аб Ж^ирес буйында еж таифе халай-ыклар

24. ирди. Эувэл — Хотан халкы, икенже — Нугай халкы, ежунжи — Кара Кыбжак халкы, туртунжи — Тархан

25. ханныц кажкан тагълары, алар берле берге йорт тотмыйшлар ирдилер, бишенжи — Ижгэк

26. халкы. Такы анларга йэрдэм бируб тукуш14 кыйлдыйлар, зирэ кем дин бер ирди. Бу мезкур15

27. мешейехлер Шибан берле кеж бер кыйлыйб мерд-мердане жэнлер16 кыйлдыйлар, бихэд17 кяферлэр

28. вэ татарларны кыйруб Ьэлак эйлэдилэр. Шейлэ кем Аб 51^ирес буйында бер таифэ бер

29. акган сыв калмадый, кем алар жэц кыйлдыйлар ул кяферлерге йир йезин тиц кылдый-лар, эмма

30. узлэрендин еж йез атлыйг мешэйехлэр кеми кыйрда, кемилэри сывда, кемилэре

31. сасда забыд18 йыкылыйб шэЬид булдыйлар. Эмма Тарган ханныйн кажгунларый кай-тыб

Икенче бит

1. уган сыв калмады Ьэм алар[...]

2. узлериндин еж йез атлыйг мешейехлер кеми кыйрда, кемлери сывда, кемлери

3. сасда йыкылыйб шеИид булдыйлар, емма Тарган ханныйц кажгунлары кайтыб

4. Хатайга каждыйлар. Ижтэк халкы урманга каждыйлар. Хотан, Нугай, Кара Кыбжак

5. халкы, тик бэгъзиси иман килтурдилэр. Бэгъзиси аман калдыйлар, гэржэ кем аман кал-

ДЫЙ[...]

6. емма мешейехлер каЬерине туш булуб, кеми мешал, кеми дивана булдыйлар, йене кур-куб иманга

А

СЕВЕР ТАТАРЛАРЫ ШЭДЭРЭЛЭРЕНЕЦ ЯЦА ТАБЫЛГАН

ТЕКСТЛАРЫ

7. килдилвр вв лвкин артык узмас булдыйлар, ишвклвр ахырыйнда кяфер булыб, иман-дин мвхрум

8. булдыйлар. Эмма Шибан ханныйц миц турт йвз кырыйк сикез баЪадирлары та йыкы-лыйб ^

9. швЬид булдыйлар. Калган ике йез илле баЪадирлары берлв Дийар Дэштдв Урта Йвз

10. халаикыйныц ижинэ баруб Шибан Вэли хан атандый эулиялар берлэ газават вкбэр кыйлган

11 Г—у и и W__1 __^ w __и

1. ежун. Эмма мешэиехлэрдин еж йвз атлыиг шэЬидлек дэрэжэсин табдыилар, алтмыиш алты

12. атлыйглардин ежуси нугайныц, хотанныйц, кара кыбжакныйц мвселман булганла-рыйна

13. дин иркэнин угрэтуб монда калдыйлар. Аларныйц нэселендин Тубылда, Тарыйда,

14. Темвндв хужалар, швйехлвр калдыйлар. Алтмыш вж атлыйглар Бохараи

15. шэрифкэ баруб Хужа БаЬавел-хак вэлэдин хвзрвтлвринв эхввллврнн гарыз эйлвдилвр.

16. Мондыйн соц дин ажылыйб, йул ажылыйб Аб Ж^иреснец буйундин кэрван берлэ

17. утдилэр. Галимлэр, хужалар, ишанлар дин угрэтмэк ежун килу башладыйлар. Эксэре19

18. еЬле кврамвт ирдилвр, вв такый Бохарай шврнфдин хвзрвтн ишан Хужа ДвулвтшаЬ

19. ибне ШаЬ ГабделваЬаб Эс-Сабжакый ушбу Аб Я^иресниц буйундин утуб баруб,

20. Калмак йортыйна кируб калмак падишасы Кущуйжыйны иманга килтуруб, йене

21. кайтуб килуб, бу Аб Ж^иреснщ буйында унсигез астанэ заЬир эйлэди вэ Ьэм

22. куб игътикад ийвлври20 аца набит кыйлуб21, мерид-мехлис булдыйлар. Андыйн соц

23. ШэЬре Хвввреземдин Швйех Исквндэр Мвмлэни22 килиб, тукыз астанэ заЬир эйлэдилэр.

24. Эувэлге мвшэйехлэрдэн Шэйех Бери берлэ Шэйех Нэзирниц иниси Шэйех Шэрэфти газизлвр

25. бу йирдв дин угрвтквле калганларныйц бери ирди, унике астанэ заЬир кыйлыб,

26. агаларыйныйц айакыйнда йатдый, эмма, бу шэжэрэдэ йад кыйлган утыз тукыз астанэнец ир, хатун

27. кыздан унусы бу шэжэрвдв йазылмышдур. Исемлвре берлв, hep бери йатган йирлвре, исеме берлв:

28. эувэл Аб ЗЦирес буйунда йатган эулийэлэр Искэрдэ Айкани шэйех газизлэр. 2.

29. Вэ Ьэм Искэр бурнунда Шэйех Бери шэйех. 3. Нэзыйр шэйех. 4. Шэрэфти — вжуси бер карыйндаш-

30. лвр ирди. Зенки баба нвбирвлвриндиндур. 5. Муса швйех, Кужвйланда имам Малик эулэдендин u

31. ирди. 6. Колларда Хэзрэте Йосыф шэйехдур. Имам Эбу Сафа нэбирэсендин ирди.

32. 7. Байышда Хэким швйех хвзрвтлвре. Имам Шафигый вулвдлвриндин ирди. 8. Вагай

33. ижендэ Касыйм шэйех газизлвр, Имам Эхмвд вулвдиндин ирди. 9. Субрада

34. Аб Ж^иресниц уц йакында — Эхмэдгали шэйех. 10. сул йакында Дэрвиш-гапи.

35. 11. Уватда Торсунгали шэйех 12. Вагай буйынжа Йурумдэ Дэулэтгали шэйех туртуси

36. бер атаныщ угланларидур. Шэйех Эбелхвсвн Хиркани нвбирвлвриндиндур. 13. Твбвндидв

37. Шэйех Анжинан, Мвшэйех баба — Мажин нэбирэлэри ирди. Ун туртунжи [...]

38. Тамакда Бикэж ата хэзрэтлэри, Мэулэви Ж^ами нэбирэлэри ирди, Ьэммэлэри еж

39. ташларый берлэ Кул йакасыйнда йатмышлар. 15. Вагайда Швйех БаЪрам

40. швйех газизлвр. 16. Вагай буйунда Швйех Нвзар газизлвр — бер карыйндашлврдур.

вченче бит

1. Свйед ата нвбирвлвриндин23 ирдилвр. 17. Биквтунда Миркамал швйех хвзрвтлври.

2. 18. Карагайда Хужай швйех бер карыйндашлврдур, Бахши атаныйц вулвдиндин

3. ирдилэр. 19. Алжук Кулдэ Науф газизлэр. 20. Атйалда Голыф газиз бер карыйнда-

4. шлэрдур, Солтан Байазид эулэдендин ирдилэр. 21. Бурбарда Дауд Кандэ-

5. Ьари, имам 5В^эгъфэр вулвдендиндур. 22. Каш авыйлда Габделгазиз швйех.

6. 23. Кайынжарида Габделмвннаф швйех, икеси бер карыйндашлвр Хвким Свлвйман

7. эулэдендин ирдилэр. 24. Эремжанда Дауд шэйех газиз, имам Хесэйен нэбирэ-

8. синдиндур. 25. Кэрбэндэ Гомэргали шэйех. 26. Карагай йортыйньщ

9. ур йакыйнда Кызыйлташ йакында, Уба бактарыйнда йатган Кэфешгали шэйех

10. Эл-Кэбир карыйндашлврдур. Гомер вл^^^ук еулвдендин ирдилвр. 27. Ипгга Халид,

11. Гакыл биби. 28. Йурумдэ Хэдижэ биби. 29. Мвслихетдин Кирмани, ике

ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ

12. кызлары берлэ газават кыйлыб ирдилвр. Олугы Салиха биби, Савыр

13. Иыкажда, 5В^эрби дигэн йылканыц иженде швЬид булуб йатды. 30. Кежиси Гафифв биби,

14. Вагайдин жыкган Агут йылганыйц ижиндэ шэЬид булуб йатды, хэзрэт

15. швйех, узлери ж;вмлв кяферлвр хакыйндин килгвн соц Кызымдв24

16. варуб Акхисарда вали булдыйлар, ушбу мэзкур мешейехлершщ хатынлары, бэгъзелэри кызлары,

17. бэгъзелэри угылларый газа(ва)т ижиндэ бергэ ирдилэр. Аныйн ежун бэгъзе йирлэрдэ

18. хатындин, кыздин вв йэш угландин Ьем астанэлвр булыр. Анлар мадерзадв25

19. еулийе булса, гажэб булмагай, димешлэр. Имди бу шэжэрэдэ мешЬур булган утыз

20. астанэ-и мвбэрэкэлэрне ан эулэд ханэдин Ибнейэмин хужа галэйЬи рэхмэтуллаЬ берлэ Тубыл-

21. ныйц, Тумныйц ахуны Габделкврим казый галэйЬи рэхимв бер швжэрэдв жамыйг кыйлмышлар. У л

22. йукарыдакы мэзкур ике бизруклэринин26 заЬир кыйлган астанэлэрин, ШэЬре Хэвэрэ-

23. землик кабилэ-и Мэмлани Шэйех Искэндэр хэзрэтлэре заЬир кыйлган тукыз астанэ-

24. лврне, монда йад кыйлмаганлар, анын вжун, аныйц узунлик башка шэжересе бар ежун.

25. Ул тукызны бер шэжэрэдэ жамыйг кыйлыб Швйех Искандер хэзрэтлэрен Теркестандин

26. йибэрмшплэр. Хэзрэте Солтан рэхмэтуллаЬи галэйЬинен мвжавире Миршэриф Хужа мэрхум

27. аркалы Тубылныщ ахунларыйга вв кинэ ушандаг тийурлвр кем, ШэЬре Сирамда хвзрвте ц

28. ишан Йосыф шэйех газизлэр кэшеф кэрамэт берлэ Аб Ж^иреснщ буйун сэр берлэ27 сэйран

29. кыйлыб ун астанэ заЬир кыйлмышлар. Шэжэрэдэ жамыйг эйлэб, узинин карыйнда-ше Галим

30. шэйехга табшыруб, йибэрмишлэр. Тары йортыныйн ахунларыйна сэр жамгы барый булдый

31. кырыйк тукыз астанэ, заЬир булганларый, бу Аб Ж^иреснщ буйунда ике йвз

32. илле бер мешайехлэр, Ьенуз мэхфидур28 вэ кинэ шул мэзкур еж бизеруклэр,

33. кем хэзрэте ишан ДэулэтшаЬ хужа, хэзрэте ишан Шэрэфти шэйех хэзрэте

Дуртенче бит*

1. Ишан Искэндэр шэйех Хеверезми ве Мэмлэни хэзретлере заЬир кыйлган

2. утыз тукыз астанеи шежервлерин Бохараи шерифке йибердилер.

3. Гарыз эгълэм ежен бизеруклэр29 Бохараи шэриф сэр мекэшефлэре берлэн

4. мерэккэбэ кыйлыб30, тэхкыйк31, вэ тэсдыйк32 узрэ инабэт кыйлыб33 Ьэр беринэ мехавере34

5. гыйнаять35 буйурмыйшлар ве такый васыйет буйурмышлар, кем зинЬар ве зинЬар

6. Аб Ждресдин жыкган, сывларда, вэ Аб Ж^иреснин уз буйунда булсун,

7. хаваЬ сасларда булсун, гафил булмай36 саклансынлар ике йез

8. илле бер атлыйг мешейехлер заЬир булгай мехеффи37 калдыйлар, салих ве меслих38 ирлер,

9. вэ хатын-кызлар кем дэ ки АллаЪ тэгаля хэзрэтлэринэ сирри39 тоташкан йакыйн

10. коллар эхваллэриндэ булсын, йаки хэллэриндэ бер ишарэт вэ галэмэт

11. белгурешлэр, зинЬар гафил булмагайлар, та кем мешейехлер газа-быйна туш

12. улуб, зат вэ неселлери мэрсул40 булуб калмагай тиб, бу

13. васыйэтне кыйлыб ежусинин заЬир кыйлмыйш астанэлэригэ меЬерлэр басуб

14. ка[.^р [.] б йибэрмишлэр, вэ [.] та галэйЬи гыйнайэт буйзфмыпшар.

15. Ушбу нэкыльнец кятибе хас [.] гыйнындин Мелла Халик эл^^^ртэнди тийу бителмешдур

16. Ушбуны кужеруб йазгужы Шэйех [.] гэли.

Татарстан Фвннар академиясе Г. ИбраЬимов исемендаге Тел, вдэбият Ьвм сэнгать институтынын; кулъязмалар, фэнни Ьэм архив фонды булегенен 99 номерлы коллекциясе, 1 тасв., 416 саьсл. бер.

* Теп несхэдэ дуртенче битгаге текстныц баштагы биш юлы еченче битгэге 29-33 нче юлларны кабатлый. Шун-лыктан бу кабатлаулар тешереп калдырылды Ьэм юллар саны беренче даш санала башлады ^^^реш макала авторы ащтатмасы).

СЕВЕР ТАТАРЛАРЫ ШЭЖ;ЭРЭЛЭРЕНЕЦ ЯЦА ТАБЫЛГАН

ТЕКСТЛАРЫ

№ 2. Икенче кулъязманыц тексты транскрипциясе

Беренче бит

1-5. [...]

6. меэмин шаЬ [...] 7-8. [...]

9. шэйехлэр мэшрыйк вэ мэгърибне [...]

10. [...]

11. дереже [...]

12. [...] мешвйехлвр бу [...] жамыйгъ булуб

13. [.. .]лэр гомерлэрин (5ер йылда еж хэссэ кылу[...]

14. килдилэр бер хэссэ шэйехлэр вафат [...] бу.

15. Гэр [...] берлэ мэшгуль булдыйлар.

16. Бер хэссэ Бохараныц вилайете, карийэлэри

17. [...] гыйлем угрэтурлэр ирдилэр ве бер[...]

18. [...] берле газават кыйлдыйлар.

19. [...]

Икенче бит

1. [...] газават ише [...] улубеннец

2. [...] зинэ булдыйлар, кем кайу тарафка ишер[...]

3. галийе булгай ментэзыйр41 булдыйлар булдыйлар Хужа Га[...]

4. [...] намаз [...]

5. [... ]йезлэрин мэшэйехлэр таба укуруб [...] диди

6. тэдриж42 кибердэ43 андагъ курдум, ул вакыт кем,

7. эмерел-меэминин Гали кэрам АллаЬ [...] ве Ьиндстанный

8. утуб Ж^ин-М^кин вилайетене ислам та[.. .]зи[...]

9. [.. .]баргиында Хытайныц йарымыйн Ислам-

10. га килтурди, ярымыйм хэражга44 куйуб ирди.

11. [.. .]чэй бер[...] сэр кешилэрне Тарган[... ]

12. [.. .]ш>щ вилайэтендин тагы булуб

13. эмирел-меэмин хезрет Галинец кылыжындин кыл[...]

14. кажуб кенбатыш Алтайда акган, теруклер [...] анлар

15. лекабенде Иртыш сывый тимек берле мегъруф, тажик

16. телунжэ Аб Ж^ирес дирлэр аныц буйуна

17. кажгыйлар. Анда Хотан халкы вэ Ьэм Нугай

18. халкы вэ Ьэм Кара Кыбжакдин Ьэм йорт

19. тотмыйшлар ирди. Арасында бергэ булуб

20. анлар секен булуб калдыйлар ве емма дин-дийанет

21. белмеделэр, барысы кувыржакга табынган

22. татарлар дорур имди. Безнец йиргэ ижазэтдур,

23. анларный исламга дэгъвэт кыйлыц кабул [.]

вченче бит

1. кыйлмасалар, газа-и экбар кыйлыц, тиб ишарэт

2. галийелере булдый ирсе, мезкур еж йез

3. алтмыш алты атлыйг мэшэйехлэр жэмлэси

4. фэрманыцыз башымыз узэрендэдур тиб, еж

5. Йез алтмыш алты атлыйг мешэйехлэр Урта

6. Йездэ Дешт дийеренде Шибан ханга килуб

7. миЬман булдыйлар, ул такый буларныйц ехвалин

8. белиб, бу еулийеларга муафекат кылуб, мец

9. йити йуз баЬадирлардин сайлаб газаи экбар,

10. тийу, бунлар берлэ бергэ атлануб Аб Ж^ирес-

11. ниц естинэ инуб газаи экбар кыйлдыйлар.

12. У л вакытда Аб Я^ирес буйында еч

13. таифэ халайыклар ирди. Эувел — Хотан халкы,

ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ

14. икенжи — Нугай халкы, еженжи — Кара Кыбжак, туртенжи —

15. Тархан ханныйц кажган тагыйлары, алар

16. бела бергэ йорт тотмышлар ирдилэр, бишенжи —

17. Ижтэк халкы, такый анларга

18. йэрдэм бируб тукыш кыйлдыйлар. Зирэ кем, дин

19. бер ирди. Бу мезкур мвшвйехлвр Шибан берлвн кеж

20. бер кылуб мврд-мврданв жэнлэр кыйлдыйлар, бер ху[...]

1. кяфер вэ татарларны кыйруб Ьэлак кыйлдыйлар.

2. Шейлэ кем Аб 5^иреснен буйунда бер йылга, бер сыв

3. калмады акган, кем анлар жэц кыйлдыйлар

4. У л кяферлвргв йир йезин тиц кыйлдыйлар.

5. Эмма узлврундвн еж йез атлыйг мешейех-

6. лэр кемилэре кырда, кемилэре сывда,

7. кемилэре сасда йыкылуб шэЬид булдыйлар.

8. Эмма Тарханнын качгунлари кайтуб,

9. Хытайга каждылар. Ижгек халкы ур-

10. манга каждыйлар. Хотан, Нугай, Кара

11. Кыйбжак халкыйньщ бегъзесе иман

12. килтурдилэр, бэгъзеси аман калдыйлар,

13. гэржэ, кем аман калдыйдыр, эмма мешэйех-

14. лэр каЬэринэ туш булдыйлар. Кеми шал

15. дивана булдыйлар, йэнэ к}фкуб иманга

16. килдилэр, вэ лэкин артук узмадыйлар, ишек-

17. лэр ахырыйнда кяфер булуб имандин

18. мэхрум булдыйлар. Эмма Шибан ханнын

19. мен турт йез кырыйк сигез

1. баЬадирлары бары йыкылуб шеЬид булдый-

2. лар. Калган ике йез илле ике баЬадир-

3. лары берлэ дийари Дэшдэ Урта Йез

4. халайыкыньщ ижинэ баруб Шибан

5. вэли хан аталды, эвлийэлэр берлэ газаи экбэр кыйлганы

6. ежун. Эмма мешейехлердин еж йез

7. атлыйг шеЬидлик дережэсин табдыйлар.

8. Алтмыш алты атлыйгылардин ежузе

9. Нугайнын, Хотаннын, Кара Кыбжакнын

10. меселман булганларыйна дин иркэнинэ

11. угрэтуб, монда калдыйлар. Аларнын

12. неселендин Табулда, Тарыйда, Теменде

13. Темэндэ хужалар, шэйехлэр калдыйлар.

14. Алтмыш алты еж атлыйглар Бохара-и

15. шэрифкэ баруб Хужа-и БаЬаветдин

16. хэзрэтлэринэ эхвэллэрин гарыз эйлэдилэр.

17. Мондыйн сон дин ажылуб, йул

18. ажылуб, Аб Ж^иреснец буйундин

19. карванлар уттелер, галимлер хужалар, ишанлар-

20. дин угретмек ежун килу башладыйлар.

1. Эксэри эЬле кэрамэт ирдилэр вэ такы Бохара-и

2. шерифден хезрети ишан хужа ДеулетшаЬ

3. ибн ШаЬ ГабделваЬаб ес-Сабжафи

4. ушбу Аб ^иреснен буйундин угуб

5. баруб, Калмак йортына кируб, Калмак

Дуртенче бит

Бишенче бит

Алтынчы бит

СЕВЕР ТАТАРЛАРЫ ШЭЖ;ЭРЭЛЭРЕНЕЦ ЯЦА ТАБЫЛГАН

ТЕКСТЛАРЫ

6. падишасы Куцгуйжыны иманга килтуруб,

7. йене кайтуб-^шуб бу Аб Ждоеснец

8. буйунда ун сигез астанэ заЬир эйлэди,

9. Ьэм куб игътикад45 иялэри аца инабэт46

10. кыйлуб мерид-мехлис булдыйлар. Андыйн

11. соц ШеЬре Хевереземдин Шейех Искендер

12. Мемлени килуб тукуз астане заЬир ейледи.

13. Эувелге мешейехлер де — Шейех Бери берле Шейех

14. Нэзирнец энесе Шэйех Шэрэфти газизлэр

15. бу йирдэ дин угрэткэле калганларныц бери

16. ирди. Унике астанэ заЬир кылуб ага-

17. сыныц айакында йатдый, эмма бу шэжэреде

18. йад кылган утуз тукуз астанедин ир-

19. хатун-тйздан утузый бу шежервде йазылмыш-

20.дор. Исемлэри берлэ, Ьэрбери йаткан йирлэрен,

21. исми берлэ, эувэл Аб-^ирес буйунда йаткан,

22. Искэрдэ эвлийэлэр Айкани шэйех газиз-

23. лэр. 2. вэ Ьем Искер борнында 3, Шейех Бери шейех

24. 4. Незир шейех[...]

Ждоенче бит

1. Нэзир шэйех Шэрэфти ежуси бер карендаш-

2. лэр ирди, Зэнки баба нэбирэлэрундэндур.

3. 5. Муса шейех Кужейленде имам Малик

4. еуледендин ирди. 6. Колларда хезрети Иосыф

5. шейехдур, имам Эбусафа небиресендиндур

6. 7. Байышда Хэким шэйех хэзрэтлэри-имам

7. Шэфигый эвлэдлэрендин ирди. 8. Вагай

8. ижендэ Касыйм шэйех газизлэр, имам Эхмэд

9. евледлерундин ирди. 9. Субрада, Аб Я^ирес

10. нец уц йакында Эхмедгали шейех. 10. Сул

11. йакында, Дервишгали шейех. 11. Уватда Торсун-

12. гали шэйех. 12. Вагай буйунча Йурумдэ

13. Дэвлэттали шэйех — туртуси бер атаныц

14. балаларыдур. Шэйех Эбулхэсэн Хиркани

15. небирелерундиндур. 13. Тебентиде Шейех Анжани

16. Шейех баба Мажин небирелери ирди. Ун

17. туртенжи. Ишен Тамакда, Бикеж Ата хезретлери,

18. Мэулэви Ждми нэбирэсендин ирди ЬэмраЪлэри

19. еж ташларый бергэ кул йакасында йатмышлар.

20. 15. Вагайда Шэйех БаЬрам шэйех газизлэр

Сигезенче бит

I.16. Вагай буйунда, Шэйех Нэзар газизлэр бер

2. карындашлэрдур, Сэйед Ата нэбирэлэрундин ирди

3. 17. Бикэтунда, Миркамал шэйех хэзрэтлэри.

4. 18. Карагайда, Хужай шэйех бер карындашлэр.

5. Бэхти Атаныц евледундиндур.

6. (Шэхман шейех бине Габдесселам шейех бине Тирай шейех)

7. Хужай шейех небирелерунден Хедир межевир

8. (19). Элжук Кулдэ, Науф газизлэр. 20. Атйалда Тирай шэйех

9. Голаф газизлэр бер карындашлэрдур, Солтан

10. Байазид эвлэдлэрундан ирдилэр. 21. Бурбарда

II. Дауд КандаЬари имам Ж^эгъфэр евледендан-

12. дур. 22. Каш аулыйда Газиз шейех.

13. 23. Камжарида Габделменнаф шейех икеси

14. бер карындашлэрдур, Хэким Селэйман нэбирэлэрундэн-

*

ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ

15. дур. 24. Эремжэндэ Давыд швйех газиз, имам

16. Хесвен ввлвдлэрундэндур. 25. Кэрбвндв

17. Гомэргали шэйех. 26. Карагай йортуныц

18. ее йакында Кыйзыл Каш айакында Уба

19. бактарунда йаткан Кэфешгали шэйех.

1. икесе бер карындашлэрдур Гомэр эл-Фарук

2. эвлэдлэрундэн ирдилэр. 27. Ипггамалда-

3. Гакыйл биби. 28. Йурумдэ Хэдижэ биби,

4. 29. Мэслэхетдин Кирмани, ике кыйзларый

5. берлэ газават кылуб ирдилэр, олугы Салихэ

6. биби Савыргажда, 5В^эрби дигэн йылганыц

7. ижендэ шэЬид булуб йатды. 30. Кежиси

8. Гафифэ биби Вагайдан чыйкган Агут

9. йылганыц ижендэ шэЬид булуб йатдый.

10. Хэзрэте Шэйех — узлэри жемлэ кяферлэр хакындан

11. килгэн соц, кызмэн варуб, Акхисарда

12. вэли булдыйлар. Ушбу мэзкур мешэйехлэрнен хатунларый,

13. бэгъзелэри кызларый, бэгъзелэри угылларый

14. газават ижендэ бергэ ирдилэр, анын ежун, бэгъзе

15. йирлэрдэ хатундыйн, кыздыйн вэ йэш угъландыйн,

16. Ьэм астанэ булур. Анлар мадэрзадэ эвлийэ булса,

17. гажэб булмас димешлэр, имди бу шэжэрэдэ

18. мэшЬур булган утуз астанэ мебэрэклэрни

19. [.. .]ан эвлэд хандан Ибнейэмин хужа галэйЬирэхим

20. берлэ, Тубылнын, Тумнын ахуны Габделкэрим

1. казый галэйЬи эр-рэхимэ бер шэжэрвдэ жэмыг кылмышлар.

2. У л йукарудагый мэзкур ики бизерукилэрнен

3. заЬир кыйлганы астанэлэрин ШэЬри Хэ-

4. вэреземлик кабилэ-и Мэмлэни Шэйех Искэндэр

5. хэзрэтлэри заЬир кыйлганы тукуз астанэ-

6. лэрни, монда йад кыйлмаганнар, анын ежун,

7. аныц узунлике башка шэжэрэсе бар ежун.

8. Ул тукузны бер шэжэрэдэ жэмыг кылуб Шэйех

9. Искэндэр хэзрэтлэри Теркестандин йибэрмешлэр

10. Хэзрэти Солтан рэхмэтуллаЪи галэйЬинен межэв-

11. ире Миршэриф хужа мэрхум аркалы

12. Тубулнын ахунларыйга, вэ кинэ ушандак тийурлэр кем,

13. ШэЬре Сирамда хэзрэте ишан Иосыф

14. шэйех газизлэр кэшеф кэрамэт берлэ Аб Ж^ирес-

15. нец буйун сэйер берлэ сэйран кыйлуб ун

16. астанэ заЬир кымышлар, шэжэрэдэ жэмыг эйлэб

17. узенен карындашы Галим шэйехга табшыруб

18. йибэрмешлэр, Тары йортынын ахунларыйна,

19. сэр жэмыгы барый булдый кырыйк тукуз астанэ.

20. ЗаИир булганларый бу Аб Ж^иреснец буйунда

1. ике йез илле бер мешэйехлэр Ьэмишэ мехфидур,

2. вэ йэнэ шул еж йез бизеруклэр кем,

3. хэзрэти ишан ДэвлэтшаЬ хужа, хэзрэти ишан

4. Шэрэфти шэйех, хэзрэти ишан Искэндэр

5. шэйех Хэвэрезми вэ Мэмлэни хэзрэтлэри заИир

6. кыйлган утуз тукуз астанэ-и шэжэрэлэр-

Тугызынчы бит

Унынчы бит

Унберенче бит

СЕВЕР ТАТАРЛАРЫ ШЭЖ;ЭРЭЛЭРЕНЕЦ ЯЦА ТАБЫЛГАН

ТЕКСТЛАРЫ

7. ни Бохара-и шврифкв йибврдилвр. Гарыз вгълвм

8. ежун бизеруклэр Бохара-и шериф сер

9. мекэшефлэри берлэн мврэккабэ кылуб тэхкыйк вэ тэсдыйк

10. [узрэ] инабэт кылуб, Ьэрберинэ межавир гыйнаять

11. буйурмышлар, вэ такый васыйэт буйурмышлар, кем

12. зинЬар вэ зинЬар Аб Ж^иресдин жыккан сывларда,

13. вэ Аб 5В^иреснец уз буйунда булсун, сывларда булсун, хавах са-

14. сларда булсун, гафил булмай саклансунлар!

15. Ике йэз илле бер тайфэи мэшэйехлэр заЬир

16. булмай мехэффэ калдыйлар, салих вэ мэслих ирлэр

17. вэ хатун-тзлар кем дэ кем АллаЬу тэгаля хэзрэтлэр-

18. инэ серри тоташкан йакыйн коллар,

19. эхвэллэрундэ булсун, йаки хэллэрундэ бер ишарэт

20. вэ галэмэт белгуртсенлэр, зинЬар гафил

21. булмагайлар, та кем мэшэйехлэр газабыйна

22. туш улуб, зат вэ нэселлэри

23. рисва(й) улуб калмагай, тиб,

24. бу васыйэтни кыйлыйб, Ьэр вжуси

25. аныц заЬир кыйлмыш астанэлэригэ

26. меЬерлэр басуб вэ кулларун куйуб

27. йибэрмешлэр, вэ ижазэт галийэ вэ гыйнайэт

28. бийурмышлар. Ушбу нэкыльнец кятибе[...]

Татарстан Фвннэр академиясе Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц всулъязмалар, фэнни Ьэм архив фонды булегенец 99 номерлы коллекциясе, 1 тасв., 417 сага. бер.

CY3JIEK:

1. Шомгыйнэ — шэменэ.

2. Мерид-мехлис булмыш — саф мерид.

3. Хэссэ — олеш, торкем.

4. Ментазир — кетеп торучылар.

5. Укуруб — борып.

6. Кэрам — юмарт.

7. Локабиндэ — кушаматында.

8. Мэгъруф — билгеле.

9. Сакен — яшэуче.

10. Ижазэтдер — рехсэттер.

11. МиЬман — кунак.

12. Муафэкат — яраклы, хул.

13. Дэнеглэр — сугышлар.

14. Тукуш — сушш.

15. Мэзкур — атаклы.

16. Дэцлэр — сугышлар.

17. Бихэд — куп.

18. Забыд — буйсындырып.

19. Эксэре — куберэге.

20. Ийэлэри — хужалары.

21. Набет кыйлуб — усеп.

22. Мэмлэни — Аллага табынучы суфилар лекабы — Мэвлэви.

23. Нэбирэлэриндин — балаларыннан.

24. Кызымдэ — кызы белэн.

25. Мадерзадэ — кызлар.

26. Бизруклэриниц — яхшыларньщ.

27. Сэр берлэ — башлап тамаша кылу.

28. Мэхфидур — яшерендер.

29. Бизеруклэр — гыйлем чэчуче.

30. Мерэккэбэ кыйлыб — тикшереп.

31. Тэхкыйк — хакыйкать эзлэу.

32. Тэсдыйк — раслап.

33. Инабэт кыйлыб — ышанып.

34. Мохавэрэ — эцгэмэ уздыручы, кицэшче.

35. Гыйнаять — кайгырту, ярдэм.

36. Гафил булмай — белми калучы.

37. Мохэффи — онтылып.

38. Мое лих — изге Ьэм саф жанлы.

39. Сирри — яшерен.

40. Мэрсул — илче, кундерелгэн.

41. Монтэзыйр — кузэтуче.

42. Тэдриж — акрынлап.

43. Кибердэ — олылыкта.

44. Хэражга — ясакка калдырып.

45. Игътикад — ихлас ышану.

46. Инабэт — ышаныч, таяныч.

Марсель ^жэтщанов, филология фэннэре докторы

РЕЗЮМЕ

В публикации доктора филологических наук М. И. Ахметзянова дается источниковедческий анализ и транскрипция текста двух рукописных родословных сибирских татар.

ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ