Научная статья на тему 'САВДО ХОДИМЛАРИ НУТҚИ ХУСУСИЯТЛАРИ'

САВДО ХОДИМЛАРИ НУТҚИ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
91
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТИЛШУНОСЛИК / А.ЖУДИС / ЗАМОНАВИЙ САВДО / ГЕГЕЛ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шербоев Н.

Ушбу маколада савдо ходимлари нутки хусусиятлари ва уни шакллантириш хакида малумот бериб утилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPEECH CHARACTERISTICS OF SALES PERSONNEL

This article provides information on the characteristics of the sales staff's speech and its formation.

Текст научной работы на тему «САВДО ХОДИМЛАРИ НУТҚИ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Шербоев Н.

Узбекистон Давлат жахон тиллари уцитувчиси

Илмий рахбар: Самигова Х.Б., Филология фанлари доктори (DSc)

доцент

САВДО ХОДИМЛАРИ НУТЦИ ХУСУСИЯТЛАРИ

Аннотация: Ушбу маколада савдо ходимлари нутки хусусиятлари ва уни шакллантириш хакида малумот бериб утилган.

Калит сузлар: Тилшунослик, А.Жудис, замонавий савдо, Гегел.

Sherboev N.

state teacher of world languages of Uzbekistan

Scientific adviser: Samigova Kh.B., doctor of philological sciences (DSc)

associate professor

SPEECH CHARACTERISTICS OF SALES PERSONNEL

Abstract: This article provides information on the characteristics of the sales staffs speech and its formation.

Key words: Linguistics, A. Judis, modern trade, Hegel.

Тилшуносликда нотиклик санъати назарияси буйича турли тилларда тадкикот олиб борилган булиб, энг биринчилардан булиб, Аристотел узининг Риторика китобида муфассал баён килган. Жумладан, A. Жудис инглиз тилида диалогик риториканинг диалектлар, яъни шеваларга оид хусусиятларини тадкик этишга эътибор каратган, С.П. Фолей эса риторикада ваъда беришга оид хусусиятларни инглиз тилидаги фактик мисоллар асосида урганган, M.M. Хинкс инглиз тили ёзма нуткида нотиклик санъати назариясини тадкик этган, Л.М. Лонг, А.И. Петонлар хам инглиз тили риторик аспектига оид муаммолар буйича изланишлар олиб борганлар.

Узбек тилшунослигида А.Х,. Арипова нотиклик турларини урганиш ва нотик нуткининг лисоний-услубий воситаларига оид масалаларни ёритишга эътибор каратган. Д. Тешабаева нутк маданиятининг замонавий аспектларини ОАВ матни мисолида тадкик этган булса, X,. Жалилов, X. Расулов, С. Свирский, А.Е. Михневич, И.А. Кривелев, Н. Махмудов каби олимлар укитувчи ва лекторларнинг нотиклик санъати мавзуси устида иш олиб борганлар. С. Иномхужаев Шарк нотиклик санъатининг тарихий боскичлари борасида изланиш олиб борган. Б. Омонов эса сиёсий нотиклик махоратини тахлил килган. ХСамигова эса инглиз ва узбек диалогик нуткида риториканинг гендер, лингвомаданий хусусиятлари хамда ундаги лисоний ва экстралингвистик омилларни тадкик килган.

Х,озирги вактда риторикага булган эхтиёж усиб бормокда. Чунки барча сохаларда яхши мутахассис булиш учун, албатта, нотиклик санъатидан хабардор булиш зарур жараёнга айланди. Нотиклик санъати -бу нотик шахси билан узвий боFлик жараёндир. Нотикка хос ижобий хусусиятлар нотик нуткининг яхши, гузал булишига олиб келади. Нотик -бу гузал сузловчи, намунали, хаммага таъсир кила оладиган даражада гапира олувчи инсондир. Нотик суз устаси, нуткка бой ва чиройли сузларни топиб гапирувчидир. Нотик омма олдида чикиши учун махсус малака ва уддалай олиш кобилиятига эга булиши керак.

Нотиклик санъати грекчада риторика деб аталади. Риторика - бу яхши нутк ва сифатли матнни тайёрлаш, бошкаларга етказиш билан боFлик илмий фан хисобланади. Нотиклик санъатини урганишда ортология таълимоти мухим рол уйнайди. Нутк хакидаги таълимоти "ортология" деб аталади. "Х,ар кандай таълимот - чукур изланишлар, услубий йуналишлар, коммуникатив ёндашувлар ривожланиш ва такомиллашув жараёнларида юзага чикади. Таълимотнинг риторика -сифат, нутк маданияти, муомала маданияти, мулокот услублари, нотиклик санъати, бадиий суз, ифодали укиш, сахна нутки каби йуналишлардан мавжудлиги, таълимот яхлитлигини саклаган холда уларни алохида ажратиб урганишни хам такозо этади.

Жамият тараккиётида риторика хакидаги билимларни эгаллашмутахассисларни бошкалар билан буладиган мулокотида, иш фаолиятида, иктисодий масалаларда, дам олишда, оила шароитида, маънавий-маърифий ишларни бажариш жараёнида ва шу каби хаётий шароитларда кузга ташланади. Нотиклик санъати инсондан хаёт фаолиятининг мухим жараёни сифатида нотикка хос хусусиятларни билишни талаб килиб бормокда. Шу жумладан, савдо ходимлари хам узининг мохирона нутки оркали бозорларда ва тулли хил савдо расталарида харидорларни узига жалб кила олишлари бу уларнинг риторикани канчалар яхши эгаллаганнликларидан далолатдир.

Аввало, савдо нима ва у качон пайдо булган деган саволга жавоб топайлик. Савдо бу икки томоннинг узаро манфаатли айирбошлашга аосланган келишувидир. "Савдо" атамаси "пул" ва "айирбошлаш" атамалари билан бирга пайдо булгандир. Савдо ходимларини тайёрлашда иктисодий фанларни урганишнинг роли шубхасиздир, бирок савдо ходимларининг нуткни тинглаш кобилияти, тинглаш ва эшитиш кобилияти хам савдо-сотикда энг мухим жараёнлардан хисобланади.

Савдо ходимларининг профессионал даражаси, асосан, тил нормалари, оFзаки ва ёзма нуткда малака даражасига боFлик.

Касб-хунарлар сирасида савдо ходимларининг савдогарлик касби энг нозиги хисобланади. Чунки улар бевосита инсон ва харидорлар билан ишлайдилар. Бинобарин, бу икки томон нутк воситаси оркали муомала киладилар. Бу уринда «нутк маданияти» ёки «нутк одоби» ибораларини

изохлашни жоиз деб билдик. Маълумки, «маданият» сузи Мадина шахри номидан келиб чиккан. МАДАНИЯТ - укимишлилик, таълим-тарбия курганлик, зиёлилик, маърифатли булиб жамиятни ишлаб чикаришда,

~ 55

ижтимоий ва маънавий хаётда кулга киритилган ютуклари мажмуидир55. Энди одоб тушунчасининг мохиятини эслайлик. Аслида бу суз «адаб»дир. АДАБ-жамиятда, кишилар билан муомалада узини тута билиш, ахлок, тарбия ва унинг нормаларидир56. Демак, биз кузда тутган нутк табиийки, маърифат, маънавият билан ва албатта, тиб илми билан, «одоб» тушунчаси ахлок, тарбия, унинг нормалари билан боFликдир. «Маданият» сузи эса укимишлилик, таълим-тарбия курганлик, зиёлилик ва маърифат каби тушунчаларни узида мужассам этган. Фикримизни асослаш учун АДАБЛИ сузининг изохини хам келтирамиз. Унинг маъноси одоб-ахлок нормаларига риоя киладиган, тарбияли, ахлокли демакдир.

Савдо ходимлари эса уз нуткларида имкон кадар аллегория ва ирониядан эхтиёткорлик билан фойдаланиши ёки умуман кулламасликлари максадга мувофикдир.

Демак, киска, аник, лунда, шунингдек, гузал нутк сузлай олиш учун турли бадиий тасвир воситаларидан унумли фойдаланиш самарали натижа беради.

Замонавий савдо сотик жараёнида даромад омили сифатида сузнинг ахамияти янада ортди. Турли даврларда нутк маданиятига доимо катта эътибор билан каралган. Нутк маданиятига, харидор билан мулокот санъатига бекаму куст, мохирона амал килиш осон эмас. Бу савдо ходимидан юксак рухий манбани, юкори маданиятни, ута нозик даражадаги сезгирликни, билимни, матонатни ва хатто баъзида актёрлик даражасидаги махоратни талаб килади.

К,иска кузатувлар шуни курсатдики, Узбек бозорларида савдогарлар такрор, интонация ва урзу каби риторик воситалардан купрок фойдаланадилар. Шунинг учун улар, савдогар деган улуF ном билан сийланадилар. Бу таърифга сазовор булиш учун савдо ходимидан катта билим сохиби булиш хам талаб килинади. Бунинг учун савдо ходимларииктисодиёт илмларини эгаллабгина колмай, балки адабиёт, санъатни билиши, нутк гузаллигини такомиллаштириши лозим. Нуткнинг вазминлиги, ёркинлиги, гузаллиги ва хикматлилигидан ташкари, савдогар учун нуткдаги хулк-атвор, услуб, оханг, дадиллик, маълум даражада чиройли талаффуз хам мухимдир. Савдо ходимларининг нутки далилга асосланган ва ишонтирувчан, харидорни узига ром килиб оладиган, айтган тавсия ва куъсатмаларига риоя килишга ундайдиган хамда савдо килишга ундай оладиган булиши керак. Савдогарнинг фикри максадли, изчил булиши, харидор унинг сузларидаги кучни, туFриликни, асосланганликни

5ЮТГЬ (o'zbek tilining izohli lug'ati)ning 1 jild, B. 439. 5(Ю'т (o'zbek tilining izohli lug'ati)ning 1 jild, B. 26.

хамда махсулот хакидаги сифатни сезиши керак. Тажрибали савдогар китоб, шеър мутолаа килаётганида, театрга борганида окилона жумлалар, шеърий сатрларни ёдда тутишга харакат килиб, уларни харидорлар билан буладиган сухбатларида куллай оладиган булмоFи даркор. Харидорлар билан сухбатда савдогар халк донишмандларининг хаётни севиш, узини хурмат килиш, келажакка ишонч хакидаги киска, ёркин ифодаланган маколлардан ва угитлардан хам фойдаланиши керак. Бир суз билан айтганда, кенг маълумотга эгалик, хис-туЙFуларни тарбиялаш, хусусан, нутк маданияти харидорлар билан мохирона ва таъсирли суз оркали алока урнатишнинг асосидир. Нуткнинг оханг ифодаси, талаффузи айникса мухимдир. Сухбатда кескин, купол, баланд охангда гапириш харидор билан илик муносабатни урнатишга халакит беради. Бу туFрида немис файласуфи Гегел шундай деган эди: «Овознинг хуш оханглигидан гапираётган одам калбининг гузаллигини, унинг овозидаги куполликда эса унга хос булган купол хиссиётни англаб олиш мумкин» Савдогар бутун хаёти давомида нуткининг аниклиги, уткирлиги, гузаллиги устида ишлаши керак. Бу холат савдогар касби ва харидорлар билан буладиган жонли мулокоти учун зарурдир.

Биз савдо ходимлари риторикасини нуткий фикрлаш ва мулокот маданияти доирасида савдогарнинг касбий фаолияти ва укитиш сохасига каратилган махсус филология сохаси сифатида тушунамиз. Мазкур тадкикотда келажакдаги бизнес ходимларини укитишда иктисодиёт риторикларидан фойдаланиш учун баъзи мулохазаларни таклиф килишга каратилган.

Савдо ходимлари риторикаси умумий таълимга асосланади ва савдогарнинг кундалик ва касбий фаолияти таркибида савдогар нутк маданияти ва мулокотини шакллантириш учун асос булади. Савдо ходимлари риторикаси савдогарнинг нутк маданиятини ривожлантиришга ёрдам беради. Савдо ходимлари риторикасининг асосий тушунчалари таркибига савдогарнинг мулокот малакасининг турлари, фикрлаш кобилияти, турли хил матнларни яратиш, хис-туЙFуларини ифодалаш, нуткни баён килиш воситалари киради.

References:

1. Алибекова К. Журналист имижи. -Т.: Янги аср авлоди, 2012 -Б.108.

2. Античная поэтика. Риторическая теория и литературная практика. М., "Наука", 2001.

3. Арипова А.Х. Нотиклик нуткининг лисоний-услубий воситалари: Филол. фан. номз....дис. - Тошкент: УзР ФА, Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиет институти, 2002. - 170 б.

4. Баранов А.Н. Политический дискурас: прощание с ритуалом? // Человек. 1997. № 6.

5. Баранов А.Н. Словарь политических метафор. - М., 1994. Бобожонов Ф. Шахс имижи. -Т.: Янги аср авлоди, 2017. -Б.110.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.