CC BY
0САРМОЯГУЗОРЙ БАРОИ РУШДИ ЩТИСОДИЁТИ ЧУМ^УРИИ ТО^ИКИСТОН).
ТОЛИБОВ ДОДАРБЕК АБДУЛФАЙЗОВИЧ
омузгори кафедраи тахлили иктисодй ва аудит Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, шахри Бохтар, Чумхурии Точикистон
Аннотатсия. Дар ин мацола оиди сармоягузори%о барои рушди щтисодиёти мамлакат аз ацида%ои муаллиф, олимони хорицй ва дохилй маълумот%ои дациц ва назориявй гирд оварда шудааст. Маълум аст, ки давлату %укумат дар бахши сармоягузорщо бештар имконият%ои саривацтй медщад ва ба со%ибкорони инфиродй низ имкони хуб мебошад.
Фаъолияти сармоягузории корхонапо яке аз омилпои асосии рушди иктисодг ва инноватсионии кишвар буда, рушди иктисодиро таъмин менамояд ва аз ин ру, ба некуа%волии цомеа мусоидат мекунад.
Калидвожахр: сармоягузорй, ицтисодиёт, саноат, со%ибкорй,сармоя,исте%солй, дурнамо, иктисодг-илтимой.
Сармоягузорй кор ва фаъолияти мусткили самтхои иктисодию-ичтимой мебошавд ва имкон медихад, ки дар категорияхои рушдкунандаи иктисодиёт ба максад расид. Ин ба самти сохибкории инфиродй низ бисёр мувофик мебошад. Фаъолияти сармоягузории корхонашо яке аз омилшои асосии рушди иктисод! ва инноватсионии кишвар буда, рушди иктисодиро таъмин менамояд ва аз ин ру, ба некуахволии чомеа мусоидат мекунад. Шартхои асосии дигаргунихои сохторй, ки барои навсозии саноат заруранд, афзоиши сармоягузорй ва такмили раванди ташаккул ва татбики сиёсати сармоягузории корхонахо мебошанд.
Сармоя ин хама намудхои арзишхои моддй ва зехнй, ки аз тарафи маблаггузорони хоричию дохилй дар истехсоли мол, ичроиши кор ва расонидани хизмат гузошта мешавад ва дар натича фоидаро ба даст меоранд ё ба манфиати ичтимой ноил мешаванд
Авраменко С бошад кайд намудааст, ки имрузхо дар баробари рушди муносибатхои амалии истехсолоту хизматрасонихо назария ё консепсияхои илмии бахшхои гуногун низ бо маром рушд мекунанд. Бо мавкеъгирй ба ин нуктаи назар баъзан сатрчашмахои иттилоотй дар доираи фаъолияти сохибкорй, инвеститсия (сармоягузорй) гуфта, хамаи намудхои арзишхои молиявй, амволй ва зехниеро ифода менамояд, ки ба хотири ба даст овардани фоида (даромад) ё дигар намуди самараи судбахш сафарбар карда мешавад. [6, с.275].
Аз солхои 2000-ум то ин лониб дар Точикистон дар заминаи конунгузорй як катор ислохот дар сохаи сармоягузорй сурат гирифта ва идома дорад, ки ба фарохам овардани фазои 313 мусоиди сармоягузорй дар бахшхои афзалиятноки иктисодиёт нигаронида шудааст. Инчунин, барои бештар гардидани шарту шароити зиндагии мардум ва паст гаштани сатши камбизоат! шароити мусоид фарошам меоварад». Омили асосии танзими фаъолияти сармоягузор! ин кабули Конуни нави Лумшурии Толикистон «Дар бораи сармоягузор!» мебошад, ки аз лишати танзими шукукии худ лойи Конуни кушнашудаи Лумшурии Толикистон «Дар бораи инвеститсияшои хорил! дар Лумшурии Толикистон»-ро гирифт. Х,амин тарик, конуни кабулшуда на танхо дар бораи фаъолияти сармоягузорони хоричй, балки барои рушди сармоягузорони ватанй хавасманд гардонида мешавад. . [10, с.88].
Имруз, дар шароити муосири иктисоди бозории Федератсияи Росия, сиёсати сармоягузорй бояд хамчун воситаи зарурии зинда мондани корхона дар муборизаи ракобатй баррасй карда шавад.
Бино ба гуфтаи корштиносони сохавй, барои чалби сармояи мустакими хоричй ба кишвар боз як катор омилхо монеъ мешаванд, аз чумла мавкеи номусоиди чугрофй - дур
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
будан аз бозордои анъанавй, мавкеи сарбастаи чугрофии кишвар, бозори дохилии маддуд, фоиздои баланди карздидй ва гайрадо.
Гуфтан ба маврид аст, ки содаи кишоварзй то дол барои сармоягузорони хоричй чолиб нест. Барои бедбудии истифодаи захирадои обй ба баланд бардоштани самаранокии кишоварзиву коркарди мадсулот чалби сармояи хоричй чолиб аст. Бо чалби сармояи хоричй ва бунёди корхонадо худ метавон досили чамъоваришударо пурра коркард кард ва дачми мадсулоти воридшавандаро ба малакат кодиш дод.
Дар шароити тадаччулоти босуръату пешгуинашавандаи иктисоди чадонй, ракобатдои шадид барои дастрасй ба захирадо ва пайомаддои тагйирёбии иклим бояд дар кишвар тамоми воситадои муосири фаъолгардонии сармоягузорй ба таври васеъ истифода бурда шаванд. Дар баробари фародам овардани фазои мусоиди сармоягузорй, дамзамон, ташаккули симои Точикистон тавассути афзоиши огодоии доирадои тичоратии кишварои хоричй дар хусуси имкониятдои сармоягузории кишвар зарур дониста мешавад. Вобаста ба ин, метавон аз дамаи имконоти мавчуда, аз кабили воситадои ахбори омма ва шабакадои интернети васеъ истифода бурд.
Айни замон на аамаи корхонааои саноат'' системаи таалили стратегиро, ки мунтазам аангоми коркард ва осоноккунии стратегияи ташкил'' - иктисод'1 истифода бурда мешавад, доро мебошанд. Ин бо зуд куанашавии маълумотао, мавлуд набудани усулаои бовариноки пешгу' ва тагйир ёфтани шароитаои бизнес, инчунин мушкил будани ламъовар'' ва шараи иттилоот оид ба аолаи муаити корбар'' алокаманд'' дорад.
Барои асосноккунии стратегия барои роабарон ва мутахассисон системаи иттилоот'' -таалил!, ки дар заминаи муносибатаои корбар'1 оид ба идоракуш ташаккул ёфтааст, зарур аст. Дар ин аолат фаъолияти таалил! равандеро инъикос менамояд, ки аз зерравандаои таалили стратег!, таалили аозира ва фавр'' иборат аст. Бо дарназардошти талрибаи хорилии ташаккул ва татбики сиёсати сармоягузор' бояд кайд намуд, ки сарфи назар аз либерализатсияи шароити умумии фаъолияти иктисод'1, дар бисёр кишварао низомии самараноки танзими давлатии раванди сармоягузор' ташаккул ёфтааст, ки дар асоси истифодаи сармоягузор' ва сиёсати сармоягузории воситааои гуногуни дорои характери иктисод' ва ташкил' асос ёфтааст.
Самаранокии фаъолияти сармоягузории давлатй дар саноати Точикистон бидуни сиёсати окилона ва дамачонибаи сармоягузорй гайриимкон аст. Сиёсати сармоягузории давлат'' барои фаъолияти он, сарфи назар аз андоза, мансубияти соаав'', шакли аукуй' ва дигар хусусиятао ааамияти аалкунанда дорад.
Шакли аукукии сиёсати давлатии сармоягузор'' бештар аз шаффофият ва возеа будани танзими фаъолияти сармоягузор'', инчунин аз татбики дурусти конунгузории Лумаурии Толикистон аз лониби макомоти ваколатдори давлатии Лумаурии Толикистон вобастап дорад. . [120, с.155].
Бо дарназардошти он, ки дар Чумдурии Точикистон бинобар сабаби чой доштани сатди баланди истеъмолот, дар сатди паст карор доштани меъёри пасандоздо, сатди пасти вазни киёсии захирадои молиявии давлатй, инчунин назаррас набудани дачми сармоягузоридои мустакими хоричй дар бахши вокеии иктисодиёт, метавон ба хулоса омад, ки дачми сармоягузоридои берунй барои баланд бардоштани таъминоти сармоягузории иктисодиёт нокифоя ба дисоб меравад.
Сиёсати сармоягузории давлат'' дамчун кисми чудонашавандаи сиёсати молиявй ин мачмуи чорабиниаои таъсиррасонии ташкил'' ва иктисодиро дар сатди минтакавй дар бар мегирад, ки ба фародам овардани шароити оптималии гузоштани сармоягузорй ва ба даст овардани самараи вокей оид ба бедтар намудани параметрдои рушди инкишофи илтимоь иктисодии мамлакат нигаронида шудааст. Сармоягузории мустакими хоричй дар дачми умумии лалби сармоягузории хоричй афзалияти бештар дорад.
Сармоягузорй кобилияти истедсолиро пурзур намуда, чои ракобатноки мамлакатро дар бозори чадон муайян мекунад. Агар мамлакатдои тараккикардаро ба назар гирем, ондо дар
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
мардаладои сабзиши иктисодй фаъолияти сармоягузориро тезонидаанд. Яъне тезонидани фаъолияти сармоягузорй барои пешравии ик;тисодй садми бузурге мегузорад.
Дар Чумдурии Точикистон лоидадои сармоягузорй яке аз масъалаи мудимми далталаб мебошад ва дар шароити дигаргунидо ва гузариш ба сохтори нави иктисоди бозорй, чоришавии он дамчун як омили пешравии иктисодй баромад мекунад. Сармоягузорй масъаладои норасоии моддии дохилиро пур карда метавонад. Инчунин, дар баробари сармояи хоричии технологияи нав, тачрибаи истедсолй ва идора, дониши техникй, кувваи кории баландихтисос ворид гашта метавонад, ки дар хочагидории чумдурй адамияти далкунанда дорад.
Амалигардонии лоидадои истедсолй ва илмию-техникии сармоягузорй, пеш аз дама, шарти датмии гулгулшукуфии мамлакат, иктисодиёти миллй ва иктисодиёти минтакадо мебошад. Чи тавре, ки кайд шуд, тандо амалй гардонидани лоидадои номбурда, барои сифатан нав кардани фонддои асосии истедсолоти молдои дархела ва расонидани даргуна хизматдо, тартиб додани арзиши азнавсозмондодашуда шароит фародам меорад.
Дурнамошои давлатии фаъолияти инвеститсиош - фарзияи аз нуктаи назари илм'1 асосноки вазъи ояндаи имконпазири сармоягузор'1 буда, нишондишандашоеро дар бар мегирад, ки вазъи мазкурро тавсиф медишанд.
Дурнамосоз'1 - раванди илтимо'1, лузъи мушимтарин ва лудонашавандаи лараёни мураккаби идоракун'1 мебошад, ки натилашои рушди иктисод'1, илтимо'1 ва экологии лумшур'1, пурра истифода намудани манбаъшои табш ва моддию ашё'1 ва захирашои мешнат'1 ба он вобаста аст.
Дурнамосоз'1 - ин фаъолияти макомоти давлатии шокимияти илроияи оиди тахия ва тасшеши дурнамошои давлат'1, инкишофи илтимоию иктисодии Лумаурии Толикистон ва минтакашои он буда, бо максади карор намудан дар маршилаи аввали тахияи накшаю барномашо шамчун воситаи такмили илмест, ки тахлили намунав'1 ва ба даст овардани маълумоти иловаг'1 истифода бурда мешавад.
Накшаи дурнамои лумшур'1 бояд хислати фаъол ва ашамияти мустакилонап дошта бошад. Вай бояд маълумотеро дарбар гирифта бошад, ки барои шалли вазифашои марбут ба идоракунии рушди илтимоию иктисодии лумшур'1 ва пешбурди сиёсати иктисодии лумшур'1 заруранд.
Дурнамошои иктисод'1 маълумотро дар бораи тагйиротшои тахмиш нишондишандашои макроиктисод'1 ва тагйиротшои низомии давлатии идоракун'1 ва институтсионал'1 муайян мекунанд.
йукумати Лумшурии Толикистон ташияи дурнамошои давлатии инкишофи илтимоию иктисоди лумшуриро, аз он лумла фаъолияти инвеститсиониро, барои ояндаи дарозмуддат, миёнамуддат ва кутошмуддат таъмин менамояд.
Дурнамошо дар асоси таъшлили натила, афзалият, самтшои асос'1 ва масъалашои инкишофи илтимоию иктисодии лумшур'1 ташия карда мешаванд.
Дурнамои инкишофи иктисод'1-илтимоии лумшур'1 барои ояндаи миёнамуддат йукумати Лумшурии Толикистон барои панл сол тахия карда, онро шар сол тасшеш менамояд.
Дурнамои инкишофи иктисод'ьилтимоии лумшур'1 барои ояндаи кутошмуддат йукумати Лумшурии Толикистон барои як сол ташия мекунад. Дар асоси дурнамоии мазкур Булети давлатии Лумшурии Толикистон барои соли навбатии молияв'1 тартиб дода мешавад.
Дар дурнамои инкишофи сектори давлатии иктисодиёт шатман чунин нишондишандашоро дар бар мегирад - харолот барои амал'1 гардонидани барномашои сармоягузор'1 бо зикри номгуи иншоот ва мушлати сохтмони оншо, барои модернизатсия ё талдиди объектшои моликияти давлат'1 мебошад.
Фазои сармоягузорй аз руи мамлакатдо ва континентдо фарк карда мешавад. Ин бо он маънидод карда мешавад, ки новобаста аз чалби кувваи кории арзон ва мавкеи чугрофии хуб,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
мавчуд будани ашёи арзон ва маъданхои фоиданок дар мамлакатхои ру ба тараккй, ба сармояи чахонй пеш аз хама кафолат аз мусодираи мачбурй ва худсаронаи куввахо, низоми сугуртакунй аз таваккалиятхои (хатархои) гайритичоратй, устувории шароитхои корй зарур аст, ки ин давлатхо дода метавонанд.
Мамлакатхои сармояи хоричиро чалбкунанда, чун коида бояд:
1. Минтакахои махсуси сармоягузорй ташкил намоянд;
2. Чорахои хавасмандкунии сармоягузорй чорй намоянд;
3. Мутахаррики сармоягузорихоро хавасманд гардонанд;
4. Ислохоти сиёсати макроиктисодй гузаронанд.
Минтакахои махсуси сармоягузорй дар самтхои гуногун фаъолият мекунанд. Бо рохи пешниходи стандартхои баланд дар инфрасохтор, телекоммуникатсия, бехтаршавии сифати ин намуди хадамот дар ягон минтакаи муайян истифода шаванд.
Чорахои хавасмандкунии сармоягузорй ин пеш аз хама муваккатан озоднамой аз андозхо мебошанд. Новобаста аз он, ки ин яке аз хавасмандкунии умумимакбул барои чалби сармоягузорихо ба хисоб меравад, иктисодчиён ба он беэътиборона муносибат мекунанд. Ин акида дар натичае ба вучуд омад, ки бисёри лоихахои сармоягузорй дарозмухлат мебошанд ва мумкин, ки дар 5 соли аввали фаъолият фоида наорад.
Мувофики таълими акидахои иктисодчиён самти асосии сиёсати давлатй бояд мусоидатгардонии фазои сармоягузорй бошад. Сиёсати сармоягузорй дар доираи сиёсати берунииктисодй амалй гардонида мешавад. Аз самти ин сиёсат муносибати давлатро нисбати сармоягузорони хоричй дарк намудан мумкин аст. Вобаста сиёсати интихобнамудаи воридотивазкунанда ва ба содирот равоншуда, ширкатхои фаромиллалии мамлакатхои тараккикарда сохахои сармоягузориашонро муайян менамоянд.
Сиёсати воридотивазкунанда барои химояи сохахои сусттаракии мамлакат равон карда мешаванд. Сармоягузории хоричй ба сохаи воридотивазкунанда аз гунчоиши бозори дохилй вобаста аст.
Сармоягузорони хавасманд метавон бо ширкатхои махаллй корхонахои муштарак ташкил намуда, дарачаи таваккалияти худро кам намоянд.
Рушди сармоягузорихои дохилию хоричй аз мархилахои асосй истифода менамоянд, ки барои дар амал татбикнамоии имкониятхои сармоягузорй мебошад.
Мархилаи нихоии мархилаи сармоягузории истехсол! намунаи махсулоти прототипй ва расидан ба иктидори лоихавй мебошад.
Мархилаи амалии давраи хаёт фосилаи вакт аз огози лоиха то кабули карор дар бораи катъи фаъолият, яъне бархам додани лоиха мебошад.
Мархилаи амалиётии давраи хаёт сертификатсияи махсулот, истехсол ва фуруш ва хизматрасонии пас аз фурушро дар бар мегирад. Нишондишандашои иктисодии лоиша бояд доимо назорат карда шаванд. Пойгоши иттилоотй дар ин холат бахисобгирии мухосибй ва идоракунй, маълумот дар бораи фуруш, истифодаи тачхизот, кормандон хохад буд.
Мархилаи охирини мархилаи амалиётй катъи фаъолият ва бархамдихии лоиха мебошад.
Мархилахои давраи амалкарди ин ё он лоихаи сармоягузорй метавонанд дар амал вобаста ба хусусиятхои минтакавй, сохавй ва бозор ба таври назаррас фарк кунанд. Х,амзамон, мархилаи пеш аз сармоягузорй мархилаи калидй дар арзёбии лоихахо дар холати кунунии номуайянии иктисодй мебошад, зеро махз хамин мархила бояд дар бораи самаранокии иктисодии лоиха чавоби пурра дихад.
Дар шароити иктисоди муосири чахонй зарурати эчоди лоихаи сармоягузории фоидаовар масъалаи хеле мухим аст. Х,ар як лоихаи сармоягузорй давраи муайяни амалкард дорад, ки дар он мархилахои мувофики тахияи лоихаро чудо кардан мумкин аст.
Барои баркарор кардани сатхи иктисод ва рушди муназзами сохибкорй сармоягузорй ва мутаносибан дуруст тартиб додани лоихахои сармоягузорй, дониш ва баррасии тамоми мархилахои давраи хаёти лоиха зарур аст, зеро пешбинй накардани яке аз ин мархилахо
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
метавонад боиси натичадои гайричашмдошт, харочоти гайричашмдошт ва ё дар бадтарин долат нокомии лоида гардад.
Татбики дадафдои сармоягузорй ташаккули лоидадои сармоягузориро дар бар мегирад, ки сармоягузорон ва дигар иштирокчиёни лоидаро бо маълумоти зарурй барои кабули карори сармоягузорй таъмин мекунанд.
Муаян шудааст, ки барои ба сатди максималй рушд ёфтани иктисодиёт чалби сармоягузоридо мудимтаранд. Дар Чумдурии Точикистон низ барномадои давлатй ва хусусии алодида чорй шудааст.
Тибки сарчашмадои илмй муаян шудааст, ки сармоягузорй ба рушди иктисодй ягона роде, ки дар мудлати муаян корро ичро менамояд ва имтиёздои ичтимоиёти давлатро мукаммал мегардонад. Боис мешавад, ки тибки барномадои давлатй амал намуд ва ба иктисодиёти мамлакат таъсири чиддй овард.
АДАБИЁТ
1. Доклад о мировом развитии. Улучшение инвестиционного климата в интересах всех слоев населения. Всемирный банк. 2004 год. 32 с.
2. Якушкин Н.М. Благоприятный инвестиционный климат - путь к эффективному аграрному бизнесу // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 2009. -№6. - с. 20-22.
3. Концепция государственной политики привлечения и защиты инвестиций Республики Таджикистан от 29 декабря 2012 года, №755. - С.
4. Авраменко С. - Новые формы инвестиций в условиях переходной экономики. Экономист. 2000. с. 65.
5. Нешитой А. С. Инвестиции: Учебник. — 5-е изд.,перераб. и испр. — М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2007. с. 13.
6. Аз маводдои интернетй.
7. Анализа эффективности реализации инвестиционных проектов в Хатлонской области // Вестник Курган-тюбинского государственного университета имени НосираХусрава 1/4(49) Курган-тюбе 2017 ст.320-324.
8. Фомченкова Л.В. Динамическая концепция и методы стратегического анализа организационно-экономического развития предприятия. Монография / Л.В. Фомченкова. Смоленск: Универсум, 2012. 204 с.
9. Фомченкова Л.В. Стратегический организационно-экономический анализ развития промышленного предприятия. Монография / Л.В. Фомченкова. Смоленск: «ОАО Смоленская городская типография», 2011. 240 с.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
