Научная статья на тему 'САНОАТИКУНОНӢ ОМИЛИ РУШДИ БОСУРЪАТИ ИҚТИСОДИЁТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН'

САНОАТИКУНОНӢ ОМИЛИ РУШДИ БОСУРЪАТИ ИҚТИСОДИЁТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Endless light in science
Область наук
Ключевые слова
саноатикунонӣ / сармоягузорӣ / иқтисодиёт / саноат / корзонаҳои саноатӣ / хавфу хатар / стратегия.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шодиён Бурҳониддин Саидалӣ, Толибов Додарбек Абдулфайзович

Дар мақолаи мазкур андешаҳои муаллиф ва муҳаққиқони соҳаҳои бахши иқтисодиёт инчунин дар бахши саноати мамлакат, масъалаҳои муҳимми саноатӣ гирд оварда шудааст, имрузҳо давлату Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон доираи рушдёбии бахшҳои саноат; баромаҳо ва тадбирҳои муҳим андешиддаст. Иқтисодиёти мамлакат аз самти агросаноатии хуб ба марҳилаи рушдёбии имкониятҳои рушдкардаи саноати ноил гардида истодааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САНОАТИКУНОНӢ ОМИЛИ РУШДИ БОСУРЪАТИ ИҚТИСОДИЁТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН»

САНОАТИКУНОНЙ ОМИЛИ РУШДИ БОСУРЪАТИ ЩТИСОДИЁТИ ЧУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН

ШОДИЁН БУР^ОНИДДИН САИДАЛй

дотсенти кафедраи тахлили иктисодй ва аудит Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, шахри Бохтар, Чумхурии Точикистон

ТОЛИБОВ ДОДАРБЕК АБДУЛФАЙЗОВИЧ

омузгори кафедраи тахлили иктисодй ва аудит Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав, шахри Бохтар, Чумхурии Точикистон

Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур андешауои муаллиф ва му^аццицони соуауои бахши ицтисодиёт инчунин дар бахши саноати мамлакат, масъалауои мууимми саноатй гирд оварда шудааст, имруз^о давлату Хукумати Цум^урии Тоцикистон доираи рушдёбии бахш^ои саноат; барома^о ва тадбир^ои мущм андешиддаст. Ицтисодиёти мамлакат аз самти агросаноатии хуб ба марщлаи рушдёбии имконият^ои рушдкардаи саноати ноил гардида истодааст.

Калидвожахр: саноатикунони, сармоягузори, ицтисодиёт, саноат, корзона^ои саноати, хавфу хатар, стратегия.

Саноат яке аз сохахои мухими хочагии халки мамлакат ба хисоб рафта, барои пешрафти иктисодиёти давлат мархилаи асосй мебошад. ^ариб 90%-и ин корхонахои саноатии мамлакатро, сохаи истехсолот ташкил медихад.

Х,оло саноат сохаи асосии иктисодиёт буда, кисми зиёди даромади миллии мамлакатро ташкил медихад. Х,иссаи он дар Мачмуи махсулоти дохилии кишвар ба 17,5% баробар мебошад. Рушдёбии баъзе номгуи махсулотхои мухим дар солхои охир бештар ба нзар мерасад.

Саноати хурокворй рушди устувор ва мунтазами худро тавассути бунёди корхонахои муосир идома дода, дар як сол хачми истехсоли махсулоти соха беш аз 11,6 миллиард сомониро ташкил дод. Ин нишондод дар мукоиса ба соли пешй зиёд буда, 24,8 дарсади хачми умумии махсулоти саноати чумхурй мебошад. Бо зиёд гардидани хачми истехсол сатхи таъминоти бозори истеъмолии кишвар бо махсулоти истехсоли ватанй, ки хадафи асоси саноати хурокворй мебошад, мунтазам меафзояд. Х,оло дар сохаи хурокворй 815 корхона фаъолият дорад.[1, с. 6]

Саноати Точикистон баъди соли Иттиходи Шуравй ба бухрони шадиди иктисодй дучор омад. Сабаби асосии он канда шудани робитахои иктисодй бо дигар чумхурихои соби; Шуравй, чанги шахрвандй ва чумхуриро тарк намудани бисёр коргарону мутахассисон гардид. Солхои охир вобаста ба чалби сармоягузорихои дохил ва хоричи кишвар имконият фарохам овард, ки дар хар минтакаи алохидаи Чумхурии Точикистон корхонахои саноатй сохта ва ба истифода дода шаванд.

Фаъолияти самараноки корхонахои саноатй имрузхо хамчун яке аз омилхои мухимтарини рушди устувори иктисодй баромад мекунад. Аммо бархе хавфу хтар дар рушдёбии сохаи саноати мамлакат монеъ мешаванд.

Масалан:

ХАВФУ ХАТАРХР ДАР КОРХОНАХРИ САНОАТИИ ЧУЩУРИИ ТОЧИКИСТОН

V

V

Хавфи сохторй

Хавфи дурнамо ё рушд

Хавфи хдссосият ба мух,ити беруна

Хавфи системавй

Дар робита бо ин, воситах,ои методии идоракунии хавфх,ои корхонах,ои саноатй, ки ба фаъолияти истех,солии он дахл дорад ва чи тавре муайян шуд, дар давраи ивазшавии тартиби техникй-ик;тисодй ах,амияти калон дорад, бояд раванди кори х,алли кдбулшудаи идоракунии умумии истех,солот ворид карда шавад. Дар ин маврид, сох,иби раванди кори идоракунии хавфх,ои истех,солй менечменти хаттии корхонах,ои саноатиро х,исобида, ба он функсияи назоратии чуршавандаи системаи хавф-менечмент дода шавад, ки он бояд фаъолияти регламенткунонй, мониторинг, назорати хавфх,о ва амалисозии баъзе функсиях,ои идоракунии хавфх,оро, ки бевосита ба фаъолияти амалиётй-истех,солй (масалан, аутсоринги хавф бо истифодаи механизми сугуртавй) вобастаанд, амалй гардонад. [7, с. 12]

Дар х,ар самтх,ои хавфу хатар корх,ои мух,им ба мисли идоракунй мавчуд аст, ки микдори ба поён рафтани сох,ах,ои истех,солоти саноатиро кам менамояд.

Идоракунии сармоягузори n. • Идоракунии хавфу дарах,ои сармоягузорИ

Г Идоракунии молиявИ » Идоракунии хавфу хатарх,ои молиявИ -/

С \ Идоракунии технологияи истех,солИ • Идоракунии хавфу хатарх,ои истех,солИ -и

г > Идоракунии тичоратИ n. • Идоракунии хавфу хатах,ои тичоратИ

V

Дигар намуди идоракунИ n • Дигар намудх,ои хавфу хатарх,ои идоракунИ

Дар шароити имрузаи иктисодиёти Чумхурии Точикистон дар самти истехсоли махсулоти саноатй, ки омили асосии хал намудани масъалахои ичтимой дар иктисодиёти мамлакат мебошад, накши калидй дорад.

Пайваста ба ин дар як катор санадаои муаимми сатаи давлат! масъалаи консепсияи кластерии рушди иктисод! баррас! гардидааст. Чунонч!, дар Стратегияи миллии рушди Лумаурии Толикистон барои давраи то соли 2030 ба сифати афзалиятаои рушди минтака дар радифи дигар чорааои муаим ташаккулдиаии комплексаои аудудию саноат'/кластерао муайян гардидааст, ки дар доираи он фароаам овардани шароит барои дар минтакааои кишвар ташаккулдиаии кластераои мухталифи энергетик!, саноат!, наклиётию логистик!, озукавор! ва таълим!, ки унсураои лудонопазири занлираои мавлудаи лааон! ва минтакавии арзиши иловашуда ва омили баланд бардоштани сатаи ракобатпазирии иктисодиёти милл! хоаанд буд, пешбин! гардидаанд. [7, с. 52]

йамчунин дар Конуни Лумаурии Толикистон дар бораи сиёсати давлат! дар соааи саноат, дар тагйирот аз 23 декабри соли 2021 лиаати сурат гирифтани рушди босуръати минтакааои кишвар дар асоси татбики чорааои аавасмандгардонии фаъолият дар соааи саноат, инчунин, фароаамсозии шароит барои ташаккул ва рушди паркаои технолог! (индустриал!), аз лумла минтакав!; амалисозии ташкил ва рушди кластераои саноат! дар минтакааои кишвар бо назардошти стратегияи рушди минтакаао ва тараи банакшагирии минтакавии Лумаурии Точикистон; амалигардонии чорааои аавасмандгардон! нисбат ба кластераои саноат! бо назардошти дастгирии метод!, ташкил!, коршинос!, таалил! ва иттилоотии рушди кластери саноат!, аз лумла минтакав! мукаррар карда шудааст.

Барои рушди бомуваффаконаи корхонаао ва дар малмуъ иктисодиёти кишвар ба роа мондани аксуламали илм ва истеасолоти саноат! аамчунин истифодаи васеи карорао ва дастовардаои илмию техникии ракобатпазир зарур аст.

Айни замон на аамаи корхонааои саноат! системаи таалили стратегиро, ки мунтазам аангоми коркард ва осоноккунии стратегияи ташкил! - иктисод! истифода бурда мешавад, доро мебошанд. Ин бо зуд куанашавии маълумотао, мавлуд набудани усулаои бовариноки пешгу! ва тагйир ёфтани шароитаои бизнес, инчунин мушкил будани ламъовар! ва шараи иттилоот оид ба аолаи муаити корбар! алокаманд! дорад.

Барои асосноккунии стратегия барои роабарон ва мутахассисон системаи иттилоот! -таалил!, ки дар заминаи муносибатаои корбар! оид ба идоракун! ташаккул ёфтааст, зарур аст. Дар ин аолат фаъолияти таалил! равандеро инъикос менамояд, ки аз зерравандаои таалили стратег!, таалили аозира ва фавр! иборат аст. Барои баланд бардоштани самаранокии он бошад, принсипаои менелменти сифат метавонанд истифода бурда шаванд, ки онао барои мунтазам мукаммал гардонидани системаи таалили стратег!, бо назардошти эатиёлоти аозира ва ояндаи иттилоотии корхона имконият фароаам меоранд ва ба мараилааои рушди ташкил! иктисодии корхона мувофик мебошанд. Чунин муносибат нисбат ба ташкили таалили стратег! дар ниаояти кор барои баланд бардоштани асоснок! ва самаранокии карораои идоракун! имконият медиаад.

Барои муайян намудани шароит ва омилаои рушди ташкил! - иктисодии корхона, алокамандиаои аозира ва оянда дар тахкикоти илмй пешниаод карда мешавад, ки таалили стратег! дар асоси заминааои иктисод!, ки барои равшан намудани механизми дохил!, рушди воке!, бааодиаии мазмун ва дурнамои тагйиротаои мунтазам ба вулуд ояндаи ташкил! зери таъсири муаити беруна ва карораои татбикшавандаи идоракун! имконият медиаад, васеъ карда шавад.

Аз лониби муаллифон ба сифати таалил пешниаод карда шудааст, ки хусусияти ирс! ва тагйирпазирии субъекти иктисодиро бояд омухт, бизнес - системаро баррас! намуд, меавари ирсиятро бо иктидори рушд яклоя намуд. Дар ин аолат алокамандиаои иктидори рушд ва татбикшавандагии малмуи захираао ва бизнес - равандао объекти таалил мегарданд. йамин тарик, таалили стратег! дар асоси консепсияи динамик! тахкикоти омор! ва хусусиятаои динамикии бизнес - системаи корхона, алокамандиаои унсураои он ва

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

равандаои тагйирёбии онаоро дар вакт, инчунин имкониятаои вокеии рушди ташкил! -иктисодиро дар мараилаи дарозмуддат инъикос менамояд.

Аз руи тачрибадои саноатии хоричй, маълумотдои ичрошударо дар мисоли саноати хоричй овардан мумкин аст. Зеро мудиммияти кории бахши сармоягузорй дар содаи саноат дар хоричи кишвар низ рушд намудааст. Дар тачрибаи чадонй низ исбот шудааст, ки яке аз роддои зудташаккулкунандаи иктисодиёт ин содаи саноат мебошад ва дар мисолдои мудим тадлил намуда мешавад.

Тачрибаи чадонй нишон медидад, ки корхонадои муштарак роди мудимтарини воридшавии сармояи хоричй ба иктисоди кишвар мебошад. Фародам овардани мудити иктисодй, ичтимой, сиёсй ва психологй дар кишвар барои рушди корхонадои муштарак на тандо бадри зиёд намудани шумораи ондо, балки инчунин барои суръатбахшии такрористедсоли сармояи муштарак, баланд бардоштани рейтинги инвеститсионии кишвар низ мудим мебошад. [23, с. 58]

Афзун намудани дачми сармоягузоридои хоричй аз ин род барои тадкими иктидори иктисодии содибкории хусусй дар саноат, чалби фаъолтари карздои хоричй барои рушди истедсолот, таъсиси корхонадои нав, чорй сохтани технологиядои пешкадам, ба бозордои хоричй ворид гаштани ширкатдои миллй ва дар бозори чадонй мавкеи устувор пайдо намудани ондо, андухтани тачрибаи муосири пешкадами идораи истедсолот, сифати мадсулот ва хизматрасонй, истифодаи технологияи пешкадам, арза намудани молдои нав, пайдо намудани тачрибаи муосир ва усулдои ракобат дар бозордои дохилй ва хоричй, зиёд намудани дачми воридот ба бучети давлатй ва далли масъаладои ичтимой мусоидат ходад кард.

Баробари баланд шудани сатди дамгироии иктисоди кишвар ба иктисоди чадонй ва тавсиаи фаъолияти иктисодии хоричии корхонадои саноатй диссаи ширкатдои саноатй (дам давлатй ва дам хусусй) дар карзгирии хоричии кишвар зиёд мегардад.

Дар бисту панч соли истиклолият бо чалби сармояи дохиливу хоричй дазордо корхонаву коргоддои хурду бузурги саноатй бунёд гардиданд, ки ондо дар содадои истихроч ва коркарди маъдан, ангишт, саноати сабук ва кимиё, мошинсозй, коркарди металлдои киматбадо ва ранга, масоледи сохтмон ва саноати хурокворй фаъолият менамоянд.

То ба имруз чидати ба кор андохтани иктидордои нав дар содаи саноат ва истифодаи самараноки корхонадои мавчуда, ба род мондани истедсоли мадсулоти ракобатпазир ва ивазкунандаи воридот, таквияти имкониятдои содиротии кишвар ва умуман, дар самти ичрои барномадои стратегии мамлакат як силсила тадбирдои судманд амалй гардидаанд.

Мадз рушди содадои вокей, фародам овардани фазои мусоиди сармоягузорй, чалби сармояи мустаким ва воридоти технологиядои нави инноватсионй имкон медидад, ки раванди саноатикунонии мамлакат таъмин гардида, дачми истедсоли мадсулоти саноатй ва шумораи чойдои нави корй мунтазам афзоиш дода шавад.

Сохтмони якчанд корхонаи саноатй дар нодиядо ва ба кор огоз кардани корхонаи маъдантозакунии Такоб, ки барои тавлиди алюминий ашёи хом истедсол мекунанд, чидати паст кардани арзиши аслии алюминий ва вобастагй аз ашёи хоми воридотй, инчунин, мачмааи нассочй оид ба коркарди пахта дар нодиядои чанубй, барои афзоиши иктидори содиротии кишвар заминаи мусоид фародам меорад.

Бунёди корхонаи муосир оид ба коркарди маъдан дар шадри Панчакент, корхонадои металлургй ва истедсоли мадсулоти одан дар шадри Х,исор ва нодияи Спитамен, инчунин, корхонаи истихрочу истедсоли тилло дар шадри Ваддат идомаи мантикии ин раванди созанда мебошад.

Бояд зикр намуд, ки барои бунёду ба кор андохтани корхонаву коргоддои саноатии зикршуда ва ду корхонаи нави сементбарорй, дар мачмуъ, дафтуним миллиард сомонй сармояи мустаким чалб карда шудааст.

Бapoи pacидaн ба ин мак^ад мopo зapyp acт, ки низoми нави pyшди бocyбoти иктишдии ба чалби capмoягyзopии дoхиливy хopичй, тapaккиёти бocypъaти caнoaт, кишoвapзй ва такмили бахши мoлиявй acocёфтapo 0F03 нaмoeм ва вycъaт ди^м.

Дap шapoити зyдтaFЙиpёбaндaи вазъи c^cray иктиcoдии чaдoни имpyзa paкoбaтпaзиpии иктиcoдиёти ватанй ба тaъcиpи oмилдoи бepyнa бoяд таквият дoдa шавад.

Хoчaгии чaдoни мyocиp дopoи coхтopи шдавии тaшaккyлёфтa мeбoшaд, ки аз cox,ax^ хoчaгии кишлoк, caнoaт ва хaдaмoт ибopaт мeбoшaд. X,ap як cox,a дap худ як KaTOp co^a^o, зepcoдaдoppo муттадид намуда, дap иcтeдcoлoти чaдoнии мoлy хaдaмoт мав^и мyaйянpo ишF0л мeкyнaд.

Сoхтopи шдавии иктиcoдиёт 6o мaънoи вaceъ мaчмyи гypyддoи cифaтaн якхeлaи вoдиддoи хoчaгидopиpo мeфaдмoнaд. Он 6o шapoитдoи мaхcycи иcтeдcoлoт дap cиcтeмaи тaкcимoти чамъиятии мeднaт тaвcиф мeёбaд ва ин шapoитдo дap чapaёни иcтeхcoлoти ватеъ накши мyaянpo мeбoзaнд.

Дap амалияи чaдoнй Kлaccификaтияи coдaвии cтaндapтии байналхалкии дамаи нaмyддoи фaъoлияти иктиcoдй ва Клатеификатияи cтaндapтии байналхалкии aмaлиётдoe, ки Kиcмдoи тapкибии cиcтeмaи cypaтдиcoбдoи миллй (CCM) мeбoшaнд, acocи ташаккулёбиии yнcypдoи тapкибии иктиcoдиёт ба шyмop мepaвaнд. Дap CCM иcтифoдaи ду тapзи тacниф пeшбини шyдaacт: аз pyи coдaдo ва аз pyи дoиpaдo (ceктopдo).

ГypУхбaндии coдaвй, тaвcифи шдавии coхтopи иктиcoдиётpo таъмин намуда, имшнияти муайян кapдaни диccaи хap як coдapo дap MMД мeдидaд, ва poбитaдoю тaнocyбдoи бaйниcoхaвиpo нaзopaт мeкyнaд. Гypyхбaндй аз pyи дoиpaдoи и^и^дтет, ки вoбacтa ба вaзифaдoи вoдиддoи хoчaгидopй дap чapaёни иктиcoди ичpoшaвaндa ташкил кapдa шyдaacт, имкoнияти тадлили чapaёндoppo дap дoиpaи тaкcимoт ва азнавтакотмкунии дapoмaддo, мoлиявикyнoнии инвecтитиядo мeдидaд. Х,амин тapик, cypaтдиcoбдoи дoиpaи «s^arax^ хoнaгй» мaълyмoти зapypиpo бapoи тадлили ч^дат^и мyдимтapини чapaёндoи ичтимoй ва caтди зиндагй (тaкcимoти дapoмaддo, иcтeъмoлoт, пacaндoз ва Faйpa) дap бap гиpифтa, инчунин накши дoиpaи «хoчaгидoи хoнaги»-po дap ташкил ва иcтифoдaи MMД муайян мeкyнaнд.

Arap кoмёбидoи coдaвиpo дap тули тaъpих аз нaзap гyзapoнeм, oндo аввал дap pyшди бocypъaти «coдaдoи якyмдapaчa» (хoчaгии кишлoк ва caнoaти кopкapд), баъд дap «coдaдoи дyюмдapaчa» (caнoaт ва coхтмoн) ва нидoят дap «coдaдoи ceюмдapaчa» (coдaдoи дoиpaи хaдaмoт) зoдиp гаштаанд.

Дoиpaи хaдaмoт баъзан дамчун шдаи Faйpииcтeдcoли тaвcиф кapдa мeшaвaд, лeкин coдaи Faйpииcтeдcoлии хoчaгии халк диcoбидaни oн нoдypycт acт. 3epo coдaи хaдaмoт дамаи coдaдopo таъмин мeкyнaд. Дap зaмoни мyocиp дачми мaдcyлoти coдaи хaдaмoт аз дачми мaдcyлoти coдaи caнoaт дам зиёд аст. Aммo ба дap дoл acocи хoчaгии халки чaдoнpo caнoaт ва хoчaгии халк ташкил мeдидaд.1/3 диccaи MMД-и иктиcoдиёти чaдoнpo caнoaт, 1/10 диccaaшpo хoчaгии кишлoк ташкил мeдидaд. Ба coдaи хaдaмoт 55-60%-и MMfl-и чaдoни pocт мeoяд.

АДАБИЁТ

1. Методхои паст намудани хавфу хатархои сармоягузорй дар корхонахои кишоварзй / Паёми ДДБ ба номи Н.Хусрав (мачалаи илмй) силсила илмх,ои гуманитарй ва иктисодй №1/4 (85).Бохтар 2021, С.203-206.

2. Ланкина С. А., Флегонтов В. И. Классификация и проблемы оценки рисков промышленного предприятия/ С.А. Ланкина, В.И. Флегонтов// Интернет-журнал «НАУКОВЕДЕНИЕ» Том 7, №3 (май - июнь 2015).-С.8.

3. Гершанок Г.А. Кластерный подход при разработке стратегии устойчивого развития территорий/Г.А.Гершанок//Современные проблемы науки и образования. - 2012. - №4. -199 с. URL: https://science-education.ru/ru/article/view?id=6803 (санаи муролиат: 17.02.2022)

4. Горетов И.Н. Перспективы реализации кластерных инициатив в регионах/И.Н.Горетов//Региональная экономика: теория и практика. - 2009. - №12. -С.54-57.

5. Барфиев К.Х. Анализ конкурентоспособности продукции промышленных предприятий / К.Х. Барфиев, Х.А. Иброхимов, Б.А. Набиев // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. -Душанбе, 2015. -№2/8. -С.23.

6. Рахмонов Дж.Р. Управление инновационными процессами на промышленных предприятиях в условиях переходной экономики: дис. канд. экон. наук: 08.00.05 / Дж.Р. Рахмонов. - Душанбе, 2016. -165 с.

7. Рассветов С.А. Направления устойчивого развития промышленных предприятий / С.А.

8. Шабакахои иетернетй (Институти ицтисодиёт ва демографияи АИ ТЧ).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.