CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№2(5)/2024, 13-23
БИОЛОГИЯ
УДК: 574.3
DOI: 10.52754/16948688 2024 2(5) 2
«САРКЕНТ» МАМЛЕКЕТТИК ЖАРАТЫЛЫШ ПАРКЫНЫНЫ АЙМАГЫНДА КАДИМКИ ТООТЕКЕЛЕРДИН (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) САНЫ ЖАНА
ДИНАМИКАСЫ
ДИНАМИКА И ЧИСЛЕННОСТЬ СИБИРСКОГО ГОРНОГО КОЗЛА (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) НА ТЕРРИТОРИИ ГОСУДАРСТВЕННОГО ПРИРОДНОГО ПАРКА
«САРКЕНТ»
DYNAMICS AND NUMBER OF SIBERIAN MOUNTAIN GOAT (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) ON THE TERRITORY OF THE STATE NATURAL PARK «SARKENT»
Абжамилов Сапарбай Ташматович
Абжамилов Сапарбай Ташматович Abjamilov Saparbay Tashmatovich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University
_ORCID:0009-0005-7909-6205_
Матибали уулу Шерали
Матибали уулу Шерали Matibali uulu Sherali
ага лаборант, Ош мамлекеттик университети
старший лаборант, Ошский государственный университет Senior Laboratory Assistant, Osh State University [email protected]
_ORCID:0000-0003-1353-5103_
Атабеков YeeB Аданович
Атабеков Усон Аданович Atabekov Uson Adanovich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Дапинова Марина Асилбековна
Дапинова Марина Асилбековна Dapinova Marina Asilbekovna
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University
Канатбекова Айнагул Канатбековна
Канатбекова Айнагул Канатбековна Kanatbekova Ainagul Kanatbekovna
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
«САРКЕНТ» МАМЛЕКЕТТИК ЖАРАТЫЛЫШ ПАРКЫНЫНЫ АЙМАГЫНДА КАДИМКИ ТООТЕКЛЕРДИН (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) САНЫ ЖАНА
ДИНАМИКАСЫ
Аннотация
Макалада 2012-2019-жылдры «Саркент» МЖПнын аймагында жYргYЗYлгвн изилдввлврдYн натыйжасында кадимки тоотекелердин (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) таралуу взгвчвлYктврY жана динамикалык кврсвткYчтврY берилген. ИзилдввлврдYн жыйынтыгы боюнча «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагында кадимки тоотекелердин баш саны, ар кандай ландшафтарда бирдей эмес. Алардын таралуу жыштыгын 1000гектарга алганда 2,90 ± 0,06 баштан 14,77± 0,16 башка чейин взгврYп турат. Ал эми алардын динамикалык кврсвткYЧY адегенде бир топ жогорулап, бул кврсвткYч 23,51±1,25%ды тYЗCв, кийинки жылдарда бул кврсвткYч 14,74±1,10%га чейин твмвндвгвн. Демек, кадимки тоотекелердин сандык жана динамикалык кврсвткYЧYHYн мындай олку-солку болушун, алардын жYPYм-турум этологиясы жана жайыттын тардыгы, биринчи кезекте YЙ жаныбарлары менен трофикалык атаандаштыгынын кYчвп баратышы менен байланыштырууга болот.
Ачкыч свздвр: геологиялык, ландшафт, фитофаг, жырткыч, экосистема, динамикалык кврсвткYч, трофикалык, эталогия, мигрант.
ДИНАМИКА И ЧИСЛЕННОСТЬ СИБИРСКОГО ГОРНОГО КОЗЛА (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) НА ТЕРРИТОРИИ ГОСУДАРСТВЕННОГО ПРИРОДНОГО ПАРКА «САРКЕНТ.»
Аннотация
В статье представлены особенности и динамические показатели распространения сибирского горного козла (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) по результатам исследований, проведенных на территории ГПП «Саркент» в 2012-2019 годах. По результатам исследований поголовье сибирских горных козлов на территории государственного природного парка «Саркент» неодинаково в разных ландшафтах. Частота их распространения колеблется от 2,90 ± 0,06 особей до 14,77± 0,16 особей на 1000га.. И хотя их динамический показатель сначала значительно вырос, достигнув 23,51±1,25%, в последующие годы этот показатель снизился до 14,74±1,10%. Следовательно, такое колебание количественных и динамических характеристик сибирских горных козлов может быть связано с их поведенческой этологией и сокращением пастбищ, в первую очередь из-за повышения трофической конкуренции с домашними животными.
DYNAMICS AND NUMBER OF SIBERIAN MOUNTAIN GOAT (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) ON THE TERRITORY OF THE STATE NATURAL PARK «SARKENT»
Abstract
The article presents the features and dynamic indicators of the distribution of the Siberian mountain goat (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) based on the results of studies conducted on the territory of the Sarkent State Nature Reserve in 2012-2019. According to research results, the population of Siberian mountain goats in the territory of the Sarkent State Natural Park varies in different landscapes. The frequency of their distribution ranges from 2.90 ± 0.06 individuals to 14.77 ± 0.16 individuals per 1000 ha. And although their dynamic indicator initially increased significantly, reaching 23.51 ± 1.25%, in subsequent years this indicator decreased to 14.74±1.10%. Therefore, such fluctuations in the quantitative and dynamic characteristics of Siberian mountain goats may be associated with their behavioral ethology and the reduction of pastures, primarily due to increased trophic competition with domestic animals.
Ключевые слова: геологический, ландшафт, фитофаг, хищник, экосистема, динамический индекс, трофический, эталогия, мигрант.
Keywords: geological, landscape, phytophagus, predator, ecosystem, dynamic indicator, trophic, ethnology, migrant.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Киришуу
Кыргызстан Борбордук Азиядагы тоолуу елке катары фаунасынын тYPДYк курамы ар тYPДYY болуп, алардын аймактар боюнча таралышы жана калыптанышы абдан татаал. Анткени, Кыргызстандын аймагынын 94 пайызы дециз децгээлинен 400 метрден 7439 метрге чейинки бийиктиктен орун алышы, геологиялык, орографиялык TYЗYЛYШYHYH татаалдыгы, айланасынан ири челдер менен курчалышы, климаттын кескин континенталдуулугу елкенYн фаунасынын биологиялык ар TYPДYYЛYГYHYH калыптанышына тYЗден-тYЗ таасирин тийгизип турат [5].
Бирок учурдагы глобалдаштыруу, климаттын езгерYYCY, мецгYлердYн эриши айрыкча тоо экосистемаларына кыйыр жана тYЗден TYЗ таасир этYY менен алардын жандуу компоненттеринин сандык жана сапаттык езгерYYCYне алып келYYДе.
Климаттык шарты ете катаал бийик тоолуу экосистемалардын негизги жандуу компоненттерин тоо теке-эчкилер, аркар-кулжалар, ак илбирс, мадыл, CYлеесYн жана башка майда фитофаг жана жырткыч жаныбарлар тYзет [2].
Тилекке каршы учурдагы мал чарбачылыгында малдын санынын кескин есYШY жапайы фитофаг жаныбарларга карата атаандаштыкты пайда кылуу менен алардын жашоо-тиричилик чейрелерYн тарытып, трофикалык базасынын темендешYнен ар кандай миграциялык касиетке туш болууда.
Айрыкча бийик тоо экосистемаларында негизги эдификатордук касиетке ээ болгон CYт эмYYЧYлердYн катарын жапайы тоо текелери толуктап турат. Анткени, алардын жашоо чейресY дециз децгээлинен 2500-3000метр бийиктиктен тартып 4000 метр бийиктикке чейинки ачык алпы шалбааларын, аска-зоолуу, куюлма таштуу рельефтерди жана кокту-колоттордун, капчыгайлардын TYPДYY ландшафттарын камтып, алпы алкагынын есYмдYктерYHYн таралуусуна жана алардын есYYCYне таасирин тийгизсе, экинчи жагынан алардын сырткы жYндерYHYн арасында ар кандай мителердин тYрлерYHYн жашоосуна шарт тYзет. Бул кепчYЛYк майда канаттуулар жана сагызгандар YЧYн тамактын булагы катары пайдаланылып, симбиоздук мамилени жаратат. Ошол эле учурда кадимки тоотекелери ак илбирстин, карышкырлардын олжосу катары кызмат кылса, майда, илдетке чалдыккан жандыктары CYлеесYн, TYЛKY, бYркYттерге жем болот. Демек, кадимки тоотекелер климаты катаал бийик тоо экосистемаларындагы заттардын айлануусун жана энергиянын трансформацияланышын женге салуу менен биогеценоздун продуктуулугун жана туруктуулугун камсыз кылуучу биоценотикалык ролу абдан чоц.
Ошондуктан тоо экоситемаларынын компоненттерин жашыл экономикалык багытта сарамжал пайдалануу, коргоо жана калыбына келтирYY максатында алардын жандуу компоненттерине такай илимий мониторинг жYргYЗYYДе езгече коргоого алынган аймактардын иш аракети езгече. Мына ушул максатта ОшМУнун зоология жана экология кафедрасынын кызматкерлери «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын кызматкерлери менен биргеликте кеп жылдан бери омурткалуу жаныбарлардга карата инвентаризациялык изилдее иштерин жYргYЗYп келишет.
Ошондуктан бул макаланын негизги мазмунун ТYркстан кырка тоолорунун арасын байырлаган кадимки тоотекелердин учурдагы саны жана анын динамикасын изилдеенYн жыйынтыктары тYзет.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Материал жана методика
«Саркент» мамлекттик жаратылыш паркынын аймагы TYPKCTaH тоо кыркаларынын тYндYк-чыгышынын тоо арасындагы кар баскан аска-зоолорун, арча бадал, кайьщ, тал, шилби баскан жылга-жыбыттарын, капчыгайларын жана Ак суу дарыясынын жогорку агымын камтыйт. Парктын аймагы тоо капталдарынын жантаюусунун ^цгей жана тескейине, капчыгайлардын тар, кевдигине карата ар кандай ландшафттык тYЗYЛYшкe ээ болуп, eсYмдYктeр дYЙнeсYнe ете бай. Дарыя жээктеринде шилби, тал, кайыц, чычырканак басымдуулук кылса, тоо жантаюусунун капталдарында арча токойлору, чие, карагат басымдуулук кылат. Тоолордун жогорку алкактарын алпы шалбаалары тYзeт [13, 14].
Изилдeeлeр 2012-жылдан 2019-жылга чейин жай мезгилдеринде парктын аймагынын Асман жайлоо, Кашка суу, ^л, Эски мечит, Бек суу, Тецизбай жана Айкeл капчыгайларында жана сырт зооналарында жYргYЗYлДY. Жылдын калган кYЗ, кыш мезгилдериндеги маалыматтар егерлердин жыйнаган маалыматтары боюнча алынды.
Изилдee объектилеринин негизин омурткалуу жаныбарлар тYзeт, анын ичинде кадимки тоотеке (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) жана ошол эле учурда башка CYт эмYYЧY омурткалуу жаныбарлардын тYPДYк курамдарын аныктоо, саноо иштери жYргYЗYлДY.
Акыркы мезгилде тоо экосистемаларынын жашыруун жандуу компоненттерин изилдeeнYн заманбап технологиялары (GPS- маякчалары, дрон, фото капкандар ж.б.) пайда болуп, алардын популяциялык eзгeчeлYктeрY, жYPYм-турумдары, мигирациясы боюнча бир топ баалуу илимий маалыматтарды алууга жетише башташты [12].
Бирок, биздин изилдeeлeрдe мындай заманбап технологиялык каражаттар менен камсыздалбагандыктан, териологиялык материалдарды жыйноодо рекогносцировдук маршрут боюнча жee, атчан, дYрбYHYн жардамы менен визуальдык байкоолор жана алар дайыма сак болгондуктан жатак издерине, экскременттерине ^нул бурулду. Андан сырткары тYЗдeн-тYЗ жайлоого чыккан адамдардан, мергенчилерден, эски браконьерлерден жана аксакал карыялардан сурамжылоо аркылуу ЖYPГYЗYЛДY [1, 2].
Жалпы изилдee иштерин жYргYЗYY мезгилинде 1252 км маршруттук санак басып eтYЛгeн. Алардын баш санынын жыштыгы визуалдык-маршруттук метод менен алардын YЙYрлeрY боюнча аныкталды. Санак тилкесинин кевдиги 1000-1500 метрге чейинки аралыкты тYзeт. Санак маршрутундагы эсептик маалыматтары Г.А.Новиковдун [7] «Полевые исследования по экологии наземных позвоночных» А.С. Рак ж. б.,[8] «Методы учета охотничьих животных в лесной зоне», К.А. Абдисатаровдун [1] «Сохранение биологического разнообразия млекопитающих государственного заповедника Кулун-Ата» деген эмгектеринде берилген. Жаныбарлардын сандык кeрсeткYчтeрYHYн катышы 1000 га же, 1 км2 аянттагы жандыктардын санынын санак маршруту боюнча басып eтYЛгeн узундугунан чыгарылды.
Жаныбарлардын саны жергиликтYY жашоочулардан, мергенчилерден сурамжылоонун жана экспедиция мYчeлeрYHYн, егерледин eздeрYHYн жеке байкоолорунун негизинде аныкталды. Изилдee иштерин жYргYY мезгилинде жалпысынан 50 респонденттен маалымат алынган.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Алардын тYPДYк курамын аныктоодо В.Е.Соколовдун [10], Н.К. Бобринскийдин [3], Б.А.Кузнецовдун [4], А.И.Янушевич [11], Б.К.Кулназаров [6] жана башка окумуштуулардын илимий эмгектери пайдаланылды.
Изилденген материалдардын сандык кeрсeткYчтeрYHYн жыйынтыгы биологиялык статистикадагы жалпы кабыл алынган формулалардын негизинде статистикалык иштетYYДeн eткeрYлдY [9].
Изилдеенун жыйынтыктарынын талкуусу
Кадимки тоотекеси КМШ eлкeлeрYHYн аймактарында Казакстан менен Кытайдын чегиндеги Тарбагатай кырка тоолорунда, Алтайдын Калба кырка тоолорунда, Алтай жана Саян кырка тоолорунун кээ бир аймактарында кездешет. Ошондой эле Кыргыстандын Тянь-Шань жана Памир-Алай тоо системаларынын аймактарына таркалган [3].
Алардын ареалы Кыргызстандын тYштYГYндe тYштYк-батыш Тянь-Шань жана Памир-Алай тоо системасынын бардык аймактарын камтып, дециз децгээлинен 2 500 метрден 4 000 метр бийиктикке чейинки алпы жана субалпы, кала берсе нивалдык-глиациалдык алкактарга чейин мекендеп жашашат. Этквн кылымдын 50-60-жылдарына чейин кадимки тоотекелеринин саны азыркы мезгилдегиге салыштырмалуу квп болгондугу, Кыргызстандын бардык тоолорун мекендеп келишкендиги жeнYндe жергиликтYY калктын маалыматтары жана кээ бир адабияттык маалымат булактарынан белгилYY [4, 11, 5, 6]. Бирок, кадимки тоотекелери башка ача туяктуу жапайы жаныбарларга салыштырмалуу бир канча жYЗдeгeн жылдар мурун жашап келген аймактарында, бYГYнкY кYHY да аздыр-кeптYP санын сактап жашап келе жатышат. Анткени, алар эволюциялык жактан аска-зоокаларга жашоого адаптацияланышып, адам-баласынын жYргYЗгeн иш аракеттеринин таасири жетпеген шарттарга таркалуусу менен байланыштуу. Ошондуктан алар аздыр-кeптYP eздeрYHYн жашоо чeйрeлeрYн сактап калышкан.
Кадимки тоотекелер ТYркстан кырка тоолорунун, анын ичинде «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагында абдан кецири таркалган. Алар айрыкча Асман жайлоо, Кашка суу, Квл, Эски мечит, Бек суу, Тецизбай жана Айквл качыгайларынын тeрYHYн жогорку алкактарында кездешет.
Парктын аймагынын капчыгайларындагы кадимки тоотекелерине сандык анализ жYPГYЗгeндe Эски мечит, Кашка суу жана Бек сууда алардын сандык кeрсeткYЧY бир кыйла жогору экендиги байкалып турат. Кадимки тоотекелеринин отурукташуу жыштыгы 1-таблицада берилген.
1-таблица. «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагындагы кадимки тоотекелеринин (Сарга (1Ьех) sibirica Pallas, 1776) 2012-2019-жылдар аралыгындагы 1 000 гектардагы таралуу жыштыгы
Айламп а Аймактар -дын аталышы 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
га/особ га/особ га/осо б га/особ га/осо б га/особ га/особ га/особ
№1 Асман жайлоо 3,95 ± 0,10 4,75 ± 0,11 12,1 ±0,18 12,14 ±0,18 10,29 ±0,13 8,45±0,1 0 1,58±0,0 3 2,90 ± 0,06
№2 Кашка 1,36 ± 2,31 ± 3,67 ± 6,79 ± 11,28 3,53±0,0 2,85±0,0 3,94± 0,08
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
суу 0,03 0,07 0,08 0,10 +0,14 8 6
№3 Кел 4,62+ 0,11 3,33 + 0,07 6,84 + 0,09 9,43 + 0,11 9,06 + 0,12 2,96+0,0 8 5,18+0,0 8 5,92+ 0,09
№4 Эски мечит 3,28 + 0,07 1,45+0,0 5 6,03 + 0,09 9,86 + 0,11 12,88 +0,14 2,33+0,0 7 6,16+0,0 9 6,71+ 0,10
№5 Бек суу 2,69+0,0 6 3,71 +0,08 6,23 + 0,11 10,79+0,1 3 13,15 + 0,15 5,90+0,0 9 7,08+0,1 1 9,10+ 0,12
№6 Тецизбай 4,58 + 0,10 6,11 + 0,10 11,21 +0,14 6,87+0,1 0 9,93+0,1 3 14,77+0,1 6
№7 Айкел 3,33 + 0,07 5,23 + 0,09 8,41 + 0,12 5,24+0,0 9 5,24+0,0 9 6,51+ 0,10
Жалпы: 2,25± 0,02 2,35 ±0,02 5,75 ±0,04 8,32 ± 0,06 10,92 ±0,09 4,65±0,0 3 5,35± 0,04 6,85± 0,07
Бирок, парктын уюштурулушунун алгачкы жылдарында бардык аймактарда текелердин таралуу жыштыгы 1000 гектарга эсептегенде бир топ темен^ кeрсeткYчкe ээ. Алсак, Кел жана Асман жайлоодо бул керсет^ч гектарына 4,62± 0,11 жана 4,62± 0,11башты тYЗсe, Кашка суу жана Бек сууда бар болгону 1,36 ± 0,03; 2,69±0,06 башты арац тYЗгeн. Кадимки тоотекелердин отурукташуу жыштыгы боюнча эц жогорку кeрсeткYчтeрY Бек-суу, Кашка суу жана Эски мечит капчыгайларына туура келет. Байкоолордун жыйынтыгы керсеткендей Бек суу капчыгайында кадимки тоотекелердин отурукташуу жыштыгынын жогорку кeрсeткYЧY 1000 гектарына 13,15 ± 0,15 баш туура келсе, ал эми Кашка суу жана Эски мечит капчыгайларында 1 000 гектарына 11,28 ± 0,14 баштан 12,88 ± 0,14 башка чейин жеткен. Ал эми эц темен^ керсет^чке Асман жайлоо жана Кел капчыгайларынын аймактары, мында алардын отурукташуу жыштыгы 1000 гектарына 10,29±0,13 -9,06±0,12башты тYзeт. Бул аймактарда кадимки тоотекелердин санынын аз болшунун себеби, бул аймактар жыл сайын чарбачылык ишке тартылып, жергиликтYY калк жайлоого чыгышып, аймактын кeпчYЛYк бeлYГYн жайыт катарында пайдалануунун натыйжасында YЙ жандыктары менен кадимки тоотекелеринин атаандаштыгы ^чеп бараткандыгы байкалып турат.
Жалпы парктын аймагы боюнча алганда кадимки тоотекелердин отурукташуу жыштыгы 1000 гектарына 10,92±0,09 башты тYзeт. Парктын уюшулушунун алгачкы жылдарында кадимки тоотекелердин отурукташуу жыштыгы 1000 гектарына арац гана 2,25±0,02 башты тYЗгeн. Демек, изилдeeлeрдYн жыйынтыгы боюнча парктын аймагында кадимки тоотекелердин баш саны бир кыйла жогорулагандыгы байкалып турат.
Ал эми «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагындагы кадимки тоотекелердин (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) 2012-2019-жылдар аралыгындагы пайыздык кeрсeткYчтeрYHYн динамикасы боюнча алганда алардын ар кайсыл айлампаларга болгон таралуусунун аз, кешу^^не карабастан, жылдардын ар кайсыл учурларындагы ейде темен болушу бир калыпта болгондугу байкалып турат.
ИзилдeeлeрдYн жыйынтыгына таянсак, 2012-жылдан 2016-жылдарга салыштырганда кадимки тоотекелердин жалпы абсалюттук саны 437 башка жетип алардын пайыздык eсYШY 23,51±1,25% тYзeт. Бирок, бул кeрYHYш 2016-жылга чейин гана байкалып, андан соц 2017, 2018-жылдары парктын аймагы боюнча жалпы керсетауч 10,01±0,08%,дан 11,52±0,08%га
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
чейин кескин темендеп, кайра 2019-жылга карата 14,74±1,10%га жогорулаган (2-таблица, 1-2- CYрет).
2-таблица. «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагындагы кадимки тоотекелеринин (Сарга (1Ьех) sibirica Pallas, 1776) 2012-2019-жылдар аралыгындагы сандык керсеткYчтерYHYн динамикасы
Айма 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Ай- ктар-дын аталы шы
лам -па а б с. % а б с. % а б с. % а б с. % а б с. % а б с. % а б с. % а б с. %
№1 Асма н 1 0,80 ±0,3 2 1 0,96 ±0,3 6 4 2,47± 3 2,10± 3 1,94± 3 1,72± 6 0,32± 1 0,59±
жайл-оо 5 8 6 0,56 9 0,52 6 0,50 2 0,47 0,25 1 0,28
№2 Кашк 1 0,54 ±0,2 7 1 0,91 ±0,3 5 2 1,45± 5 2,69± 8 4,46± 2 1,40± 2 1,13± 2 1,56±
а суу 0 7 7 0,43 0 0,58 3 0,74 6 0,34 1 0,30 9 0,35
№3 Кел 2 1,35 ±0,3 4 1 0,96 ±0,3 6 3 1,99± 5 2,74± 4 2,64± 1 0,86± 2 1,50± 3 1,72±
5 8 7 0,50 1 0,58 9 0,57 6 0,33 8 0,34 2 0,47
№4 Эски 2 1,29 ±0,3 3 1 1,02 ±0,3 1 4 2,36± 7 3,87± 9 5,05± 1 0,91± 4 2,42± 4 2,64±
мечит 4 9 4 0,55 2 0,69 4 0,80 7 0,35 5 0,56 9 0,60
№5 Бек 1 0,86 ±0,3 2 2 1,18 ±0,3 2 3 1,99± 6 3,44± 7 1,19± 3 1,88± 4 2,26± 5 2,91±
сУУ 6 2 7 0,50 4 0,64 8 0,32 5 0,48 2 0,54 4 0,62
№6 Тениз 0 0 0 0 1 0,96± 2 1,29± 4 2,37± 2 1,45± 3 2,09± 5 3,12±
-бай 8 0,36 4 0,33 4 0,55 7 0,43 9 0,52 8 0,69
№7 Ай- 0 0 0 0 2 1,13 ± 3 1,77± 5 2,85± 3 1,77± 3 1,77± 4 2,20±
кел 1 0,32 3 0,48 3 0,56 3 0,46 3 0,46 1 0,59
Бардыгы: 9 0 4,84 ±0,0 3 9 4 5,05 ±0,0 4 2 3 0 12,38 ±0,09 3 3 3 17,92 ±1,13 4 3 7 23,51 ±1,25 1 8 6 10,01 ±0,08 2 1 4 11,52 ±0,08 2 7 4 14,74 ±1,10
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
120 100 80 60 40 20 0
1-CYP6T. «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагындагы кадимки тоотекелердин (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) 2012-2019-жылдар аралыгындагы ар кандай ландшафтар боюнча сандык кврсвткYчтврYHYн динамикасы.
Асман Жайлоо Кашка Суу Квл Эски мечит Бексуу Тецизбай Айквл
х——
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
2-CYP6T. «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагындагы кадимки тоотекелердин (Capra (Ibex) sibirica Pallas, 1776) 2012-2019-жылдар аралыгындагы жалпы сандык кврсвткYчтврYHYн динамикасы.
Анткени, квптвгвн изилдввлврдYн маалыматтары боюнча кадимки тоотекелери Орто Азиянын мигрант жаныбарлардын тYPY катары кабыл алынып келген. Ошондуктан кадимки тоотекелери климаттык шартка жана тоют базасына жараша мезгилдYY мигрант болуп саналат. Алар квбYн эсе кыш мезгилинде тоо эцкейиштери боюнча бир топ ылдыйлап келишсе, жай мезгилинде алар тоонун башына квтврYЛYшвт. Кээ бир учурларда жайыттын начарлашынан жана тарышынан улам дагы, алар жайыттарын которулуштуруу максатында
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
узак жолду басып етYшет. Ошондуктан парктын аймагында ар кайсыл айлампаларында алардын сандык динамикасы кескин айырмаланып турат.
Алсак, 2012, 2013-жылдары Тенизбай жана Айкел капчыгайлары, бул парктын аймагынын эн жогорку аймактары болгонуна карабастан, ал жерде адегенде бир да кадимки тоотекелери катталган эмес. Бирок, 2014-жылдары бул аймактарда кадимки тоотекелердин санынын динамикалык керсеткYЧY 0,96±0,36%, 1,13±0,32% тYЗген. Ал эми 2019-жылга карата Тенизбай капчыгайында 3,12±0,69%га, Айкел капчыгайынын башында 2,20±0,59%га жогурулаган. Ушундай эле керсеткYч Бек сууга да таандык, мында кадимки тоотекелердин сандык керсеткYЧY 2,91±0,62%га барабар. Калган айлампаларда Асман жайлоо, Кел, Эски мечиттин аймактарында баштапкы жылдарга карата кадимки тоотекелеринин динамикалык керсеткYЧY темендеп баргандыгы так даана байкалып турат. Асман жайлоодо кадимки тоотекелеринин динамикалык керсеткYчтерY 2,47±0,56%дан 0,59±0,28%га, Кашка сууда 4,46±0,74%дан 1,56±0,35%га, Эски мечитте 5,05±0,80%дан 2,64±0,60%га чейин темендеген.
Корутунду
ИзилдеелердYн жыйынтыгы боюнча «Саркент» мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагында кадимки тоотекелеринин баш саны ар кандай айлампаларда бирдей эмес. Алардын таралуу жыштыгын 1000гектарга алганда 2,90 ± 0,06баштан 14,77± 0,16башка чейин айырмаланып турат.
Ал эми алардын динамикалык керсеткYЧY адегенде бир топ жогорулап, бул керсет^ч 23,51±1,25%ды тYЗсе, кийинки жылдарда бул керсеткYч 14,74±1,10%га чейин темендеген.
Демек, кадимки тоотекелеринин сандык жана динамикалык керсеткYЧYHYн мындай олку-солку болушун, алардын жYPYм-турум этологиясы жана жайыттын тардыгы, биринчи кезекте Yй жаныбарлары менен трофикалык атаандаштыгынын кYчеп баратышы менен байланыштырууга болот.
Колдонулган адабияттар
1. Абдисатаров К.А. «Сохранение биологического разнообразия млекопитающих государственного заповедника Кулун-Ата» [Текст]: автореф. дис. канд.биол.наук. 03.00.08 /К.А.Абдисатаров. - Бишкек, 2013. - 21 с.
2. Абжамилов С. "Саркент" мамлекеттик жаратылыш паркынын аймагында илбирстин (ипс1а ипс1а 8сЫ"еЬег, 1775.) таралуу езгечелYктерY Наука, новые технологии и инновации Кыргызстана №2 2022, 61-65с
3. Бобринский Н.К., Кузнецов Б.А., Кузякин А.П. Определитель млекопитающих СССР [Текст]. -М.: Просвещение. 1965. -381с.
4. Кузнецов Б.А. Определитель позвоночных животных фауны СССР [Текст]. Ч.3. -М.: Изд-во Просвещение, 1975. -208с.
5. Кулназаров Б.К., Байдоолотов Н.Б., Токторалиев Б.А. Кыргызстандын жаныбарлар дYЙнесY, аларды коргоо жана сарамжал пайдалануу проблемалары [Текст]. -Ош, 1994. -168с.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
6. Кулназаров Б.К. Млекопитающие юга Кыргызстана, проблемы их охраны (монография). Биолого-почвенный институт НАН КР [Текст]. -Бишкек, 2008. -216 с.
7. Новиков Г.А. (1953), «Полевые исследования по экологии наземных позвоночных» [Текст] / Г.А. Новиков М.:-Л.: Изд. АН СССР. 1954. - 204с.
8. Рак А.С. «Методы учета охотничьих животных в лесной зоне»[Текст]. /А.С. Рак и др. 1973.
9. Рокицкий П.Ф. Биологическая статистика. 3-е изд. [Текст]. -Минск: Высш. шк., 1973. -320с.
10. Соколов В.Е. Систематика млекопитающих[Текст]./ В.Е.Соколов. Т.1. -М: Высш. шк., 1973. -430с.
11. Янушевич А.И. и др. Млекопитающие Киргизии /Янушевич А.И., Айзин Б.М. и др.; [Текст]. Отв. ред. Громов И.М., Янушевич А.И. -Фрунзе: Изд-во Илим, 1972. -464с.
12. Ирбис-Википедия (Ы^://т. wikipedia. ог§/шк1/Ирбис(16.06.2016).
13. Абдыкааров, А. М. Саркент мамлекеттик жаратылыш паркында байырлаган чычкан сымал кемирYYЧYлeрдYн тYPДYк курамы жана сандык бeлYштYPYЛYШY / А. М. Абдыкааров, У. А. Атабеков, К. К. Курсанбекова // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Химия. Биология. География. - 2023. - N0. 2(3). - Р. 7-13. - Б01 10.52754/16948688_2023_2(3)_2. - EDN БЬОНЕК
14. Мажитова, С. "Саркент" мжпсындагы кадимки коёндордун популяциясынын (Ьерш ШЫ Pallas, 1978) сандык динамикасы / С. Мажитова, Ж. Нурлан Кызы, С. Т. Абжамилов // Вестник Ошского государственного университета. - 2019. - N0. 4. - Р. 16-20. - EDN ОЬКЕБУ.
