Научная статья на тему 'САРҲАД ВА ХУСУСИЯТҲОИ ЭКОЛОГИИ ДАРЁИ ВАХШ'

САРҲАД ВА ХУСУСИЯТҲОИ ЭКОЛОГИИ ДАРЁИ ВАХШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
10
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳавзаи дарё: қисматҳои болооб ва поёноб / ихтиофаунаҳо / олами ҳайвонот / саноат / гуногунии биологӣ / гидрофауна.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ёров Ҷ.Д., Давлятова Д.М.

Дар ин мақола қайд шудааст, ки кӯҳистони Тоҷикистон хазинааи оби мусафоро буда, танзимгари серобию хушсифатии системаҳои экологии дарёҳои Осиёи марказиро таъмин менамоянд. Пиряхи Федченко танзимгари ҳавзаи дарёи Вахш буда, нишони майлу вазъи иқлиму экологияи Осиёи Марказӣ мебошад. Таркиби ихтиофаунаи қисми поёноби дарёи Вахш 22-намуд моҳиҳо вомехуранд, ки аз онҳо 11 намудаш аз ҷумла белбинии амударёи, лақамоҳии аралӣ ва ғайраҳо аҳамияти саноатӣ доранд. Инчунин қобили қайд аст, ки аз ин 11 намуд 3 – намудашон аз ҷумла бурутмоҳии аралӣ, зағорамоҳӣ ва белбинии амударёи ба китоби Сурхи Тоҷикистон дохил карда шудааст. Аз ин лиҳоз муҳофизати бошандагони дарёи Вахш яке аз масъалаҳои муҳими замони имрӯза ба ҳисоб меравад.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САРҲАД ВА ХУСУСИЯТҲОИ ЭКОЛОГИИ ДАРЁИ ВАХШ»

САРХДД ВА ХУСУСИЯТ^ОИ ЭКОЛОГИИ ДАРЁИ ВАХШ

ЁРОВ ЧД., ДАВЛЯТОВА Д.М.

Донишгох,и давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав

Дар ин мацола цайд шудааст, ки кууистони Тоцикистон хазинааи оби мусафоро буда, танзимгари серобию хушсифатии системами экологии дарёной Осиёи марказиро таъмин менамоянд. Пиряхи Федченко танзимгари уавзаи дарёи Вахш буда, нишони майлу вазъи ицлиму экологияи Осиёи Маркази мебошад.

Таркиби ихтиофаунаи цисми поёноби дарёи Вахш 22-намуд моуиуо вомехуранд, ки аз онуо 11 намудаш аз цумла белбинии амударёи, лацамоуии арали ва гайрауо ауамияти саноати доранд. Инчунин цобили цайд аст, ки аз ин 11 намуд 3 - намудашон аз цумла бурутмоуии арали, загорамоуй ва белбинии амударёи ба китоби Сурхи Тоцикистон дохил карда шудааст. Аз ин лщоз мууофизати бошандагони дарёи Вахш яке аз масъалауои мужами замони имруза ба уисоб меравад.

Калидвожахр: уавзаи дарё: цисматуои болооб ва поёноб; ихтиофаунауо; олами уайвонот; саноат; гуногунии биологи; гидрофауна.

ГРАНИЦА И ОСОБЕННОСТИ ЭКОЛОГИИ ВАХША

В данной статье отмечено, что горы Таджикистана являются сокровищницей проточной воды, а реки Средней Азии являются обильным и качественным регулятором экологических систем. Ледник Федченко был регулятором бассейна реки Вахш, он является знаком климата и экологии Средней Азии.

Ихтиофауна нижнего течения реки Вахш включает 22 вида рыб, 11 из которых имеют промышленное значение, в том числе амударьинский лещ, аральская камбала и другие. Также стоит отметить, что из этих 11 видов 3, в том числе аральская форель, морская форель и амударьинский морской лещ, занесены в Красную книгу Таджикистана. В связи с этим защита жителей реки Вахш считается одним из важнейших вопросов современности.

Ключевые слова: бассейн реки: верхняя и нижняя части; ихтиофауна; мир животных; промышленность; биологическое разнообразие; гидрофауна.

BORDER AND FEATURES OF VAKHSH ECOLOGY

This article notes that the mountains of Tajikistan are a treasure trove of running water, and therivers of Central Asia are an abundant and high-quality regulator of ecological systems. TheFedchenko Glacier was the regulator of the Vakhsh River basin; it is a sign of the climate and ecology of Central Asia.

The ichthyofauna of the lower reaches of the Vakhsh River includes 22 species of fish, 11 of which are of industrial importance, including Amudarya bream, Aral flounder and others. It is also worth noting that of these 11 species, 3, including Aral trout, sea trout and Amudarya sea bream, are listed in the Red Book of Tajikistan. In this regard, the protection of the inhabitants of the Vakhsh River is considered one of the most important issues of our time.

Key words: river basin: upper and lower parts; ichthyofauna; animal world; industry; biological diversity; hydrofauna.

Кух,истони Точикистон хазинаи оби мусафо буда, танзими серобиву хушсифатии системах,ои экологии дарёх,ои Осиёи Марказиро таъмин менамоянд. Пиряхи Федченко танзимгари хдвзаи дарёи Вахш буда, нишони майлу вазъи ицлиму экологияи Осиёи Марказй мебошад [6,7]. Дарёи Вахш ба катори дарёх,ои асосии чоришаванда ба Амударё ба х,исоб

меравад. Бояд гуфт, ки баъд аз якчояшавии Сурхоб ва оби Хингоб номи дарёи Вахшро гирифтааст. Дарозии дарёи Вахш 525 км буда яке аз саргаддои дарёи Вахш дар агбаи Кокуй дар баландии 4885 км аз сатди бадр вокеъ гардидааст. Дар дарёи Вахш аз охири моди апрел сар карда, то ибтидои моди май обхезй мушодида карда мешавад, ки бо борондои шиддатнокии фасли бадор алокаманд аст. Вобаста ба баландшавии сатди даво ва обшавии барфу пиряхдо дар дарёи Вахш обхезии дуюм дар сол ба кайд гирифта мешавад[3].

Муайян карда шудааст, ки микдори моддадои далнашуда дам динамикаи сарфаи об вобастааст. Дар дамаи солдо микдори зиёди моддадои далнашуда 5713,0 мг/л дар моди июл ва микдори камаш 30,0 мг/л дар моди октябр рост меояд [2].

Микдори оксиген дар кисми болооби дедаи Точикобод аз 7,8 то 9,57 мг/л ё аз 53 то 73% гализи тагйир меёбад муайян карда шудааст, ки дар кисми болообй дарё дарорати об аксар вакт аз суръати обшавии пиряхдо барфдо дар кисми поёноби минтакаи мамнуъгоди "Бешаи палангон" аз дарорати даво вобастагй дорад ин нодия шароити гармии субтропикй дорад.

Ч,адвали 1.

Х,арорати миёнаи солонаи дарёи Вахш бо 0С

^исми I II III IV V VI VII VIII IX X XI

дарё

^араёни болооб 1,4 1,8 4,2 9,8 11,5 12,7 13,7 14,2 12,5 9,5 6,1

^араёни поёноб 7,2 8,5 9,1 - 18,0 19,7 20,2 20,8 19,1 15,0 12,3

Фаркият 5,8 6,7 4,9 - 6,5 7,0 6,5 6,6 6,6 5,9 5,6

Тазаккур бояд дод, ки дар кисми болооби дарёи Вахш дарорати даво аз 1,4 0С дар моди январ ва то 14,20С дар моди август тагйир меёбад. Муайян карда шудааст, ки дар кисми поёноби чараёни дарё минтакаи мамнуъгоди "Бешаи палангон" гармшавии об нисбатан тез мушодида карда мешавад. Дар кисми болооб ва поёноб чараёни дарё тафовути дарорат нисбатан зиёд аз 4,9 то 7,0 0С мушодида карда мешавад.

Таркиби минералогии оби дарёи Вахш аз иондои сулфатй, хлор, калсий, магний иборат буда, ба гуруди обдое дохил мешавад, ки минералнокиаш зиёд аст.

Ч,адвали 2

Микдори моддадои органики дар оби дарёи Вахш мг/л

Руз ва моди озмоиш Микдори умумии моддадои органикй Нитроген Фосфор

Дарёи Вахш аз обанбори 1,84 0,84 0,02

асосй поён 06.06.2017с.

20.08.2017с 6,4 3,5 0,03

22.09.2017с. 1,6 3,0 0,21

Дарёи Вахш минтакаи 2,4 3,0 0,42

"Бешаи палангон" халичи

Полвон тугай 20.08.2018с

Аз ин чадвал маълум мешавад, ки дар ибтидои тобистон (06.06.2017) микдори умумии моддадои органикй он кадар бисёр набуд - 1,84 мг/л, аммо микдори нитроген ва фосфор на он дарача бисёр буд 0,84 - 0.02 мг/л. Дар моди август микдори ин моддадо зиёд мешавад, ки бо коркарди зиёди майдондои пахта бо моддадои задрноки химиявй (пестисиддо) алокаманд аст. Дар дадрузаи дуюми моди сентябр микдори моддадо вобаста ба суст шудани коркарди

заминдои кишоварзй хело кам мешавад, то 1,6 мг/л. Аммо мушодидадое, ки дар минтакаи Полвон - Тугай гузаронида шудаанд, нишон доданд, ки захирашавии моддадои органикй дар давоми фасли тобистон тагйир намеёбад. Дар моди июл чамъшавии моддадои органикй 2,4мг/л - ро ташкил медидад, ки бо шоридани об аз майдони пахта, чамъшавии об дар давздо, инчунин борондои сел алокаманд аст.

Гидрофауна. Тадкикотдо нишон доданд, ки китъадои болооби дарё организмдои фитопланктонй ва зоопланктонй вучуд доранд. Дар навбати худ он организмдое, ки кобилияти ба мукобили равиши об худашонро нигод доштан доранд, хело хуб инкишоф меёбанд. Фаунаи каъри кисми болооби дарёи Вахш асосан аз бошандагони санг ва кум, дар он чойдое, ки суръати чараёни об хело суст (то 1,5 дакика) мебошад, иборат аст.

Организмдои планктонй дар бандардои хурди дарё, ки суръати чараёни об аз 0,5 м/дак. зиёд нест ва дарорати об 17,40С зиёд аст, дида мешавад. Дар ин давздо 30 намуди фитопланктондо муайян карда шуд, ки 4 намудашон ба обсабздои диатомй, якчанд намудашон ба обсабздои кабуду сабз ва сабз мансубанд. Инчунин дар ин давздо 3 намуди зоопланктондо муайян карда шудааст[7].

Ихтиофауна. Ихтиофаунаи кисми болооби дарёи Вахш аз 5 намуд иборат буда, аз ин микдор тандо 3 намудашон гулмодии амударёй, ширмодии акикй, хломуляи самаркандй адамияти иктисодй ва саноатй доранд, аммо 2- намудашон голести тибетй ва лакамодии туркистонй адамияти иктисодй надоранд [5,8].

Муайян карда шуд, ки суръати расиши гулмодии амударёй дар дараи Камароб нисбат ба Оби Кабуд нисбатан зиёд аст (чадвали 3).

Ч,адвали 3.

Ч,адвали расиши гулмодии амударёй дар чараёни дарёи Вахш

Дарёдо Синну сол

1 2 3 4 5

Дарёи Камароб Дазоии модй бо см. 15,5 16,1 18,0 22,3 32,3

Вазни модй бо гр. 15,8 20,3 22,6 24,4 33,6

Дарёи Оби кабуд Дарозии модй бо см. 14,2 15,3 17,4 26,9 24,3

Вазни модй бо гр. 15,3 18,6 23,1 28,2 29,4

Таркиби ихтиофаунаи кисми поёноби дарёи Вахш аз 22 намуд иборат аст, ки аз ин 11 намудаш, аз он чумла белмодии амударёй, лаккамодии аралй ва гайрадо адамияти саноатй доранд.

Добили кайд аст, ки аз 11 намуде, ки дар кисми поёноби дарёи Вахш дида мешавад, 3 намудаш, аз он чумла бурутмодии аралй, загорамодй ва белбинии амударёй ва китоби Сурхи Точикистон дохил карда шудаанд. Аз ин лидоз мудофизати бошандагони дарёи Вахш яке масъаладои мудими замони имруза ба дисоб меравад[5].

АДАБИЁТ:

1. Атлас Таджикской ССР. Душанбе - Москва, 1968.

2. Ахроров Ф. Аспектами экологии проблемами "Оби тоза" ва мууофизати обхавзхои. Душанбе 1990.

3. Охрана природа Таджикистана. Выпуск 1.111. IV. Душанбе. 1980,1983, 1985.

4. Пиров С. Рахмонов А. Масъалахои инкишофи одам босамари замину оби Точикистон. Душанбе, 1985.

5. Максуков В. А. Промысловый рыбы Таджикистана. Душанбе, 1974.

6. Мухаббатов Х.М. Ресурсы горного Таджикистана. Москва, 1999.

7. Рахимов М. Табиат ва сарватхои табий Точикистон. Душанбе, 2001

8. Севинов Р. Табиат ва сарватхои табии Точикистон. Сталинобод, 1959.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.