Научная статья на тему 'НАҚШИ ДАРЁҲО ДАР РУШДИ ГИДРОЭНЕРГЕТИКАИ ХУРДИ ТОҶИКИСТОН'

НАҚШИ ДАРЁҲО ДАР РУШДИ ГИДРОЭНЕРГЕТИКАИ ХУРДИ ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
350
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
илми гидрология / дарёҳо / рушд / табиат / ҳавза / сарчашма / маҷро / шохоб / резишгоҳ / дарёҳои хурд / пирях / боришот / оброҳа / иқтисодиёт / мамлакатҳои куҳӣ / дарёҳои куҳӣ / тавоноии ҷараёни об / обанборҳои сунъӣ.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Ализода Аҳмадҷон Абдуқодир

Дар ин мақола бо истифода аз усулҳои таҳлил ва таҳқиқоти илмӣ дар бораи асосҳои назариявӣ ва амалии бавуҷудоӣ ва ташаккули дарёҳои хурду калон ва обанборҳои сунъиии Тоҷикистон фикру ақидаҳои ҷолиби илмӣ пешниҳод гардидаанд. Муаллиф дар асоси таълимоти илми гидрология дар бораи хусусиятҳои хоси бавуҷудоӣ ва мавқеи дарёҳо дар рушду тағйирёбии табиат маълумоти кофӣ оварда, инчунин, барои рушди энергетикаи хурд самаранок истифода бурдани тавоноии обравҳои дарёҳои хурду калони Тоҷикистон, ки аз ҳисоби обшавии пиряхҳо ва боришоти борону барф дар куҳҳо ва водиҳо ба амал меоянд, фикру тавсияҳои илмӣ додааст. Ҳамзамон, дар мақола оварда шудааст, ки аз рӯи шумораи дарёҳо ва ҳам аз рӯи дарозии умумии обравҳо, дарёи хурд-асоси ибтидоии шабакаи дарёӣ мебошад. Инчунин, шабакаи гидрографикии Тоҷикистонро зиёда аз 25 ҳазор дарёҳои дарозии умумиашон 69,2 ҳаз. км ташкил медиҳанд. Аз ин шумора 947 дарё дарозии аз 10 то 100 км, 16 дарё – аз 100 то 500 км ва 4 дарё аз 500 км дарозтар дошта, дарозии зиёда аз 10 ҳазор дарёҳои хурд аз 10 км камтар мебошад. Дар ҷамъбасти мақола муаллиф ёдовар шудааст, ки дар солҳои соҳибистиқлолӣ дар Тоҷикистон 287 нерӯгоҳҳои барқи обии хурд(НБОХ) сохта ба истифода дода шудааст, ки тавоноиашон 103181 кВт буда, метавонанд соле то 641645,9 ҳаз. кВт.с энергияии электрикӣ истеҳсол намоянд. Азбаски захираҳои гидроэнергетикии энергетикаи хурд 184,146 млрд.кВт.с дар як сол ва тавоноии муқарраршудаашон 21057,0 ҳаз.кВт арзёбӣ мегардад, имрӯз тавоноии муқарраршудаи захираҳои гидроэнергетикаи хурди Тоҷикистон ҳамагӣ ба миқдори 0,5% истифода мешавад. Вале истифодаи оқилонаи ин захираҳо бо истифодаи технологияи муосири энергетикӣ метавонад барои рушди гидроэнегетикаи хурд мусоидати амалӣ ва самаранокро анҷом бидиҳад.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НАҚШИ ДАРЁҲО ДАР РУШДИ ГИДРОЭНЕРГЕТИКАИ ХУРДИ ТОҶИКИСТОН»

УДК 556.5

НАЦШИ ДАРЁНО ДАР РУШДИ ГИДРОЭНЕРГЕТИКАИ ХУРДИ ТО^ИКИСТОН

АЛИЗОДА АХ,МАДЧ,ОН АБДУЦОДИР

Саромузгори кафедраи манбаъх,ои гайрианъанавии энергия ва энергетикаи хдроратии

Донишкадаи энергетикии Точикистон, мушовири ректор, нох,ияи Кушониён, вилояти

Хатлон, Чумхурии Точикистон

Аннотатсия: Дар ин мацола бо истифода аз усул%ои та%лил ва тащицоти илми дар бораи асос%ои назарияви ва амалии бавуцудои ва ташаккули дарё%ои хурду калон ва обанбор%ои сунъиии Тоцикистон фикру ацида%ои цолиби илми пешнщод гардидаанд. Муаллиф дар асоси таълимоти илми гидрология дар бораи хусусият%ои хоси бавуцудои ва мавцеи дарёно дар рушду тагйирёбии табиат маълумоти кофи оварда, инчунин, барои рушди энергетикаи хурд самаранок истифода бурдани тавоноии обрав%ои дарё%ои хурду калони Тоцикистон, ки аз %исоби обшавии пирях%о ва боришоти борону барф дар ку%%о ва водщо ба амал меоянд, фикру тавсищои илми додааст. Хамзамон, дар мацола оварда шудааст, ки аз руи шумораи дарёно ва %ам аз руи дарозии умумии обрав%о, дарёи хурд-асоси ибтидоии шабакаи дарёи мебошад. Инчунин, шабакаи гидрографикии Тоцикистонро зиёда аз 25 %азор дарё%ои дарозии умумиашон 69,2 %аз. км ташкил медщанд. Аз ин шумора 947 дарё дарозии аз 10 то 100 км, 16 дарё - аз 100 то 500 км ва 4 дарё аз 500 км дарозтар дошта, дарозии зиёда аз 10 %азор дарё%ои хурд аз 10 км камтар мебошад.

Дар цамъбасти мацола муаллиф ёдовар шудааст, ки дар сол%ои со%ибистицлоли дар Тоцикистон 287 неругощои барци обии хурд(НБОХ) сохта ба истифода дода шудааст, ки тавоноиашон 103181 кВт буда, метавонанд соле то 641645,9 %аз. кВт.с энергияии электрики исте%сол намоянд. Азбаски захира%ои гидроэнергетикии энергетикаи хурд 184,146млрд.кВт.с дар як сол ва тавоноии муцарраршудаашон 21057,0 %аз.кВт арзёби мегардад, имруз тавоноии муцарраршудаи захира%ои гидроэнергетикаи хурди Тоцикистон %амаги ба мицдори 0,5% истифода мешавад. Вале истифодаи оцилонаи ин захира%о бо истифодаи технологияи муосири энергетики метавонад барои рушди гидроэнегетикаи хурд мусоидати амали ва самаранокро анцом бидщад.

Калидвожахр: илми гидрология, дарё%о, рушд, табиат, %авза, сарчашма, мацро, шохоб, резишго%, дарё%ои хурд, пирях, боришот, обро%а, ицтисодиёт, мамлакат%ои ку%и, дарё%ои ку%и, тавоноии цараёни об, обанбор%ои сунъи.

Аннотация: В этой статье на основе применения методов анализа и научных исследований предложены интересные научные мысли о теоритических и практических основ возникновении и формировании больших и малых рек, а также искусственных водоёмов Таджикистана. Автор на основании учения науки о гидрологии приводит достаточные научные материалы и факты о своеобразной характеристике возникновения и формирования, а также роли рек в развитии и изменения природы и, а также, предлагает размышления и научные рекомендации по эффективному использованию мощности водного потока малых и больших рек, которые обрауются при таянии ледников и вследствии природных осадков.

Одновременно, в статье говорится о том, что по количеству рек и общую длину водотоков, малая река является основой речной сети. Еще, гидрографическая сеть Таджикистан состоит из более 25 тысячи рек общей длиною 69,2 тыс. км. Из этого количества 947рек длиною от 10 до 100 км, 16рек - от 100 до 500 км и 4река более 500 км, длина более 10 тысячи малых рек меньше 10 км.

В итогах статьи автор вспоминает о том, что в годы независисмоти в Таджикистане были построены 287 малых ГЭС, общей мощностью 103181 кВт и годовой выработке электоэнергииравной 641645,9 тыс. кВт.ч.

С учетом того, что гидроэнергетические запасы малой энергетики определено в количестве равной 184,146 млрд.кВт.ч. в год с установленной мощностью 21057,0 тыс.кВт, то сегодня видно, что установленная мощность гидроэнергетических запасов малой энергетики республики используется всего на 0,5% . Однако, разумное использование этих запасов с применнеием современной энергетической технологии может оказать практическое содействия развитию малой гидроэнегетики Таджикистана.

Ключевые слова: гидрологическая наука, реки, развитие, природа, бассейн, исток, русло, приток, устье, малые реки, ледник, осадки, водоток, экономика, горные страны, горные реки, мощность водопотока,, искусственные водоёмы.

Annotation: In this article, based on the application of methods of analysis and scientific research, interesting scientific thoughts are proposed on the theoretical and practical foundations for the emergence and formation of large and small rivers, as well as artificial reservoirs in Tajikistan. The author, based on the teachings of the science of hydrology, provides sufficient scientific materials and facts about the peculiar characteristics of the emergence and formation, as well as the role of rivers in the development and change of nature, and also offers reflections and scientific recommendations on the effective use of the power of the water flow of small and large rivers, which are formed during the melting of glaciers and as a result of natural precipitation.

At the same time, the article says that in terms of the number of rivers and the total length of watercourses, a small river is the basis of the river network. Also, the hydrographic network of Tajikistan consists of more than 25 thousand rivers with a total length of 69.2 thousand km. Of this number, 947 rivers are from 10 to 100 km long, 16 rivers are from 100 to 500 km and 4 rivers are more than 500 km, the length of more than 10 thousand small rivers is less than 10 km.

As a result of the article, the author recalls that during the years of independence, 287 small hydroelectric power stations were built in Tajikistan, with a total capacity of 103,181 kW and an annual generation of electricity equal to 641,645.9 thousand kWh.

Taking into account the fact that the hydropower reserves of small-scale energy are determined in the amount equal to 184.146 billion kWh. per year with an installed capacity of21,057.0 thousand kW, today it is clear that the installed capacity of the republic's small-scale hydropower reserves is used by only 0.5%. However, the prudent use of these reserves with the use of modern energy technology can provide practical assistance to the development of small hydropower in Tajikistan.

Key words: hydrological science, rivers, development, nature, basin, source, channel, tributary, mouth, small rivers, glacier, precipitation, watercourse, economy, mountainous countries, mountain rivers, water flow capacity, artificial reservoirs.

Дарёхоро рагхои хунгарди Замин ном мебаранд. Агар хуни инсон дар чисми он оксиген ва элементхои заруриро пахн карда, чисмро тоза намояд, пас дарёхо аз як ландшафт-мавзеъ ба дигар ландшафт обро, бо маводхои дар вай махлулшуда, мегузаронанд ва бо ин амал онро аз элементхо ва вуслатхо тоза мекунанд.

Илми гидрология дар бораи хусусиятхои хоси бавучудой ва мавкеи дарёхо дар рушду тагйирёбии табиат маълумоти зиёде овардааст. Аз чумла дар бораи маънои худи вожаи дарё. Дар расми 1 сохтори таркибии дарё нишон дода шудааст.

СОХТОРИ ТАРКИБИИ ДАРЁ

^^^^ Кулх;о Шохоби чап

Мачро

4.1

Чашма^о ч.

Шохоби рост \

Резишго>^(ба\р ё Су уцёнус)

Расми 1. Сохтори таркибии дарё

Х,амин тавр, чараёни табиию доимии обе, ки дар хуфра-пасхамии тавассути худи об ба вучудомада чорй мешавад, дарё ном дорад. Аз руи андоза дарёхо ба дарёхои калон, миёна ва хурд чудо мешаванд. Ба дарёхои калон маъмулан дарёхое таалук доранд, ки масохати хавзаашон аз 50 хаз.км2 зиёд бошад. Х,авзаи дарёхои миёна бошад аз 2 хаз. то 50 хаз.км2 ва дарёхои хурд-то 2 хаз.км2 масохат доранд [4].

Обравхои дарёхои хурду калони Точикистон аз хисоби обшавии пиряххо ва боришоти борону барф дар куххо ва водихо ба амал меоянд. Микдори миёнаи боришоти солона дар баландихои 1500-2000 м Точикистони Марказй ба 1800 мм, дар баландихои 300-500 м чануби чумхурй ба 200 мм, дар шахри Душанбе ба 650 мм, Хочаобигарм ба 1428 мм ва Мургоб ба 71 мм баробар аст. Бо таъсири бодхои нам микдори солонаи боришот дар нишебихои чанубу гарбии каторкухи Х,исор аз 1000 мм зиёд мебошад. Дар куххои Помири Гарбй микдори боришот бештар аз 250 мм ва дар Помири Шаркй бошад 70-75 мм аст[6].

Х,авзаи дарёхои хурд, хам аз руи худуди ишголкардаашон ва хачми оброхаашон, инчунин, аз руи ахамияти таъиноти барои хочагии халк, дар иктисодиёт ва хаёти одамон доштааш, элементи асосии мамлакатхои кухй, аз чумла Точикистон, ба хисоб мераванд. Дарёхои кухй дар раванди бавучудоии худ, микдори бехисоби комплекс-мачмаъи (манзара-ландшафт) табий-худудиро бо водихои тангу гуногуншакл, дарахо, сойхо, тангнойхо, табиати хушманзара, бо микроиклими худ, руйпуши хоссаи гилхокию набототй, дунёи хайвонот ва дигар хусусиятхояшон, ба вучуд овардаанд.

Асосан дарёхои худуди Чумхурии Точикистон ба хавзахои бузурги обчамъкунй - Аму, Зарафшон ва Сир таксим мешаванд. Х,авзаи аз хама калонтари обчамъкунй хавзаи дарёи Аму ба хисоб меравад, ки се хавзаи дигар: Вахш, Панч ва Кофарнихонро муттахид сохтааст[11]. Ин хавза 227 хаз. км2 масохат дошта, худуди он дар Шимол ба каторкуххои Олою Зарафшон, дар Шарк ба куххои Сарикул ва дар Ч,ануб то куххои Х,индукуш мерасад. Аз хавзахои каламрави хавзаи дарёи Аму хавзаи дарёи Вахш яке аз бузургтарин хавзахои обчамъкунй ба шумор меравад. Дарёи Вахш ба чумлаи дарёхои сершохоб ва обгириашон омехта (вале бештар аз пиряххо) таалук дорад.

Дарёи Вахш аз шохобхои асосии зерин иборат аст:

1. Дар худуди ^иргизистон: дарёи ^изилсу( бо шохобхои Мингчар, Минитиге, Кёнсу).

2. Дар худуи Точикистон:

а) дарёи Муксу(бо шохобхои Сауксой, Белеули, Баландкиик, Зулмурод, ^аинди);

б) дарёи Сурхоб(бо шохобхои Ярхин, Ёсуман, ^арогушхона, Сорбог, Дубурсо, Тартиб, Камароб);

в) дарёи Обихингоб (бо шохобхояш Гармо, Гандо, Бодхуд, Обимазор);

г) дарёи Вахш(бо шохобхои умумии Сурхоб ва Обихингоб).

Дарозии дарёи Вахш 524 км ва масохати хавзаи обчамъкуниаш ба 39100 км2 баробар аст. Захираи гидроэнергетикии он ба 45 млрд. кВт.с баробар буда, захираи гидроэнергетикиии шохобхояш - Обихингоб то ба 17,6 млрд кВт.с ва Сурхоб то ба 14,7 млрд кВт.с мерасад. Дар мачмуъ сатхи чойгиршавии захираи гидроэнергетикии Точикистон дар минтакахои якхела набуда, дарёи Панч 97,6 млрд кВт.с., Кофарнихон-12,5 млрд кВт.с ва Зарафшон 10,6 кВт.с захираи энергетикй доранд.

Дарёи Панч аз якшавии дарёхои Помиру Вахон ба вучуд омада, кад-кади сархади Точикистон ва Афгонистон чорй мешавад. Дарозии Панч ба 921 км ва масохати хавзааш ба 114 хазор км2 баробар аст. Манбаи обчамъкуниаш пирях ва барф мбошад. Сарфи об ба хисоби миёна ба 1000 м3/сон. Баробар аст. Шохобхои асосии Панч аз рост: Рунд, Бартанг, Язгулом, Ванч, ^изилсу, аз чануб Шива, Кукча. Инчунин, дар сохилхои Панч шохобхои Панч ва Хоруг вокеъ гаштаанд. Захираи гидроэнергетикии дарёи Панч ба 97,6 млрд кВт.с баробар аст. Дар расми 2 харитаи чойгиршавии дарёхои калонтарини Точикистон оварда шудааст.

Расми 2. Харитаи чойгиршавии дарёхои калонтарини Точикистон

Х,ам аз руи шумораи дарёхо ва хам аз руи дарозии умумии обравхо, дарёи хурд-асоси ибтидоии шабакаи дарёй мебошад. Дарёхои хурд дар миёни обравхо кисмати мутлаки бисёрро, ташкил медиханд[5].

Дарёе, ки дар як минтакаи чугрофй чойгир буда, дарозиаш аз 100 км зиёд нест ва масохати хавзааш дар худуди 1-2 хаз. км2 карор дорад, дарёи хурд номида мешавад. Х,иссаи дарёхои хурд дар аз хачми умумии обрави дарёй аз 10 то 85 %-ро ташкил медихад. Дарёхои хурд якчоя бо об, инчунин, обрубаву обовардхои гуногун ва моддахои махлулгаштаи аз обчамъовархо воридшударо кабул менамоянд. Дар навбати худ дарёхои хурд дарёхои миёнаву калонро ташаккул медиханд ва покизагии экологии онхоро муайян мекунанд. Инчунин, кисмати зиёди ахолй дар сохилхои дарёхои хурд истикомат менамоянд. Дарёхои хурд хусусияти мувозинати шурй ва ионии моддахо, мувозинати обрубаву обовардхои дарёй, субстансияхои биологй, инчунин, тавозуни гармии оби дарёро муайян менамоянд.

Дар адабиёт оид ба гидрология, нишондодхои калони шуморавй барои чудо намудани дарёхои хурд ва дарёчахои хурд мисли чуйбору сой ва каналхо пешниход шудаанд. ^исмати зиёди онхоро ба гуногуншаклии зерин табакабандй кардан мумкин аст[12]:

- нишондодхои физикй - табий (сарфи об, тавоноии чараёни об);

- нишондодхои морфометрй (масохати обчамъшавй, дарозии дарё, тартиби обрав, чукурии он, таносуби пахной ба чукурй);

- нишондодхои гидрологй (обнигохдорандагй, мавчуд будан ва ё набудани редукцияи обрав бо зиёд шудани масохати хавза, таносуби хиссаи обрави нишебй ва мачрой, таносуби хиссаи вакти расидани обрави нишебй ва мачрой, хиссаи обхои зеризаминй дар обрави умумй);

- нишондодхои морфодинамикй (тагйирёбии гализии шабакаи дарёй бо тагйир ёфтани масохати хавза, хиссаи дарозии кисматхои мачро, ки дар онхо рушди озоди деформатсияхои мачрой бисёртар аст, дар дарозии умумии мачро, табиати интиколи обрубаву обовардхои дарёй, суръати деформатсияхои уфукии мачрохо);

- нишондодхои иктисодй ва хочагии оби: иктидори гидроэнергетикй, кобилияти обёрикунй, истифодабарй барои киштигардй ва гайра.

Критерияхои шуморавии возехтару бедушворй арзёбишаванда ва аз хамин сабаб бештар истифодашавандаи таснифот барои дарёхо, дарозй ва масохати обчамъшавии онхо ба хисоб меравад.

Шабакаи гидрографикии Точикистонро зиёда аз 25 хазор дарёхои дарозии умумиашон 69,2 хаз. км ташкил медиханд. Аз ин шумора 947 дарё дарозии аз 10 то 100 км, 16 дарё - аз 100 то 500 км ва 4 дарё аз 500 км дарозтар дошта, дарозии зиёда аз 10 хазор дарёхои хурд аз 10 км камтар мебошад[3, 11].

Дар мачмуъ шумораи умумии хамаи дарёхои хурди Точикистонро шартан 10947 адад кабул кардан мумкин аст. Вобаста ба ин, дар бораи як катор дарёхои хурди Точикистон, ки дорои захирахои калони истифоданашудаи гидроэнергетикй мебошанд ва дар оянда метавонанд дар тахияи лоихахо ва сохтмони НБОХ истифода шаванд, баъзе маълумотхоро овардан аз фоида холй нест (чадвали 1).

Нишондодхои морфометрии дарёх,ои хурди 1. минтакаи Кулоби вилояти Хатлон

2. Ч,адвали 1

т/т Номгуи дарё Дарози (км) Майдони хавза (км2) Резишгох

1. Сурхоб 230 8630 Панч

2. Яхсу 160 2710 Сурхоб

3. Тохирсу 118 1860 Сурхоб

5 Обимазор 62 411 Сурхоб

6 Кулобдарё 55 796 Яхсу

7 Обиниёв 58 646 Панч

8 Чубек 12 - Панч

9 Карасу 13 - Панч

10 Бешкапа 16 - Яхсу

Инчунин, номгуи як катор дарёх,ои хурдро, ки дар вилояти Сугд, нох,иях,ои тобеъи марказ ва Вилояти Мухтори Кух,истони Бадахшон чойгиранд ва дорои захирах,ои калони гидроэнергетики хдстанд, дар шакли чадвали 2 нишон медих,ем[7].

Ч,адвали 2

Номгуи як катор дарёной хурди вилоятх,ои СуFду ВМКБ ва нох,иях,ои тобеъи марказ

ц. и = № т/ т Номгуи дарё И = № т/ т Номгуи дарё 5 Н = о X К S № т/ т Номгуи дарё

1 Оксу 1 Бартанг 1 Варзоб

н № 2 Бурагансой н № 2 Ванч 2 Гудара

© Ч и 3 Вашан © Ч и 3 Гунд X о 3 Гурке

К CQ 4 Вишкент К CQ 4 Помир И 4 Зидды

5 Дардар 5 Язгулом 5 Лучоб

6 Дарёуреч 6 Муксу

7 Чичикруд 7 Обихингоб

8 Зеробод 8 Сангикар

9 Исфара 10 Шеркент

10 Кум 12 Элок

11 Кштут

12 Лангар

13 Могиёндарё

14 Пасруддарё

15 Риват

16 Тагоб

17 Фондарё

18 Ходчабокиргон

19 Хушикат

20 Шинг

21 Ягноб

Сарватх,ои гидроэнергетикии дарёх,ои хурди Точикистон бо микдори 184,146 млрд.кВт.с дар як сол ва бо тавоноии мукарраршудаи 21057,0 х,аз.кВт дар микёси вилоятх,ои чумхурй ба тарзи зерин муаррифй мешаванд [3]: -вилояти Сугд-11,28 млрд.кВт.с/сол;

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

-вилояти Хатлон ва шахру нохияхои тобеъи марказ-140,65 млрд.кВт.с/сол; -вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон-32,53 млрд.кВт.с/сол.

Дар Федератсияи Россия ба табакаи дарёхои хурд обравхои дарозиашон аз 10 то 200 км ва масохати хавзаашон дар худуди 1 -2 хазор км чойдошта дохил шудаанд, ки шумораашон 2,5 млн. арзёбй мегардад. Дар ИМА бошад, ба сифати дарёи хурд обравхои масохати обчамъоварашон аз 400 то 600 км2 дар нохияхои кухй ва то 2-4 хазор км2 дар водихои хамворро кабул кардаанд[1, 2].

Фаркияти асосии дарёи хурд аз дарёи калон дар чукурии буриши об хисобида мешавад. Инчунин, дарёи хурд ба таъсироти антропогенй, ки тавассути обрави сатхй, мисли ба хавзаи дарё омадани дарахтони кандашуда, мелиоратсияи обию хушк, нишебихои шудгоршуда амалй мегардад, хассосона эътино менамояд.

Тафовути дарёхои водихои хамвор аз дарёхои кухй дар бузургии майлкунии тулии мачро, дар гидравликаи чараён (энергияи кинетикии баланд ва чараёни нобаробари дарёхои кухй), дар омилхои муайянкунандаи мачроташаккулдихй (дар дарёхои кухй омилхои геологй-геоморфологй пешбаранда мебошанд), дар табиат ва шаклхои интиколи обрубаву обовардхо, дар таркиби обрубаву обовардхо, дар шаклхои мачро, дар таносуби чукурй ва пахноии мачро, дар речаи гидрологию мачрой ва гайрахо бисёртар аст.

Пиряххо яке аз сарчашмахои асосии обчамъкунии дарёхои кухй, аз чумла дарёхои хурд мебошанд. Тибки маълумоти олимони пиряхшинос, дар мамлакатхои Осиёи Марказй хачми умумии пиряххо такрибан ба 17 хазор км2 баробар мебошад, ки бештар аз 60 фоизи онхо дар каламрави Точикистон чойгиранд.

Дар Точикистон беш аз 14 хазор пиряхи хурду бузург мавчуд буданд, ки масохаташон ба 11146 км2 баробар буд ва ин нишондиханда 8 дарсади худуди кишварро дар бар мегирад. Вале дар чанд соли охир зиёда аз 1 хазор пирях об шуда нест шуданд.

Асосан пиряххо дар Помири Шимолию Гарбй ва кухистони Х,исору Олой чойгир буда, бештари онхо дар баландихои аз 3000-3500 то 3500-5300 м чой гирифтаанд[11, 18].

Захираи умумии ях дар пиряххои мамлакат ба 845км3 баробар буда, пиряххои хурд бо масохати 1км2 танхо 20 фоизи шумораи умумии пиряххои онхоро ташкил менамоянд, вале 85 фоизи хачми ях дар онхо мутамарказ гардидааст. Дар пиряххои кишварамон 456,9 километри мукааб об захира шуда, соле ин пиряххо ба дарёхо 61,8 километри мукааб об медиханд.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Дар Точикистон пиряххои бузургтарин аз кабили Федченко (651,7км2), Грумм-Гржимайло (143км2), Гармо (114,6 км2) ва даххо пиряххои дигар, ки зиёда аз 30 км2-ро фарогиранд дар нуктахои баландтарини Точикистон Исмоили Сомонй (7495м) ва Абу Алй ибни Сино (7134м) чойгир мебошанд.

Пиряхи Федченко яке аз калонтарин пиряххои дунё ба шумор рафта, дарозии он 77 км ва бараш аз 1700 то 3100 метрро ташкил медихад. Гафсии ях дар кисмати мобайнии пирях 1000 метр ва масохати умумии яхбандишуда ва барфтудахо 992 км2-ро ташкил медиханд. Нуктаи болоии пирях дар баландии 6280 метр ва кисмати поёнии он дар масохати 2900 метр чойгир буда, баландии хати барфй 4650 метрро ташкил менамояд [11,18].

Дар катори обанборхои бузурги табии кишвар, инчунин, дар Точикистон обанборхои сунъие, ки барои обёрии кишоварзй таъин гардидаанд, вучуд доранд, ки асосан дар вилоятхои Хатлону Сугд сохта шудаанд. Аз чумла, обанбори Муминобод, ки соли 1958 бо максади обёрй намудани заминхо сохта шуда, дар баландии 1204 метр аз сатхи бахр вокеъ мебошад. Масохаташ 300 га, хачмаши обгунчоишаш 30 млн. м3 ва чукурии зиёдтаринаш 20 метрро ташкил мекунад. Обанбори Муминобод оби худро аз дарёи хурди Яхсу тавассути канали Куллулу, ки 12 км дарозй дорад, мегирад. Ин обанбор дар худуди нохияи Муъминобод чойгир аст[7].

Обанбори Селбур соли 1964 сохта шудааст, он дар сохили рости дарёи ^изилсу дар баландии 851 метр аз сатхи бахр чойгир мебошад. Масохати он 260 га, хачмаш 25 млн.м3. Чукурии максималиаш 20 метр буда, оби он аз дарёи ^изилсу тавассути канали Танобчй, ки дарозиаш 8 км мебошад, пур мешавад. Обанбори Селбур дар худуди нохияи Восеъ чойгир аст.

Дар вилояти Сугд обанбори Даханасой, ки аз дарёи Сир об мегирад, соли соли 1982 сохта шудааст. Инчунин, обанбори Каттасой, ки дар теппахои назди шахри Истаравшани вилояти Сугди Чумхурии Точикистон чойгир шудааст, аз оби чашмахои сойи Каттасой пур мегардад ва соли 1965 бунёд гардидааст.

Обанборхои дар боло зикршуда багайри таъиноти обёрии кишоварзй, инчунин метавонанд барои сохтмони НБОХ истифода шаванд, чунки онхо дорои захирахои калони гидроэнергетикй мебошанд.

АДАБИЁТ ВА МАНБАЪ^ОИ ИСТИФОДАШУДА:

1. Водогрецкий В.Е., Крестовский О.И., Соколов Б.Л. Экспедиционные гидрологические исследования. -Л.: Гидрометеоиздат, 1983. -231с.

2. Евстигнеев В.М., Речной сток и гидрологические расчеты. -М.: МГУ, 1990. -304с.

3. Методические рекомендации по учету влияния хозяйственной деятельности на сток малых рек при гидрологических расчетах для водохозяйственного проекти-рования. -Л.: Гидрометеоиздат, 1986

4. Малые реки //Вопросы географии, -1980. -Вып.118. -221с.

5. Международная практика сотрудничества и проблемы развития гидроэнергетики. Алматы, 2011. С. 104.

6. Маълумотхои Вазорати энергетика ва захирахои оби Чумхурии Точикистон

7. Нестерова И.Е. Политические проблемы международных отношений, глобального и регионального развития.Санкт-Петербург. 2013. С. 7

8. Природа Украшських Карпат (редактор Геренчук К._.). -Льв_в: Видавництво Львовського универс., 1968. -265с.

9. Ресурсы поверхностных вод СССР. Том 6. Украина и Молдавия. Вып. 3. Кар-паты. -Л.: Гидрометеоиздат, 1966.

10. Салимов Т.О. Таджикистан -страна истоков вод. Душанбе, 2013. С. 62.

11. Талмаза В.Ф., Крошкин А.Н. Гидроморфометрические характеристики горных рек. -Фрунзе: Кыргызстан, 1968. -204с.

12. Фортунатов М.А. Водохранилища мира. - М.: Мысль, 1979. - 419с.

13. Хмаладзе Г.Н. Выносы наносов реками Черноморского побережья Кавказа. -Л.: Гидрометеоиздат, 1978. -167с. Средняя Азия. М., «Наука»,1968. С.107.

14. Энциклопедический словарь географических терминов. -М.: Советская эн-циклопедия, 1988. -432с

15. Ясинский В.А. и др. Водные ресурсы трансграничных рек в региональном сотрудничестве стран Центральной Азии. Алматы, 2010. С. 171

16. https://allinweb.ru/grazhdanskaya-oborona/43494/16. cs

17. https://c0mm0ns.wikimedia.0rg/wiki/File:Tajikistan_rel_l0cati0n_map.svg

18. https://sputnik-tj.C0m/20200211/Piryakhh0i-Tajikiastan

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.