Научная статья на тему 'SAN’AT AN’ANALARI DAVOMCHILARI'

SAN’AT AN’ANALARI DAVOMCHILARI Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
19
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Inter education & global study
Область наук
Ключевые слова
Kalit so‘zlar San’at / kulolchilik / hajm / fazoviy tasavvur / plastika / bezak / dastgoh / monumental. / Applied art / ceramics / volume / spatial imagination / plasticity.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Kadirov A.M.

Mazkur maqolada o‘zbek kulolchiligi amaliy san’atning eng qadimiy va rivojlangan turlaridan biriligi va uzoq asrlar davomida O‘zbekistonda kulolchilik shakllanib, rivojlanish yo‘lini bosib o‘tganligi hamda mazkur san’at ustalari haqida so‘z yurimtilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONTINUER OF ARTISTIC TRADITIONS

This article says that Uzbek pottery is one of the oldest and most developed types of applied art, and that pottery has been formed and developed in Uzbekistan for many centuries, as well as about the masters of this art.

Текст научной работы на тему «SAN’AT AN’ANALARI DAVOMCHILARI»

Kadirov Arif Maxmudovich. Buxoro davlat universiteti, tasviriy va amaliy

san'at kafedrasi professori Annotatsiya

Mazkur maqolada o'zbek kulolchiligi amaliy san'atning eng qadimiy va rivojlangan turlaridan biriligi va uzoq asrlar davomida O'zbekistonda kulolchilik shakllanib, rivojlanish yo'lini bosib o'tganligi hamda mazkur san'at ustalari haqida so'z yurimtilgan.

Kalit so'zlar

San'at, kulolchilik, hajm, fazoviy tasavvur, plastika, bezak, dastgoh, monumental.

ПРОДОЛЖАТЕЛИ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ТРАДИЦИЙ

Кадыров Ариф Махмудович. Бухарский государственный университет, профессор кафедры изобразительного и прикладного

искусства Аннотация

В данной статье говорится о том, что узбекское гончарное дело является одним из древнейших и развитых видов прикладного искусства, и что гончарное дело формировалось и развивалось в Узбекистане на протяжении многих веков, а также о мастерах этого искусства.

Ключевые слова

Прикладное искусство, керамика, объем, пространственное воображение, пластика.

CONTINUER OF ARTISTIC TRADITIONS

Kadirov Arif Mahmudovich. Bukhara State University, Professor of the Department of Fine and Applied Arts

Annotation

This article says that Uzbek pottery is one of the oldest and most developed types of applied art, and that pottery has been formed and developed in Uzbekistan for many centuries, as well as about the masters of this art.

Keywords

Applied art, ceramics, volume, spatial imagination, plasticity.

Узбек кулолчилиги амалий санъатнинг энг кадимий ва ривожланган турларидан биридир. Мамлакатимизда бадиий

кулолчилик хунари халк амалий санъатининг купгина турлари ичида махсус урин эгаллайди. Бу санъатнинг археологлар

республикамиз худудидан

топишган илк намуналари энг кадимги даврларга мансубдир.

Узок асрлар давомида Узбекистонда кулолчилик

шаклланиб, узок ривожланиш йулини босиб утганлигини улкамиздан топилган куплаб кадимий археологик топилмалар хам тасдиклайди.

Куп асрлик тарихий ривожланиш давомида ватанимиз худудларида учта йирик кулоллик мактаблари ташкил топди. Булар Фаргона (Риштон, Гурумсарой, Андижон, Кукон марказлари), Бухоро-Самарканд (Самарканд, Ургут, Шахрисабз, Бухоро, Гиждувон Вобкент-Уба, Каттакур-гон марказлари), шунингдек Хоразм мактаби (Хива, Каттабог, Чимбой, Хонко ва бошка марказлари) кулолчилиги узининг анъанавий услублари ва йуналишлари билан бир-биридан ажралиб туради. Шу кунгача сакланиб келаётган Риштон,

Гиждувон, Уба, Хива, Хонко, Самарканд, Шахрисабз, Касби, Ургут, Гурумсарой, Тошкент каби анъанавий кулолчилик марказлари хозирги пайтда хам уз фаолиятини давом эттирмокда.

Узбекистоннинг бадиий споол буюмлари икки турга булинади: бири куйдирилган, сирланган кизгиш споол, иккинчиси-сирланган гулда споол. Сирланган гулдор сополлар тайёрлаш милодий 1Х асрдан кенг таркалган. Фаргонаводийсининг мовий зангори ва мовий кук идишлари гузал, нозик гул-усимлик гуллари, новда ва буталари билан безатилган. Уларнинг анъанавий шакллари, накшлар композицияси водий табиатига хос колорити-буёклари узок ривожланиш йулини босиб утиб, Х1Х асрда узининг энг юкори даражасига эришган. Узбекистон музейлари тупламида сакланаёт-ган Хитойнинг Кула ва Кашкар вилоятларида тайёрланган коса, товоклари - лаганлари (ХУШ -Х1Х аср бошлари) шакли, накшлари ва зангори мовий ва зангори тук кук ранглари билан Риштон сополларига ухшашлиги, узок утмиш маданий алокаларининг мавжудлигини курсатади. Х1Х асрнинг иккинчи _ярмида Россия

чинни заводларида хам Риштон сополига ухшаш идиш ва буюмлар тайёрланганлиги марказ кулолчи-лигининг юксак даражасини курсатади. Хунармандчиликнинг кайси турининг кайси худудга равнак топиш, аваламбор, ахолининг утрок, ярим утроклигига табиатга, хомащёси-нинг мавжудлигига куп жихатдан боглик. Риштон хам щундай кулайликларга эга, кулолчилик учун соз лой зхирасига бой худуд булганлиги сабабли, узок уйлашдан бощлаб кулолчилик ривожланган маскандир. Кулолчи-лик дукони ва хумдонлар одатда уйнинг бир хонасида, ёки ховли якунида жойлашган. Айрим кадимги щахарларда кулоллар дуконлари алохида расталарда барпо килинган. Кулолларнинг устахоналарида буёк ёки сир тайёорлащ учун турли хажмдаги казон, кул тегирмони (ёргичок), элак, муйкалам, махсус пичок ва бощкалар булган. Узбекистон сирланган кулолчилик мактаблари асосан XIX асрда шакилланган. Мовий зангори, ок, мовий кук, ок яшил ранглар уйгунлащган Фаргона мактабининг ёркин маркази Риштондир.

ХХ асрга келиб узбек хунармандчилигининг инкирози кузатилди. Нисбатан арзон завод ва фабрикалар махсулотлари кул мехнати хунармандчилигининг касодга учрашига сабаб булди. Мураккаб тарихий йулни босиб утган Риштон кулочилигиниг сапол буюмларида кузга

тащланадиган сирланган кулолчилик бадиий ечим жихатидан катта кизикиш уйготди XX асрнинг урталарига келиб кулолчилик буюмларининг купчилик анъана-вий шакллари йуколиб кетди, факатгина лаганларда турли накщ намуналаригина сакланиб колди, улар узларининг анъанавий рангларини ва рузгорбоплик хусусиятини йукотиб, совгабоплик хусусиятига эга була бошлади. Уларнинг таг кисмидан махсус тещик уйилиб, деворларга осадиган килинди. Халк усталарининг сопол буюмлари нисбатан арзон нархдаги чинни заводлари махсулотлари, метал ва пласмасса сингари саноат буюмлари билан ракобатлаша олмаганлиги хам бунга сабаб булди. Шунга карамай утмищда мащхур булган айрим кулолчилик марказлари сакланиб колди. Улар орасида Риштон кулолчилиги анъаналарини кайта тиклаган Шарофиддин Юсупов, Алишер ва Бахтиёр Назировлар хизматлари тахсинга лойикдир. Риштон кулолчилиги анъаналари давомчи-лари мустакиллик йил-ларида бирмунча купайди. Аммо утган асрнинг охирларида, айникса мустакиллик йилларида куплаб йуколаёзган хунар турлари кайта шаклланди. Жумладан Риштон кулолчилиги анъаналари хам давлатимизнинг гамхурлиги ва куллаб-кувватлашлари туфайли кайта тикланди. Бу борада жонкуяр кулоллар Уста Иброхим-жон Комилов, Бобожон Нишонов,

Алишер

Нарзиев, Шарофиддин Юсупов ва Тохиржон Хдйдаров хизматлари катта. Бу машхур кулоллар ишларини иктидорли ёшлар давом эттирмокдалар. Узбекистон

сополида реза наушлар афсонавий-хайвонот дунёсидан олинган мавзулардаги кугирчоклар-уйин-чоклар, хайкалчалар, хуштаклар, халк орасида гоят машхур турли турмуш манзараларига хос ёдгорликларда мужассамлашган. Сопол кугирчок-ларни -хуштакларни бир марта курган киши, эртаклар дунёсига тушиб, уни хеч качон унутолмайди.

Баъзи кулоллар уз махсулот-ларини безашда афсонавий хайвонлар, кушлар (Семург) тасвиридан фойдаланадилар. Баъзан безаклар ичида кадимий накшлар хам учрайди. Уста кулоллар тупрок (лой)нинг тегишли туридан фойдаланадилар. Лой обдан пиширилиб, "дам" олдирилади. Уни бир неча кун намланган шолга ураб, куриб колмаслиги учун вакти-вакти билан шолга сув сепиб турилади.

Бу даврда лой таркибидаги хар хил минераллар ва тузлар эриб унинг таркибидан чикиб кетади, органик моддалар димланган лойда нобуд булади. Кейин ясалган буюм куритилиб, хумдонда куйдирилганда, турли тешиклар ва нуксонлар хосил булмайди. Минг йилликлардан бери давом этиб келаётган халк кулолчилигининг ибтидоий

усуллари ханузгача давом этиб келади. Бу анъаналарни халк

усталари аждодлардан урганиб, авлодларга ургатиб келганлиги-нинг окибатидир. Ана шундай халк кулолчи-лигининг марказларидан бири Бухоро вилоят Вобкент туманининг Вобкент шахри якинидаги Уба кдшлогидир. Бу кадимги кишлокни мугул тилида Уба-чекка жой, тепалик деб номлайдилар. Бу кишлок халк кулолчилигининг марказларидан биридир. Унда тандирсозлар, косагарлар, уйинчок ва хуштаксозлар азалдан фаолият курсатганлар. Кулолчилик анъана-сини давом эттириб, лойдан турли хил уй-рузгор буюмлари билан бирга болалар учун уйинчоклар -кугирчоклар хамда турли хайвон ва кушлар шаклидаги хуштаклар (Бухорода ушпулак дейилади) ясаганлар.

Бу ерлик кулоллар ясайдиган буюмлар узининг археологик кадимги киёфасини саклаб колган. Уба уйинчоклари хайвонлар, афсонавий кушлар, халк эртак-ларида таърифланган аждархо ва девларнинг киёфасида содда, ёкимли, беозор куринишда киёфаларида тасвирланганлиги билан ажралиб туради. Уйинчоклар энг аввало болалар учун овунчок вазифасини бажарган. Археологлар казишма-лар натижасида юртимиз худудидан топган кадимги уйинчокларнинг куриниши хозир-ги давр убалик кулоллар ясаётган уйинчокларга жуда хам ухшашлиги кишини хайратлан-тиради. Уба кдшлогини _ "уйинчокчилар

кишлоги" деб атаганлар. Бир-биридан гаройиб уйинчоклар-хуштаклар ясашда Хдмро биби Рахимованинг олдига тушадигани булмаган. Унинг утган асрнинг 7080 йилларида ясаган уйинчоклари дунёнинг турли музейлари ва шахсий тупламларидан жой олган. Бошка бир убалик хуштаксоз Хдмро бибининг кишлокдоши, замондо-ши Зайнаб Обидованинг ишлари Х,амро биби

Рахимованикидан сал огиррок, бакувватрок, айни пайтда сипорок - башангликдан йирокрок, ёкимтой-рок килиб ясалганлиги билан ажралиб туради.

Убалик мохир кулол Фатулла Саъдуллаев ясаган кулолчилик буюмлари афсонавий куп бошли жонзотлар тасвирини лойдан ясаб, яшил, кук, кунгир ранглар билан зийнатлаб сир бериб ишлаганлиги билан бошкаларникидан ажралиб туради.

Убаликларнинг узига хос анъанасини мохир хуштаксоз кулол Кубаро Бобоева давом эттирди ва бойитди. У 1938 йилда Убада кулол оиласида тугилган. Анча кеч 50 ёшдан кейин аждодлари хунарига кайтган, Кубаро опа карийб 35 йил шу сохада тинмай, садокат билан фаолият курсатди. Кекса хунарманд "Ташаббус" курик танловларида доимий катнашар, узининг камтарлиги, уз касбига булган жасоратини намойиш килиб бошка хунармандларга

Кубаро Бобоева

урнак курсатар эди. У бегу бор болаларнинг эртаклар дунёсини кахрамонларини ясаб, хуштаклар тайёрлаб, узи чалиб курсатиб, сув текинга таркатар, эрта етим колган набираларини халол хунардан топган пулдан пешона тери эвазига топган пулдан таъминлар эди. Мохир кулол 2002 йилда "Шухрат" медали, 2023 йилда "Мехнат шухрати" ордени билан такдирланди. У бизга умрбокий мерос анъана колдириб, шу йилнинг июлида вафот этди.

Адабиётлар

1. Альмеев Р.В., Жумаев К.Ж. ва бошкалар. Бухоро давлат бадиий-меъморчилик музей-курикхонаси. Т.: 2004.

2. Рахимов М.К. Художественная керамика Узбекистана. Т.: 1961.

3. Хабибуллаев Н., Хдкимов А.А., Содикова Н. ва бошкалар. Узбекистон амалий санъати. Т.:2003.

4. Жумаев Корёгди. Коракул тарихи. Бухоро.: 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.