Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АМАЛИЙ САНЪАТИНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯДАГИ ЎРНИ'

ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АМАЛИЙ САНЪАТИНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

382
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қадрият / меъморий ечим / миллийлик / тарихий-маданий мерос / ҳандаса / муқарнас / гулдаста / арк / гишт / қоришма / кошин / қадимий технологик қурилиш ашѐларини англаш / миллий меъморий тарихий-маданий ѐдгорликларни илмий тарзда ўрганиш / Value / architectural solution / nationality / historical and cultural heritage / handasa / muqarnas / bouquet / arch / brick / mix / tile / understanding of ancient technological building materials / scientific study of national architectural historical and cultural monuments.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Бахтиёр Асқарович Рўзинов, Бахтиёр Хусниддинович Нуриддинов, Хасанбой Умаров

Фарғона водийсидаги моддий маданий мерос объектлари билан чамбарчас бўлган миллий қадриятларимизга бўлган эътиборни кучайтииш, миллий меъморчилик, наққошлик, ганч ўймакорлиги, ѐғоч ўймакорлиги, миллий кулолчилик ва бошқа халқ ҳунармандчилиги намуналари ҳамда айрим анъанавий халқ амалий санъати услубларини сақлаб келаѐтган халқ усталари ижодлари билан таништириш. Миллий тасаввурини намоѐн қилиш, ифодалаш, баҳолаш, ўқув жараѐнида таълимнинг назарий ва амалий машғулотларини уйғунлаштириш орқали замонавий инновацион технологияларидан фойдаланишни талаб этади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF APPLIED ARTS OF THE FERGANA VALLEY IN EDUCATION

To strengthen the attention to our national values, which are closely connected with the objects of material and cultural heritage of the Fergana Valley, to get acquainted with the works of national architecture, painting, plaster carving, wood carving, national ceramics and other folk crafts, as well as some traditional folk arts. Demonstrating, expressing, evaluating the national vision requires the use of modern innovative technologies through the combination of theoretical and practical lessons of education in the learning process

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АМАЛИЙ САНЪАТИНИНГ ТАЪЛИМ ТАРБИЯДАГИ ЎРНИ»

ФАРГОНА ВОДИЙСИ АМАЛИЙ САНЪАТИНИНГ ТАЪЛИМ

ТАРБИЯДАГИ УРНИ

Бахтиёр Ас^арович Рузинов

Наманган давлат университети санъатшунослик факультети, «Амалий санъат ва

рангтасвир» кафедраси укитувчиси abruz@mail.ru

Бахтиёр Хусниддинович Нуриддинов

Наманган давлат университети укитувчиси zubayr 2011@mail.ru

Хасанбой Умаров

Наманган давлат университети укитувчиси Xasanboyaka92@gmail.com

АННОТАЦИЯ

ФарFOна водийсидаги моддий маданий мерос объектлари билан чамбарчас булган миллий кадриятларимизга булган эътиборни кучайтииш, миллий меъморчилик, наккошлик, ганч уймакорлиги, eF04 уймакорлиги, миллий кулолчилик ва бошка халк хунармандчилиги намуналари хдмда айрим анъанавий халк амалий санъати услубларини саклаб келаётган халк усталари ижодлари билан таништириш.

Миллий тасаввурини намоён килиш, ифодалаш, бах,олаш, укув жараёнида таълимнинг назарий ва амалий машFулотларини уЙFунлаштириш оркали замонавий инновацион технологияларидан фойдаланишни талаб этади.

Калит сузлар: ^адрият, меъморий ечим, миллийлик, тарихий-маданий мерос, хдндаса, мукарнас, гулдаста, арк, гишт, коришма, кошин, кадимий технологик курилиш ашёларини англаш, миллий меъморий тарихий-маданий ёдгорликларни илмий тарзда урганиш.

THE ROLE OF APPLIED ARTS OF THE FERGANA VALLEY IN

EDUCATION

Bakhtiyor Askarovich Ruzinov

Teacher of "Applied Arts and Painting", Faculty of Art History, Namangan State

University abruz@mail.ru

Bakhtiyor Husniddinovich Nuriddinov

Teacher of Namangan State University zubayr_2011 @mail.ru

Hasanboy Umarov

Teacher of Namangan State University Xasanboyaka92@gmail.com

ABSTRACT

To strengthen the attention to our national values, which are closely connected with the objects of material and cultural heritage of the Fergana Valley, to get acquainted with the works of national architecture, painting, plaster carving, wood carving, national ceramics and other folk crafts, as well as some traditional folk arts.

Demonstrating, expressing, evaluating the national vision requires the use of modern innovative technologies through the combination of theoretical and practical lessons of education in the learning process.

Keywords: Value, architectural solution, nationality, historical and cultural heritage, handasa, muqarnas, bouquet, arch, brick, mix, tile, understanding of ancient technological building materials, scientific study of national architectural historical and cultural monuments.

KHPHm

Masonaga Onufi ysyB ropT.apuga TacBupufi Ba aManufi caHtaT ^huhu yKKTumga xygygufi Munnufi MagaHufi Mepoc oöteKraapngarH saguMufi Hasmy-Hurop.ap, MetMopHH.HK uHmooTnapugaru Maxp6aT.H aHaHaBufi paHrracBup acap.apugaH Ta.a6a.apHH 6h.hm Ba KyHuKManapuHu omupumgaru 3aMoHaBufi axöopoT TexHonoruanapugaH ^ofiganaHum ^apaeHuga Ta.a6a.apra 6h.hm 6epum, y.apHHHr 6u.um Ko6u.HaTHHH pHBO^naHTHpum, xaMga mh..hh KagpuaT.apHMH3HH acpa6 aBafi.am Tyrpucugaru Tat.HM-Tap6ua 6epum Ka6u My^HM Ba3H$a.ap xa. sunuHagu. Ym6y MacananapHH xa. ^Hnumga o.u6 6opu.raH Tag^HKOT Ba o.uHraH Ta^pu6a.ap HaTu^anapura 6uHoaH, y.apHu ysyB ^apaeHura aManueTnapHu Tag6us этнm Ta^pu6a.apu KemupunraH Ba ynpafiguraH MyoMMO.apHu enuMu u^oganaHraH.

A^gognapuMro Moggufi MagaHufi Mepocu, saguMufi aHtaHanapu, Typ.u yp$ -ogaT.apu 6u3 ynyH Ha^axaT MO3ufigaH so.raH egrop.uK, 6a.Ku ^aMu MataHaBufi MagaHufi 6ofiпнкпapнннr TapKu6ufi kucmu, uhcoh as. 3aKOBaTu Ba Ta^aKKypuHuHr 6up 6yroK MaxcynugupKu, xap 6up Mu..aT, эпaт a^gognapuHuHr 6u.um Maxcy.u

ва куп йиллик илгор тажриба, таълим-тарбия, одоб-ахлокнинг намунавий хулки ва бошка маънавий угитларидан фойдаланган холда ривожланиб баркамол булиб боради.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбек халк амалий санъати хакида фикр юритилганда даставвал шуни таъкидлаш керакки, бу санъат узининг узок тарихига, миллий анъаналарига эга. Узбек халк амалий санъати асрлар давомида ривожланиб, сайкалланиб борди. Нафис ва сержило накшлар билан зийнатланган, асрлар оша уз курку салобатини йукотмай келаётган махобатли маъморий обидалар, латиф уйма безакли ёгоч устунлар, эшик ва дорбозалар, кузни камаштирувчи гузал заргарлик буюмлари, зардузлик буюмлари бу фикримизнинг исботидир.

Булар узбек халкининг маънавий бойлиги, аклий камоли ва ижодкорлигидан далолат беради. Машхур саркарда Амир Темур: "Бизнинг кудратимизга ишонмаганлар келиб биз курган иморатларни курсинлар", деган эди. Дархакикат, неча асрлар юзини курган бу иншоотлар узбек халкининг кудратидан дарак беради. Бизнинг узбек халк амалий санъатимизнинг илдизлари ибтидоий жамоа тузимига бориб такалади. Археологик казишмалар инсон томонидан жисмга бадиий ишлов бериш тош асридаёк бошланганини исботлаб берди.

Эрамиздан олдинги даврлардаёк хозирги узбекистон худудида жойлашган Шош, Паркана, Бактрия, Сугд ва Хоразм вилоятларида монументал накшлар ишлаш ривожланган эди. Археологик тадкикотлар жараёнида Сурхондарё вилоятидаги Фаёзтепа (I-II асрлар), Далварзинтепа (I аср) бидда ибодатхоналари, Хоразмдаги Тупроккаъла саройи (III аср) ва бошка моддий маданий мерос объектларидан топилган деворий расмлар хамда буюмларнинг хар бири биз учун бебахо хазинадир. Чунки улар утмиш санъатимиз ва тарихимиз хакидаги фикрларимизни исботловчи тирик, ёркин манбалардир.

Кадимги деворий суратларда асосан тирик жонзотларнинг тасвири ишланган. Айникса, подшолар саройидаги элчиларни кабул килиш маросимлари, ов ва жанг манзаралари тасвирини куплаб учратиш мумкин.

VII асрга келиб Урта Осиёда карор топиб, хукмрон булган ислом дини таъсирида узидан олдинги давр маданиятига, жумладан тасвирий санъатига салбий таъсир курсатади. Вактлар утиши билан дин ахллари бу акидага кескин тус бериб, худодан бошка хеч ким жонзотларни ярата олмайди, хатто худо яратган жонзотларнинг тасвирини чизиш хам мумкин эмас, акс холда бу худога

шак келтириш булади, нариги дунёга борганда парвардигор бу суратларга жон ато этишини мусаввирдан талаб килади, мазмунидаги даъволарни кила бошлашди.

Шундан сунг мусаввирлар уртасида табиат манзараларини, гулларни стилизация килиб, бадиийлаштириш оркали накошлик, миниатюра, китобат санъати, монументал накшлар ишлаш ривожлана борди.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узбек халк амалий санъатининг бошка турлари хам инсон акли ривожланиши жараёнида аста-секин ривожлана борди. Бу нарса аввало ибтидоий жамоа тузимида мехнат куролларини ясаш билан боглик эканлиги табиий хол. Даврлар утиши билан мехнат куроллари хам такомиллашиб борди. Аста-секин ишлаб чикариш ривожлана бошлади. Турли мехнат куроллари ва бошка буюмларни ясаш, хунармандчиликни ривожланиши аста секинлик билан санъат даражасига кутарила борди.

Бугунги кунда узбек халк амалий санъатининг довруги дунёга ёйилди. Узбек халк амалий санъатининг кайси тури хакида суз бормасин, бизнинг фахрланишга арзирли ютукларимиз бор. Ёгоч уймакорлиги санъатининг пири комилларидан булган мархум уста Кодиржон Гайдаров, мархум ганчкор усталар Абдулла Болтаев, Уста Ширин Муродов, Тошпулат Арслонкулов, мархум наккош усталар Тохир Тухтахужаев, Жалил Хдкимов ва бошка етук санъаткорлар узбек халк амалий санъатида узларининг мактабларини яратиб, бу сохани ривожлантиришга, узбек миллий халк амалий санъати шухратини бутун оламга таркатишга салмокли хисса кушдилар ва кишилар калбида учмас из колдирдилар.

Бугунги кунда узтоз уста Махмуд Усмонов, Ортик Файзуллаев, Анвар Илхомов, Аскарали Акпаров, Махмуд Тураев, Гулом Йулдошев каби санъаткорлар табаррук узтозлар изидан бориб, уларнинг ишларини давом эттирмокдалар. Улар амалий санъатнинг турли сохаларида уз услубларини яратиб, бу сохаларнинг янада тараккий этиши учун хормай-толмай мехнат килмокдалар, куплаб шогирдлар етиштириб, халк амалий санъатининг умрбокийлигини таъминлаш учун характ килмокдалар.

Халк амалий санъати Узбекистон худудидаги барча вилоят ва туманларида, азим шахарлар ва чекка кишлокларида ривожланган. Узбек халк амалий санъатининг турлари кириб бормаган бирор хонадон ёки иншоот йук. Чунки бизнинг халкимиз санъатни жон-дилидан севади, уни ардоклайди. Бу

борада наккошлик санъатини алохида таъкидламай иложимиз йук. Чунки серкуёш улкамизнинг кайси бурчагига борманг бир-биридан жозибадор накш намуналарини учратасиз. Катта - катта меъморий обидалардан тортиб, кичик-кичик масжидларнинг шифт ва деворларигача ажойиб санъат асарлари билан зийнатланганлигини курасиз. Айникса, Тошкент, Самарканд, Бухоро, Шахрисабз, Хива, Кукон, Андижон, Наманган ва бошка худудлардаги накшинкор иморатлар дунё ахлини лол колдириб келмокда. Узбекистон халк амалий санъатида Фаргона водийси узига хос урин эгаллайди. Амалий санъатнинг кайси тури хакида юритилмасин, водийда унинг юксак даражада ривожланганини куриш мумкин.

Масалан, наккошлик санъатини тахлил килиб курайлик Фаргона накши Маргилон, Кукон, Фаргона, Наманган, Чуст, Кува, Риштон ва Олтиарикда вужудга келган услублардан иборат. XIX аср ва XX аср бошларига мансуб булган накшлар куплаб осори атикаларда сакланиб колган. Кукондаги Мадалихон дахмаси, Дахмаи Шохон, Худоёрхон урдаси ва бошка объектлардаги накшлар узига хос куринишга эга булса-да, Фаргона накшларида купрок Бухоро, Хива накшларининг таъсири бор. Хдттоки, рус наккошларининг услублари хам унда-мунда учраб туради. Чунки уша даврларда уста наккошлар иш ахтариб бошка шахарларга борар эдилар ёки буюртма буйича бошка шахарларга бориб, накш билан биноларни безатар эдилар. Лекин Фаргона водийсида узига хос наккошлик мактаби ривож топган эди. Фаргона наккошлари гирих, усимликсимон (ислимий) ва гулли гирих накшларини уз асарларида кенг куллаганлар. Композицияларнинг симметрияли булиши принципига амал килганлар.

Водий наккошларининг ишлари бошка наккошлик мактабларига доир асарлардан яна шуниси билан фаркланадики, бу накшлар табиатга якин, эркин ишланган. Шу билан бирга, водий накшлари бошка накшлардан рангларининг контрастлиги билан хам фаркланади. Шунингдек, Фаргона накшларида табиатдаги гул, барг, гунча ва бошка унсурлардан тугридан-тугри фойдаланилган. Чунончи, Фаргона накшларига карасак, писта гул, анор, атиргул, мажнунтол, бодомгул ва бошкаларни куришимиз мумкин. Хуллас Фаргона водийсидаги накш композициялари табиатга жуда якинлиги билан Хива, Тошкент, Самарканд накшларидан ажралиб туради. Фаргона наккошлари четлари чиройли килиб, ичига ислимий накшлар туширилган кизил, яшил буёклар билан ишланган турунжни афзал курадилар. Хрзирда эса Узбекистон пойтахти Тошкент булиб, бутун санъат ахлининг марказга бирлашуви сабаб

накш мактаблари омухталашиб бормокда. Чунки кадимда уста шогирдларига ургатиб уз мактабини сакдаган булса хозирда эса марказдаги укув юртларию ва вилоятлардаги укиш дастурлари бир хилда тузилганлиги сабаб усталар мактаби омухталашиб бойиб, ривож топмокда.

Фаргона водийси халк амалий санъатида ёгоч уймакорлиги санъати хам узига хос услубларда ривожланган. Кукон, Маргилон, Андижон, Наманган шахарларида хам, водийнинг чекка кишлокларида хам машхур ёгоч уймакор усталари билан бир каторда хали эл орасида шухрат козониб улгурмаган, аммо бу сохада аллакачон уз услуби ва йулини топиб олган уста хамда устазодалар жуда куп. Х,али вактлар келиб Фаргона водийси узининг ёгоч уймакор усталари билан дунёга донг таратса, ажаб эмас. Уларга яхши шароитлар яратиб берилса, ижодий ишлари реклама килиб турилса, мархум уста Кодиржон Хдйдаровнинг издошлари уз асарлари билан дунё микиёсига чикишлари мумкин.

Фаргона водийси халк амалий санъати деганда, аввало, Фаргона вилояти халк амалий санъати куз олдимизга келади. Бу вилоят кадим-кадимдан узининг машхур санъаткорлари, кули гул хунарманд усталари билан ном козонган. Кукон, Маргилон, Кува, Риштон, Олтиарик ва бошка жойлардаги турли тарихий обидалар, замонавий иншоотлар, хонадонларда учрайдиган накш, ганч, ёгоч уймакорлиги намуналари, пичоклар, заргарлик, зардузлик, каштачилик буюмлари бу вилоятда халк амалий санъатининг кадимдан мавжудлиги, даврлар утиши билан ривожланиб боргани, бугунги кунда янада такомиллашиб, чукур илдиз отиб бораётганидан дарак беради.

Айникса, Кукондаги Худоёрхон саройи, Гиштли масжид, Жомъе масжиди, Кувадаги Зайниддинбой уйи, Богдоддаги Окил мингбоши масжиди, Саидахмадхожи мадрасаси, Олтиарикдаги Калъа, Дусти Худо масжидлари узбек миллий меъморчилигимизнинг ажойиб намуналаридир. Улардаги накшлар узининг бенихоя гузаллиги билан кишини узига ром этади. Улардаги миллий колорит, уйноки ва жозибадор накшу-нигорлар, сержило рангларни, хандасий услубда терилган кошинлар уз даври рухига мосдек курилгандек булиб куринади. Тарихан ривожланиб келаётган авлодлар хотирасини саклаш ва асраб-авайлаш керак булса шу утмишга назар ташлаб асори атикаларга хурматда булиш ва ривожи учун курашиш хар бир инсон учун бурч эканлигини доимо дилда саклаш лозим ва керакдир.

ХУЛОСА

Демак, куйилган муаммоларнинг ечимини топишда тузилган дастурлар асосида талабаларга кулайлик томони шундаки, улар бевосита объектдаги олиб борилган амалий ишларни уз кузлари билан куриб, миллий кадриятларимизни кадрига етадиган хамда ушбу жараён оркали талабаларнинг халк амалий санъатига кизикишларини эътиборга олиш мухим шартларидан биридир. Бундай ноанъанавий аудиториядан ташкари амалий машгулотларни объектнинг узида укув жараёнига куллаганимизда талабаларни фанга булган кизикишлари ортади. Укитувчилар ва талабаларнинг илмий-амалий конференцияларга маърузалар тайёрлашлари хамда фанга кизикишни орттириш билан бирга уларда маъсулият хиссини, миллий гурур ва кадриятларимизни эъзозлашга каратилган тарбиялаш воситаси сифатида куллаш имконини беради.

REFERENCES

1. Ш.М.Мирзиёев., Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халккимиз билан бирга курамиз.-Тошкент: Узбекистон, 2017.

2. Мухаммад муфтий Охангароний. Мавлоно Лутфуллох манокиби. -Тошкент: Имом ал-Бухорий жамгармаси, 2002.

3. О.Кориев. Фаргона фикх мактаби ва Бурхонуддин ал-Маргиноний.-Тошкент: Фан, 2009.

4. П.Ш.Зохидов Меъмор олами.-Тошкент: Комуслар бош тахририяти,1996.

5. С.С.Булатов Узбек халк амалий безак санъати.- Тошкент:Мехнат, 1991.

6. Засыпкин Б.Н.Архитектурние памятники Ферганы. Москва: Искусство Востока,1930

7. Бутенко В.Г.Школьникам о художественных ценностях памятников истории и культуры.- М., 1999.-113

8. Т.Козоков, Б.Рузинов, А.Вохидов., Буюкларга бешик булган Ахсикент ёхуд фаргона алломалари. "Навруз" нашриёти, Тошкент 2020 йил

9. Б.А.Рузинов ва бошкалар.., Наманган вилояти маданий мероси. "Наманган" нашриёти, 2013йил.

10. Усманова Г.А. Тажриба-тадкикот майдонларида илгор педагогик техноло-гияларидан фойдаланиш. //Журнал Таълим технологиялари №1,-2012, -б.29-32.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.