Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ СОЦИАЛ-МАДАНИЙ ҲАЁТИДА ТОЛЕРАНТЛИК-БАҒРИКЕНГЛИКНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ'

ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ СОЦИАЛ-МАДАНИЙ ҲАЁТИДА ТОЛЕРАНТЛИК-БАҒРИКЕНГЛИКНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
68
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Миллат / халқ / тил / аҳоли / этнология / этнография / этногенез / ватан / келажак / истиқбол / социал ҳаёт / маданий ҳаёт / ёш авлод / қирғизлар / кўп миллатлилик / миллий ўзлик / урф-одат / анъанавийлик / тил / тилшунослик

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Хайитбой Дедахонович Холмирзаев

Қадимдан, Ўрта Осиё худудида истеъқомат қилган аҳоли ҳаёти ва турмуш тарзининг ҳар жиҳатдан ривожланишида савдо ҳамда транзит йўллар, алоҳида аҳамият касб этган. Милоддан аввалги III минг йилликка келиб, Ўрта Осиёнинг кўпгина ҳудудлари қадимги аҳоли томонидан ўзлаштириб бўлинган эди. Чўл ва дашт ҳудудлардаги кўчманчи чорвадор аҳоли, воҳалардаги ўтроқ аҳоли билан ўзаро алоқаларни бронза даврига келиб янада ривожлантиради. Тарихий манбалардан маълумки, Буюк ипак йўли ташкил топмасдан анча аввалроқ, Қадимги Шарқ ва Ўрта Осиё ҳудудларида ўзаро товар алмашинув йўллари мавжуд эди. Мақолада ушбу худудда истеъқомат қилган аҳолиининг ўзига хос турмуш тарзида рўй берган маданий диффузия ҳодисасининг таъсир муаммоси хусусида илмий таҳлил, мушоҳада юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ СОЦИАЛ-МАДАНИЙ ҲАЁТИДА ТОЛЕРАНТЛИК-БАҒРИКЕНГЛИКНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 3 Issue 4 / December 2022

УЗБЕК ХАЛЦИНИНГ СОЦИАЛ-МАДАНИЙ ХДЁТИДА ТОЛЕРАНТЛИК-БАГРИКЕНГЛИКНИ УРНИ ВА АХДМИЯТИ

Хайитбой Дедахонович Холмирзаев xolmirzayev1965-yil@j mail .com

ТДПУ

Аннотация: Кадимдан, урта Осиё худудида истеъкомат килган ахоли хаёти ва турмуш тарзининг хар жихатдан ривожланишида савдо хамда транзит йуллар, алохида ахамият касб этган. Милоддан аввалги III минг йилликка келиб, Урта Осиёнинг купгина худудлари кадимги ахоли томонидан узлаштириб булинган эди. Чул ва дашт худудлардаги кучманчи чорвадор ахоли, вохалардаги утрок ахоли билан узаро алокаларни бронза даврига келиб янада ривожлантиради. Тарихий манбалардан маълумки, Буюк ипак йули ташкил топмасдан анча аввалрок, Кадимги Шарк ва Урта Осиё худудларида узаро товар алмашинув йуллари мавжуд эди. Маколада ушбу худудда истеъкомат килган ахолиининг узига хос турмуш тарзида руй берган маданий диффузия ходисасининг таъсир муаммоси хусусида илмий тахлил, мушохада юритилади.

Калит сузлар: Миллат, халк, тил, ахоли, этнология, этнография, этногенез, ватан, келажак, истикбол, социал хаёт, маданий хаёт, ёш авлод, киргизлар, куп миллатлилик, миллий узлик, урф-одат, анъанавийлик, тил, тилшунослик.

THE ROLE AND SIGNIFICANCE OF TOLERANCE IN THE SOCIAL AND CULTURAL LIFE OF THE UZBEK PEOPLE

Khayitboy Dedakhanovich Kholmirzaev xolmirzayev1965-yil@j mail .com

TDPU

Abstract: Since ancient times, trade and transit routes have acquired particular importance in the development of life and lifestyle of the peoples living in the territory of Central Asia. By the 3rd millennium BC, most of the territories of Central Asia were occupied by ancient inhabitants. By the Bronze Age, the nomadic pastoral population of the desert and steppe regions had established relationships with the settled population of the oases. By the Bronze Age, the nomadic pastoral population of the desert and steppe regions had established relationships with the settled population of the oases. It is known from historical sources that long before the

creation of the Great Silk Road, there were trade routes in the Ancient East and Central Asia. The article provides a scientific analysis and observation of the problem of the influence of the phenomenon of cultural diffusion on the unique way of life of the inhabitants of this region.

Keywords: Nation, people, national minority, history, philosophy, language, ethnology, ethnography, ethnogenesis, homeland, future, perspective, law, way of life, sociality, cultural life, future, young generation, national identity, tradition, traditionalism, language, linguistics, epic, epic, poem.

Тарихий манбалардан маълумки, Буюк ипак йули ташкил топмасдан анча аввалрок, кадимги Шарк ва Урта Осиё худудларида узаро товар алмаши-нув йуллари мавжуд эди. Милоддан аввалги III минг йилликка келиб, Урта Осиёнинг купгина худудлари кадимги ахоли томонидан узлаштириб булинган эди.

Антропологик ва ёзма манбаларга кура милоддан аввалги IX-VIII асрларда Урта Осиёда энг кадимги элатларнинг шаклланиши ва этник худудларнинг ажралаши, якунига етган давр хисобланади. Ушбу масаланинг урганиш жуда мураккаб муаммо булсада шубхасиз айтиб утиш керакки, милоддан аввалги VI асрнинг иккинчи ярмида Эрон ахмонийлари сулоласининг Урта Осиёга юришлари айнан шу даврга тугри келгани бу борада ахамиятлидир [1].

Милоддан аввалги 138 йилда Хитой императори У-Ди Чжан Цянни Урта Осиёга элчи сифатида жунатди, элчининг вазифаси Хитойнинг хуннларга карши курашида иттифокчи топиш эди. Милоддан аввалги II-I асрларга келиб, Чжан Цян юрган йуллар буйлаб, Хитойнинг Урта ва Гарбий Осиё билан боглаган карвон йули пайдо булади. Кейинчалик, Буюк ипак йули номи билан машхур булган йулнинг умумий узунлиги 12 000 км ташкил этган. Уз даврида улкан ахамият касб этган Буюк Ипак йули, Хитойнинг Сиань шахридан бошланиб, Шаркий Туркистон, Урта Осиё, Эрон ва Бобил (Месопотамия) оркали Урта Ер денгизигача чузилган [2].

Хитойни Урта Осиё билан богловчи Буюк ипак йули карвонини Шаркий Туркистон оркали утган булиб, ерлик ахоли уйгурлар, Урта Осиёда яшовчи ахоли билан тил ва этник жихатдан якин булган, кейинчалик Ислом динининг кенг таркалишидан, диний эътикод бирлиги хам юзага келди. Буюк ипак йули карвони утган худудларда истеъкомат килган халклар хаётига бевосита савдо карвонининг гохида ижобий гохо салбий таъсири булган. Савдо-сотик алокалари туфайли Урта Осиё ахолиси узга халк, миллатларнинг маданий хаёти ва ижтимоий турмуш тарзи билан танишиб, уларнинг ижобий жихатларини узлаштирди. Шу сабаб, узга тил ва динга эътикод килувчи Хитойликлар хаёти билан кисман танишув имконияти яралди.

Кун хаконлиги таъсирида булган Хитойда Гарбий ва Шаркий Хан империясини забт этиш, улкани ишгол килиш хамда Хитойдан Гарбга борадиган Буюк ипак йулини уз назорати остига олиш учун тинмай харакат килди, айрим йилларда уз максадларига вактинча булсада эришган, лекин уни бутунлай Хунлардан тортиб ололмаган [3].

Буюк Ипак йули утган худудда истеъкомат килган ахоли хаётига у факат ижобий таъсир утказган деган фикрни олга суриш, бироз муболагали булади. Кези келганда таъкидлаш жоизки, шаркий Туркистон Шарк ва Гарбни боглаган Буюк ипак йулидаги мухим худуд хисоблангани сабабли, доимо йирик давлатлар хамда жахонгирлар эътиборини узига тортган. Шу боис хам улка халкдарининг кучиш (миграция) жараёни жиддий тус олган ва бу ердаги давлатчилик тарихининг ривожланиши доимо ташки таъсирлар остида булган.

Жумладан, уйгурлар тарихига эътибор килсак хозирги Шинжон-Уйгур мухтор райони 1955 йил 1 октябрдан бошлаб расман жорий этилган. Авваллари мазкур улка, рус ва гарб адабиётида Шаркий Туркистон, Хитой Туркистони, Туркия адабиётида Дуги Туркистон, Хитой адабиётида Шинжон (русча транскрипцияда Синьцзян). Кадимги хитой манбаларида Шиюй (Шиюй-Гарбий замин, Гарбий юрт, Гарбий мамлакатлар), XIV-аср ва XVI-XVII асрларда битилган форсизабон кулёзмаларда Уйгурия, Уйгуристон номи билан юритилган [4].

Буюк ипак йули чорахасида истекомат килган миллатлар нафакат тил жихатдан балки диний эътикодида хам ухшаш жихатлар булгани боис, турмуш тарзида хам маданий трансформация жараёни юзага келган. XVIII асрдан бошлаб, уйгурларнинг Фаргона водийсига оммавий кучишлари руй берган. 150 йил давомида Торим водийсида манжур маъмуриятига карши куп кузголонлар юз берди. Х,ар гал улар бостирилганда минглаб уйгурлар Кукон хонлиги худудларига кучиб кетдилар. Айникса, 1826-1828 йиларда Жахон-гирхужа рахбарлигида манжурлар маъмурияти зулмига карши кутарилган кузголон бостирилганда Торим водийсидан Узбекистонга кучиб келувчилар сони купайди. Козок, олими Чукон Валихоновнинг маълумотига кура, "Фаргона улкасининг Кукон, Шахрихон ва бошка шахарларига 70 мингга якин уйгурлар кучиб келиб жойлашган. Уша даврда Туркистонга кучиб келган уйгурларнинг умумий сони 300 минг кишидан иборат булган" [5].

Шаркий Туркистонда яшаган Ислом динига эътикод килувчи уйгур ва дунган каби миллий озчиликни ташкил килувчи миллатлар, такдири юртимиз билан шу тарика богланган. Шунингдек, Узбекистонга киргиз миллатининг жойлашувига хам маълум бир сабаблар бор. Шу тарика, туркий тилда сузлашувчи ахоли, такдир таказоси билан худудимизни ватан тутди. Уларнинг аччик булсада уз утмиши, тарихи, тили, миллий анъана ва урф-одатлари бор

лекин, майиший хаётнинг узаро якинлиги натижасида ухшашлик ёки узаро уйгунлик руй берган.

Юртимизда истеъкомат килаётган туркий тиллик миллат вакиллари: узбек, уйгур, дунган, козок, киргиз ва коракалпок миллатлари узига хос турмуш тарзига эга лекин, урф-одат хамда анъаналарида узаро интеграцияси жараёни руй берган. Хусусан тиллар, таснифига кура: узбек, козок, киргиз, туркман, коракалпок ва уйгур тиллари, кадимги туркий тиллар оиласига мансуб. Бу тиллар эволюцияси, келиб чикиш тарихига кура, кадимги туркий тиллар негизида пайдо булиб, ривожланган. Бутунги кунда туркий тиллар гурухини ташкил этувчи тиллар сохасида мустакил тадкикот олиб борилса, кардош тилларнинг узига хос хусусиятлари хамда узвийлиги тулик акс этади.

Х,ар бир тил, маълум бир тил оиласига мансуб, ёки турдош булишидан катьий назар узга тиллар таъсирига учрайди. Собик шуро хукмронлиги таъсирида булган туркий тиллар тараккиётига факатгина кардош ёки турдош тилларгина эмас, балки рус тили чукур таъсир утказган. Шунингдек, урал-олтой тиллари хам туркий тилларга нисбатан сезиларли таъсирда булган. Шу сабабга кура, муайян туркий тиллардаги интеграция ходисаларини изохлашда юкорида келтириб утилган тиллар билан киёслашга хам тугри келади. Тиллар интеграциясини киёсий урганиш, тахлил жараёнида туркий тиллар, урал-олтой тиллари билан узвий, сифатда урганиш лозим булади. Чунки, тиллар-нинг грамматик шакллари генезисини ёритишда интеграция ходисаларнинг узаро таъсири ва богликлигини хисобга олиб, чукур хамда тизимлик тахлилни амалга ошириш керак булади. Тилларнинг шаклланиши ва узгаришларини аник, мантикий фикр оркали исботлаш керак булади. Бу эса туркий тилларга хос грамматик шаклларнинг тараккиёти ва умумий тузилиш моделини курсатиш имкониятини яратади [6].

Урта Осиёнинг гарбий Тян-Шан, Чоткол ва Х,исор тог тизмаларидаги гор ва коя тошларга ишланган коятош тасвирларида ов ва мехнат куроллари акс этган, бу эса хозирда ибтидоий хаёт тарзини урганишга кул келади. Шунингдек, коятош тасвирларида ифодаланган инсонларнинг кийимларида хам бугунги кунда амалда булган тасвир ва шаклларга нисбатан айнан хамда ухшаш жихатлар куплаб учрайди. Бу каби коятош тасвирларининг нисбатан мукаммал ифодаси Сурхондарёнинг Зараутсой ва Нуротанинг Сармишсой дараларидаги коятош тасвир, суратлар билан киёслаш, солиштиришдан фаркли жихатлар аникланади.

Антик давр грек тарихчиси Герадотнинг "Тарих" ва Страбоннинг "География" асарида нисбатан озчиликни ташкил этган скиф кабиласига оид манбаларга кура кадимда Урта Осиё худудида азалдан яшаган киргизларнинг утмиш аждоди деган тухтамга келинган. Аммо, Узбекистон худудида яшовчи

киргизлар "...Совет тарихчиси К. И. Петров гипотезасига кура Сибирнинг Олтой улкаси ва Енесей дарёси худудида яшаган киргизлар, Урта Осиёга шимолдан кириб келган. Утроклашиш даврида шаркий кипчоклар билан аралашуви (интеграцияси) туфайли улардан Олтой киргизлари келиб чикан. Урта Осиёда камчиликни ташкил килган скиф кабиласининг сак, скиф, гун ва карлук каби турк хамда эрон тиллик кабилар таъсирида шаклланган киргизлар Киргизистон жанубида жойлашган"-деган фикрни олга суради [7].

Урта Осиё, хусусан хозирги Узбекистон худудида яшаган аждодларнинг куп асрлик тарихида халк амалий безак санъати турлари бой ва ранг-баранг булиб, утмиш маданий меросимизнинг энг ажойиб, бетакрорлигини узида акс этирган. Узбек диёрида вужудга келиб, тараккий этган амалий санъат турлари бемисил ва бетакрорлиги билан дунёга машхур. Бундай тараккиёт боскичлари хакида фикр юритганда узбек амалий безак санъати турларининг кадим илдизлари, ибтидоий жамиятга хослигини шохиди булишимиз мумкин. Савдо карвонлари фалоиятидан келиб чикиб, миллий хунармандчилик хам дехкончилик, богдорчилик ва чорвачилик билан узвий тарзда ривожланди. Кулолчилик, тукувчилик: жун, пахта, ипак ва бошка табиий толалардан мато хамда турли рузгор ашёларини яратиш вужудга келди.

Анъанавийлик, бир вокеа ёки ходисанинг айнан ва ухшаш тарзда такрорланишига нисбатан айтилади. Маданиятшунослик фанида бир вокеа, ёки ходиса ва жараёнларнинг айнан, баъзан ухшаш тарзда такрорланишига нисбатан анъанавийлик деб айтилади, анъанавийлик эса дин, тил, дунёкараш ва маданий-социал хаётнинг энг сара жихатларини узида мужассам этади [8].

Табиатдан ярим утрок, кучманчи турмуш тарзига эга булган Урта Осиё ахолиси асосан дехкончилик, богдорчилик ва кисман чорвачилик билан машгул булган. Яшаш учун кураш, бу кишилик жамиятига доир масала булиб, кейинчалик маданий турмуш анъаналарида савдо-сотикнинг таракий этишидан, табиий эхтиёжлар урнини, маданий хаёт анъаналарига хос инсонлардаги яхши яшаш эхтиёжи эгаллади. Кул мехнатидан аклий мехнат ажралиб чикди, ов куроллари ва уй-рузгор буюмларига нисбатан эхтиёж кучайди балки такомиллашиб борди. Ибтидоий хаёт давридан мерос булган тошга ишлов бериш, хайвон суякларига жило бериш ва ёгоч уймакорлиги хам секин асталик билан ривожланиб, амалий санъат намунасига айланди.

Якин утмишда узбек амалий безак санъатининг энг ривожланган наккошлик, ганчкорлик, тош ва суяк уймакорлик, кандакорлик, пичокчилик, буйрачилик, заргарлик, каштачилик, зардузик, гиламдузлик, кигизчилик ва саватчилик каби турлари пайдо булди. Амалий санъат турларининг пайдо булиши, кадимда Урта Осиёга кучиб утган чоравадор туркий ахоли билан узаро якин хамкорлик натижасида юз берди. Ясаш технологияси, миллий номлар ва

уларга хос атамалар, бу санъат турига хос мактаб, услуб хамда соха ривожига улкан хисса кушган номдор усталарнинг хизматларини жахонга машхур килди.

XI асрда кандакорлик махсулотларини мис хамда мис котишмаларидан тайёрлай бошладилар. Археологик топилмаларга кура эрамиздан аввалги III аср охири ва II аср бошларида биринчи (махсус мис котишмаси) тугнагичлар Миср, Урта ер денгизи, Бобил (Месопатамия), Х,индистон ва Урта Осиёда кенг таркалган. Бу ашёлар, металл буюмларига бадиий ишлов беришнинг илк намунаси эди. Тугнагичлар, турига кура икки хил булиб, кийим(тугма урнида)ларда ва соч турмагида фойдаланилган, буюмларга буртма ёки уйма тарзда бирор-бир вокеа, ёки хайвон гохида эса усимликлар шакли тасвирланган. 1-минг йиллик урталарида Фаргонада водийсида яратилган маросим козони "хайвонот олами" кандакорлик услубида буртама накшлар билан безатилган.

Кадимги Урта Осиёда тараккий этган амалий санъат, Хоразимда чорвачилик ва дехкончиликнинг баркарор ривожи сабаб, жун, пахта ва ипак матодузлик ва гилам тукиш сохасида тараккий этди. Буюк ипак йули туфайли амалий санъат намуналари узга худудларда хам ракобатбардошлиги туфайли уша давридаёк уз харидорига эга булди. Шунингдек, темир ва ундан ясалган рузгор буюмлари каби курол-ярог воситаларига хам талаб кучайган эди [9].

Заминимизда олиб борилган археологик казишлар натижасида топилган ашёларнинг гувохлик беришича, инсонятнинг буюмларга бадиий ишлов бериш фаолияти тош асридаёк бошланиб, асрлар оша сайкал топган. Амалий санъатга нисбатан бу кадар чукур фалсафий ёндошиш туфайлик сохада шартлилик, стилизация ва рамзийликка асосланган бадиий безак асарлари куплаб яратилган. Ушбу тарихий омил, нафакат узбек миллий безак санъати ривожига туртки булган балки, хозирда жахонга машхур меъморчилик ёдгорликларининг ажралмас таркибий кисми булган ганчкорлик, кошин-корлик, наккошлик, хаттотлик ва тоштарошлик каби амалий санъат турининг ажойиб, ноёб ва бетакрорлигини кашф этди.

Амир Темур хукмронлиги даврига келиб, куп асрлар аввал утмишга айланган Буюк ипак йули кайта тикланди. Хунармандчилик тармокларининг ривожланиши учун махаллаларда хунармандлар гузарлари барпо этилиб, ушбу соханинг ривожига эътибор каратилган. Янги бозорлар, раста, тим ва токилар курилиб, савдо марказларига айланди. Тукимачилик, кулолчилик, мисгарлик, темирчилик ва бинокорлик сохалари асосий урин тутган. Тукимачиликда каноп ва жуни кайта ишлашдан мато тукиш, ипакдан шойи, атлас ва бекасам каби газламалар яратилган булса, пахта ва шойини кушиб тукишдан адрас, кимхоб, банорас ва духоба каби турли хилдаги арарлаш газламалар тукилган. Пахта толасидан нафис харир матосини тукиш билан кундалик хаётда талаб кучли булган чит, калами, алак ва буз каби газламалар яратилди. Бу мато ва

газламалар нафакат мамлакат ички бозорларида балки хорижий савдогарлар томонидан кушни хамда узок давлатларга хам олиб бориб сотилган [8].

Хунармандчилик буюмларига ишланган накшларда бадиий жихат янада нозиклашди, майда ислимий хамда ёзувли накшлар янада купрок ишлатилди. Россиянинг Эрмитаж музейида сакланаётган шамдонларга садаф ёрдамида бетакрор накшлар ишланган, эшик халкаси ва етти хил метал коришмасидан куйилган "козон"га хам садаф кадалиб, шабака халкаларга кандакорлик ва рихтагарлик услубида усимликсимон накш хамда юксак бадиий хуснихат ишланган. Жумладан, Ахмад Яссавий макбарасидан олиб кетилган афсонавий козон, ишлаш услуби, хажм жихатидан дунёда ягона булиб, уни табризлик рихтагар Абдул-азиз ибн Шарофиддин ясаган.

Халк амалий безак санъати, инсоннинг ижодий тафаккури махсули сифатида кишиларнинг маънавий оламини бойитиб, бадиий онг, дунёкараш ва дидини шакллантириб, рухиятини тарбиялайди [9].

Руи Гонсалес де Клавихонинг сафар хотиралари биринчи марта 1582 йил Аргонте де Молина шахрида "Буюк Темур тарихи" номи билан нашр этилди. Асарда Амир Темурнинг Самарканддаги Боги Дилкушода утказган кабул маросими, ушбу бог тавсифи, шунингдек, Амир Темурнинг меъморчилик, ободончилик ва бошка турдош сохаларни такомили учун олиб борган сиёсати батафсил баён этилган. У Якин Шарк ва Урта Осиё халклари тарихи буйича кимматли манба хисобланади.

XV аср миниатюраларининг аксариятида шарк шеъриятининг кахрамон-лари: Лайли ва Мажнун, Хусрав ва Ширин, Рустами достон жангномалари лавхалари тасвирланди. Умуман миниатюра санъати Ирок, Эрон, Хуросон, Мовароуннахр ва Х,индистонгача булган худудда бир даврга хос бадиий-эстетик ходиса эди. Бу ходиса Темурийлар билан боглик булиб, темурий-ларнинг сохага курсатган гамхурлиги туфайли Багдод, Шероз, Табриз, Х,ирот, Самарканд ва Дехли каби марказларида бир неча миниатюра мактаблари вужудга келди [10].

Кадимги Шарк миниатюра санъатида асарнинг томошабин томонидан кабул килиниши, унинг композиция ечимига боглик эканлигини ёдда тутмок керак булади. Композиция-санъатнинг барча йуналишида кулланилади. Композиция сузи лотинча "compozito" сузидан олинган булиб, тузиш, бирлаштириш, боглаш ва тасвирий санъатдаги турли хил унсурларни бир бутун яхлитликда бирлаштиришдан, бирон-бир гояни мадх этиш маъносини англатади.

Самарканд миниатюра мактаби XIV-XV асрнинг биринчи ярмида сарой мусаввирлари Абул Хайя, шогардлари: Шайх Махмуд Талилий, Пир Ахмад Боги Шамолий, Мухаммад бин Махмудшох ва Дарвеш Мансурлар ижоди

махсули сифатида карор топган. Самарканд миниатюра мактабида яратилган туркум асарлар, миниатюраларда Хитой рассомчилиги таъсири сезилиб туради. Чунки, бу миниатюрада туркий образлар Шаркий Туркистон услубига хос тарзда ижод килинган. Номлари зикр этилган мусаввирлар ижодида тасвир чизгилари нозик ишлаган, буёклар билан ишлашда хам ута нафис, ранглар усталик билан кулланган. Миниатюра санъатида тасвирнинг мухим тасвирий ва таъсирли воситаси-ранг (колорит) хисобланади. Ранг оркали рассом борлик ёки хаёлий дунёни куриб, маконнинг чексизлиги, моддийликни хажм ва фактурасини ранглар уйгунлигида ифодалашга ижодкордан юксак дид хамда махорат талаб этилади.

Урта асрлар Шарк миниатюра санъати замонлар оша яшаб, уз аъана-ларини саклаш билан бирга изланишлар туфайли янгича сайкал топмокда. Хрзирда бу сохада ижод килаётган рассомлар ижодида Камолиддин Бехзод асарлари кахрамонлари янгича гоя билан яратилган булса, эндиликда замондош ижодкорлар асарида темурий шахзода ва маликалар хаётидан туркум асарлар яратиш анъасини кузатиш мумкин. Бу каби ижод махсулидан тарихий шахсларнинг оиласи хамда якинларига булган муносабатни кузатиш имконияти тугилади. Ахир, Шаркда хусусан Урта Осиёда оила мукаддас кургондир. Оила инсон зоти яралганидан бошлаб давом этиб, инсоният тарихининг барча даврларида хар кандай тузум ва шароитда хам кишиларнинг асосий хамда мухим хамда шарафли кадриятлари хисобланади [11].

Асар дастлаб ижодкор тасаввури ва онгида пайдо булган гоя кораламасида оддий тарзда акс этиб, ижод жараёнида инсон харакати, образ киёфасидаги рухий узгаришлар, мураккаб хиссий кечинмалар ва уй-хаёлларни хам сайкалланиб боради. Чунки, Шарк миниатюра санъатида ижодкор учун бирон-бир вокеа ёки бадиий асар асос булиб хизмат килади. Ижодкор шахс, хох у мусаввир, бастакор, шоир ёки ёзувчи ижод жараёнида узининг рухий олами махсули булган, асарида дунёкараши, тафаккур олами ва хиссий жараёнини мужассам этган холда ижод килади. Шу сабаб хам узбек миниатюра санъатига пойдевор булган буюк истеъдод эгаси Камолиддин Бехзод маънавий хазинасига йиллар, асрлар оша кайта ва кайта мурожаат этаверадилар

Хулоса урнида шуни эътиборга олиш жоизки, интеграция, динамик жараён сифатида ички ва ташки омиллар таъсири остида ривожланади. Хусусан, аввал бир бутун булакка бирлашган кисмлар объектив ёки субъектив сабаблар туфайли узаро ажралиб кетиши, дезинтеграцияни (лотинчадан de-''бекор килиш" + integratio -"бирикиш") келтириб чикаради. Уларнинг яна кайтадан бирлашиши реинтеграцияни (лотинчадан re - "кайта" + integratio - "бирикиш") келтириб чикаради.

Мазкур маколада Урта Осиё халкларининг хаётида руй берган интиграция жараёнларининг салбий ва ижобий жихатларини даврий вокеа ва ходисаларга таянган холда тахлил килишга харакат килдик. "Интеграция" тушунчаси лотин тилидан олинган булиб, integratio - бирикиш, кенгайиш, integer - яхлит, ягона, маъноларини англатади, хамда кисмларнинг уз хусусиятларини саклаб колган холда бир бутунга бирлашишларини назарда тутади. Интеграция тушунчаси мазмун ва мохиятидан келиб чикиб, юртимиз ибтидосидан токи хозирги кунга кадар узбек миллати, халки босиб утган тарихий даврни гохо яхлит, баъзан кисман тарзда урганиб, у туфайли содир булган сиёсий, социал, маданий, иктисодий ва маърифий жараёнларни тахлил килишга мувофик булдик.

Хусусан, маданий интеграция-тил, урф-одат ва маданиятлараро алока-ларнинг кучайиши, иктисодий масаларнинг турлича таъсири узвийлигида урганишдан хозирга кадар билганларимизни янада мустахкамлашга харакат килдик.

Макон ва замон ходисасига кура хар бир даврда иктисодий интеграция уз сузини айтган, мамлакатлар миллий манфаатларидан келиб чикиб, ихтиёрийлик асосида, мавжуд ресурслардан окилона фойдаланган холда иктисодий ривожланишни ва ишлаб чикариш, яратувчанлик ва ракобатбар-дошликни таъминлаш максадида узаро чукур ва баркарор хамкорликни йулга куйшни назарда тутади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи: (Энг кадимги даврдан Россия боскинига кадар).-Т.: Шарк, 2001-Б.-6

2. Ж.Кабиров, А.Сагдуллаев Урта Осиё археологияси: Олий укув юрт. студ. учун кулланма-Т.: Укитувчи, 1990.-160 б.

3. Холмирзаев Х.Д.Кугадгу билик асарини социл-фалсафий тахлили. -Т.: Фалсафа ва хукук, 2018. 1-сон. 128-132 бет.

4. Xayitboy D Xolmirzaev. Xalima D Kadirova International ASIA an integral part of wortal sivilizattion. EPRA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR) - Peer Reviewed Journal. Vol: 7|Issue:5|May 2021|

5. Kholmirzaev Hayitboy, Kadyrova Halima. Factors affecting the culture and national identity of the Uzbek people. Philosophical Readings XIII. 4 (2021), pp. 150-160.

6. Xolmirzaev Х. D. Halimmetova R.D. Unread pages of the life story of uzbeks abroad ... galaxy international interdisciplinary research journal (giirjVol. 10, Issue 3, Mar. (2022)

7. Xolmirzaev X. D. Qadimgi Xorazm madaniyati evoyusiyasida madaniy sintez, integratsiya va transformatsiya jarayonlari. Page 320-328. Oriental Art and culture scientific methodical journal, Volume 3 Issue 3/September 2022

8. Xolmirzaev X.D., Kadirova Ya.B., Kadirova X.B. Madaniyatshunoslik. -T.: TDPU. -B. .-46. -138.-147. ZiyoNet. uz.

9. Абдуллаев Н. С аньат тарихи. 1-т.-Т.: "Укитувчи".-1986. -Б. 276.

10. Холмирзаев Х. Д., Халимметова Р. Д. Хориждаги узбеклар хаётидан тарихнинг укилмаган сахифалари. Muallim.Teacher.Учитель. 2-махсус сон. 2022. -Б.26.32.

11. Holmirzaev Hayitboy, Yusupova Eleonora. Marriage and a socio-philosophical analysis of the problems leading to divorce in Uzbekistan. International Journal of Advanced Science and Technology. Vol. 29, No. 8s, (2020), pp. 831-837.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.