Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ХАЛҚЛАРИ КАШТАДЎЗЛИГИНИНГ ИННОВАЦИОН ЖАРАЁНЛАРИ'

ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ХАЛҚЛАРИ КАШТАДЎЗЛИГИНИНГ ИННОВАЦИОН ЖАРАЁНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
33
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодиёт / каштадўзлик / жамият / вазифа / марказ / economy / embroidery / society / mission / center

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Абдуллаева Н.А.

Фарғона водийси халқлари каштадўзлигининг инновацион жараёнлари ҳақида сўз кетади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INNOVATIVE PROCESSES OF EMBROIDERY OF THE PEOPLE OF THE FERGANA VALLEY

The innovative processes related to traditional embroidery in the Fargona Valley peoples are shown.

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ХАЛҚЛАРИ КАШТАДЎЗЛИГИНИНГ ИННОВАЦИОН ЖАРАЁНЛАРИ»

Абдуллаева Н.А.

АДПИ тарих фанлари буйича фалсафа доктори

ФАРГОНА ВОДИЙСИ ХАЛЦЛАРИ КАШТАДУЗЛИГИНИНГ ИННОВАЦИОН ЖАРАЁНЛАРИ

Аннотация. Фарзона водийси халцлари каштадузлигининг инновацион жараёнлари %ацида суз кетади.

Калит сузлар: ицтисодиёт, каштадузлик, жамият, вазифа, марказ.

Abdullaeva N.A., doctor of philosophy in history

ADPI

INNOVATIVE PROCESSES OF EMBROIDERY OF THE PEOPLE OF

THE FERGANA VALLEY

Abstract. The innovative processes related to traditional embroidery in the Fargona Valley peoples are shown.

Key words: economy, embroidery, society, mission, center.

Мамлакатимиз иктисодиёти кундан-кунга ривожланиб бораётган хозирги даврда халкимизнинг утмиши ва бугуни, орз уйлари, уй- хаёллари, ижтимоий мехнат килиш усуллари, ижодий фаолиятини узида акс эттирган каштадузликни саклаб колиш ва ривожлантириш максадида тадкикот олиб борилди. Замонавий кашталарда анъанавийликни саклаган холда кашта буюмлари яратиш, халк хунармандчилигини ривожлантириш масалаларига эътибор каратиш хозирги кундаги энг мухим вазифалардан бири, деб хисобланмокда.

Дунёнинг куплаб илмий-тадкикот марказларида маданий хилма-хиликни урганишда муаммога вертикал ёндашув асосида тадкикотлар олиб борилмокда бир неча йиллардан бери "Марказий Осиёни тадкик килиш Франсуз институти (IFEAC)", "Туркалогия маркази" ва "Туркий халклар академияси(МДХ, давлатлари)"да минтака халкларинингэтник тарихи, этномаданий узига хослиги моддий ва маънавий маданиятидаги анъанавий хамда замонавий жихатларни урганиш буйича кенг куламли тадкикотлар олиб борилмокда. Ушбу изланишлар давомида эришилган натижалар Марказий Осиё халкларининг тарихи, санъати, маданиятини атрофлича урганишда мухим манба булиб хизмат этади. Мустакиллик йилларида узбек халкининг уз аждодлари томонидан яратилган тарихий меросини тиклаш, саклаш, урганиш бугунги хамда келажак авлоднинг маънавий мулкига айлантириш давлат сиёсати даражасига кутарилди Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек "...биз

тарихимизнинг барча боскичларининг яхлит холда кабул килиб, хар тамонлама чукур yрганмоFимиз зарур"

Тарихдан маълумки, узбек каштачилиги барча касб-хунарлар катори табиий шарт-шароит ва этномаданий мухитга боFлик холда ривожланган. Каштачилик санъатининг энг кадимий намуналари кам сакланган булсада, бир канча археологик материалларда дастлабки кашталар хакидаги маълумотлар учрайди. Хусусан, антик даврларга оид кабрлардан топилган матоларга тикилган кашталар Баруздин тамонидан К,ара булок кабристонидан топилган [1]. Афросиёб деворий суратларида акс этган персонажлардан хам куришимиз мумкин [2]. Кашта Урта Осиёда кадимги даврлардаёк шаклланган. Аж додларимиз яратган каштадузлик хунари хозирги кунгача анъана тарзда давом этиб келмокда. Шундай экан, бой маданиятимиз таянчи хисобланган миллий хунармандчилик анъаналарига таяниб, келажак истикбол режалари асосида давлатимизни ривожлантириш, гузал Узбекистонимизда озод ва обод, эркин ва фаровон, хукукий демократик жамият куришга оз булсада, уз хиссасини кушиш, хар бир Узбекистонликнинг бурчи эканлигини хис килиб яшаш кераклигини унутмаслигимиз даркор.

ФарFOна водийси каштадузлигининг инновацион жараёнларини урганиш максадиида 55 та саволдан иборат саволнома тузиб чикилди. Саволлар 4 та боскичга булиниб, ФарFOна, Наманган, Андижон шахарлари ва туманларидаги ахоли уртасида суров утказилди. Суров орнаменлардаги таъсвирларнинг ривожланиши, турли хил белги ва рамзлар урнига, нафосат FOяларининг усиши туфайли умумий тасаввурлар асосида умумий орнаментлар вужудга келганлигини курсатади. Бунда усимликлар, хайвонлар, геометрик шакллар уЙFунлашиб, кесишган чизикли накшлар пайдо булган. Бундай орнаментларнинг намуналари Тошкент, Самарканд, ФарFOна, Андижон, Наманган, Термиз музейи коллекцияларида куришимиз мумкин. Шу даврга келиб, табиий тасаввурлар хам янада ривожланди. Бу эса ривожланиш жараёнида кадимги каштадузликни урганиб, замонавий каштадузлик буюмларини яратиш, касаначилик, кичик бизнес ва тадбиркор-ликда уз урнига эга булган каштадузликни асраб колиш, келгуси авлодга хам етказиш бугунги куннинг талабларидан бири эканлигини курсатади.

Биз каштадузлик анъаналарини босиб утган йулни илмий асосда урганиш учун каштадузликда инновацион жараёнларни тадкик этдик. Юкорида курсатиб утилган 55 та саволдан иборат саволнома оркали ФарFOна водийсида жойлашган шахар ва кишлокларда яшовчи турли ёшдаги ахоли уртасида суров утказилди.

1 боскич. Демографик холат булиб, бу булимда Урта Осиё худудида, шу жумладан ФарFOна водийсида яшовчи халкларнинг неча ёшдан каштачилик билан шуFулланиши, купрок каштачилик билан шуFуллангани аникланди. Суров натижасида суралган ахолининг 80%и Х1Х-ХХ асрларда хам кизлар 8-10ёшдан бошлаб кашта тикишни урганганлиги, сунг анъана

тарзда давом эттирилганини айтган. Бу хунари билан купрок аёллар шуFулланганлиги аникланди.

2 боскич. Каштачиликнинг якин утмишдаги даврига алокадор булиб, бунда XIX асрнинг охири -XX асрнинг бошларида каштачиликка булган талаб, эхтиёж ва технологиясини аниклаш максадида бир нечта саволлар оркали ФарFOна, Андижон, Наманган худудининг шахар ва кишлокларида суровнома утказилди. Куйида шу саволлардан намуналар келтирамиз:

1. Сиз каштачиликнинг кайси тури билан шуFуллангансиз?

2. Кашта тикиш учун кандай иплардан фойдалангансиз?

3. Якин утмишда каштачиликда устоз-шогирд анъаналари кандай амалга оширилган?

4. Якин утмишда каштачилик кайси шахарларда ва кишлокларда ривожланган?

5. Каштачилик билан шуFулланиш учун якин утмишда одамлар маблаFни каердан олган?

1-савол буйича суралганларнинг 34% дуппи тикиш, 41 %и чойшаб тикиш, 20 % и жойномоз тикиш ва 5 % и зардевор тикиш билан шуFулланганлиги аникланди. 2-совол буйича суралганларнинг 24% и турли иплардан, 14 % и жун иплардан, 18 %и пахтадан тайёрланган иплардан фойдаланганлиги аникланди.

3-савол буйича суралганлардан 76%и XIX аср охири -XX асрда каштачилик фаолиятида устоз -шогирд анъаналари, авлоддан - авлодга утганлигини айтишди, колган 24 %и куни-кушнилардан урганганлиги аникланди.

4-савол кадимдан каштачилик ФарFOна водийсининг Андижон, Наманган, Кукон шахарлари ва унга якин кишлокларида юкори ривожланганлигини аникланди.

5 -савол буйича кадимда каштачилик билан шуFулланиш учун 36% оила буюджетидан олганлиги, 34 %и товар алмашиниш туфайли амалга оширилганлиги, 28 % и хом ашё оила аъзолари томонидан тайёрланганлиги аникланди.

Умумий хулосага келадиган булсак, ФарFOна водийсида каштачилик кадимдан ривожланган ва анъана тарзда давом этиб келмокда. Кашта буюмларга талаб кадимдан булган. Бунинг асосий сабаблари одамлар яшаш шароитларини кадимдан гузаллаштиришга интилганлар. Узи яшаб турган уй деворларини, дастурхонларини,яшаш учун керакли буюмларини чиройли килишга интилган, узбекона маданият доимо юкори уринда турган. Каштачилик мехнати сон ва сифат жихатидан тарихда талабга жавоб берган ва уни хозирда хам давом эттириш мумкин.

Халкимизда каштачиликга булган эхтиёж хозир хам уз ахамиятини йукотгани йук, давом этиб келмокда. Бунинг учун мехнат ресурслари етарли. Буни юкоридаги саволлар оркали олинган натижалар хам курсатиб турибди. Тадкикотлар натижасида шундай хулосага келишимиз мумкинки,

каштачилик худудий хусусиятлари билан хам фаркланади. Кашталар факат накшлари билангина эмас, балки гуллари, орнамент таъсвирларидаги дарахтлар, гулларнинг куринишлари ва хатто материалларнинг ранглари билан хам фаркланган. ФарFона, Кукон шахарларида каштачилар кизил, ок, сарик рангли матолардан, Наманганда аралаш рангли матолардан хово ранг, пушти, оч зангори, оч кизил матолардан, Андижонда эса тук рангли матолардан, жигарранг, кора, сапсар, тук кизил, тук зангори, тук кук рангли матолардан фонгайдаланган. Бу эса ахолининг эхтиёжидан, хамда этнопсихологик характеридан келиб чикиб танланган. Кашта буюмларига эхтиёж хам куп булган. Ёркин ранглар очик характерли, кузга тез ташланувчан булса, матодаги накшлар янада чиройли куринади. Тук рангли матодаги накшлар кирчимол булиб мато ва кашта буюми узок вакт ишлатилиши, чанг ва доF билинмаслиги билан характерланган.

3 - боскич Собик советлар даври каштачилик фаолиятини аниклаш максадидаги саволлар оркали суровнома утказилди.

1. Собик советлар даврида каштачилик артелларида тикилган кашталар, кулда тикилган кашталардан афзал булганми?

2. Собик советлар даври каштачилиги, кадимги каштачиликдан нималари билан фаркланади?

3. Собик советлар даври каштачилиги кашта тикадиган матоларга уз таъсирини утказдими?

1- савол буйича сураганларнинг 65 % машинада тикилган кашталар купайганлиги туфайли кул каштаси камайганлигини айтди. Лекин кул каштаси сифат жихатдан юкори эканлиги аникланди.

2 - савол буйича сураганларни 78 % и кадимги даврдаги каштачилик собик советлар даври каштачилигидан гуллари ва накшлари билан фаркланганлигини билдирилди. Бир хиллик матоларда хам, кашта гулларига хам кучди.

3 - савол 65% суралланганлар собик советлар каштачилиги матолари билан фаркланганлигини билдирилди. Бир хил матоларда яни косиб матолари камайиб, фабрика матолари купайганлигини билдиришди.

Умумий хулоса натижалари шуни курсатдики, собик советлар даврида кадимий удумлар ва ахолининг ижодий фаолияти билан боFлик кашталар урнини бир хиллик ва бир хил накшлардан иборат машина кашталари эгаллади. Кашталар буз ва суруп ларга тикилмай зипр деб аталган матога тикилди. Суров натижасида 78% ахоли кул каштаси афзал деб хисолаши аникланди.

4-боскич. Каштачилик хозирги мустакиллик даврида.

Мустакиллик даврида каштачиликга булган талаб ва эхтиёжни аниклаш максадида куйидаги саволлардан фойдаланилди.

1. Каштачилик мустакиллик даврида нима сабабдан тиклана бошланди.

2. Каштачилик буюмларининг халкимиз турмуш тарзидаги ахамияти нимадан иборат?

3. Хозирги кашта буюмларида кандай таъсвирлар булишини хохлар эдингиз?

4. Каштачиликни амалга ошириш учун кредит олган булармидингиз? -савол буйича суралганларнинг 88%и мутакиллик даврида каштачилик кайта тикланганлиги, бунга сабабли узлигимизга кайтиб, ахоли эхтиёжини ошганлиги аникланди.

2-савол юзасидан суралганларнинг 82 % каштачиликнинг ахамияти янада ошган булиб, анъанага асосан дуппи, чорсилар, миллий кийимларга булган эхтиёж ошганлигини аникланди.

3-савол буйича суралганларнинг 82 % хозирги каштачиликда замон талаблари ва ахолининг эстетик дидига мос, яъни замонавий замонавий кашта буюмлари яратиш кераклиги аникланди.

4- савол буйича суралганларнинг 66% кредит олиб каштачилик билан шуFулланиши мумкинлигини, 26 % и устоз, шогирд анъаналари асосида каштачилик билан шуFулланиши мумкинлигини айтишди.

Бундан маълум булдики, Мустакиллик даврида каштачиликга булган эхтиёж ва эътибор янада ошди. Шундай килиб, тадкик этилаётган даврдаги каштачилик жараёнларининг инновацион усулларини урганиб шундай хулосага келиш мумкин.

1. Халкимизнинг эхтиёжи учун каштачилик буюмлари керак.

2. Бозор иктисодиёти шароитида оила бюджетини янада бойитиш учун камчиким каштадузлик хунари билан шуFулланиш максадга мувофик. Иш уринларини яратиш катта маблаFлар талаб этмайди.

3.Каштадузлик миллий маданиятимизнинг узвий кисми ва бу аньанамизнинг авлоддан-авлодга утиш давомийлигини саклаб колиш керак.

4. Каштадузликни давом эттириш максадида каштаузлик технологияси буйича укув кулланма яратиб, миллий -хунармандчиликлик сохалари мехнат дарсларида, укув ишлаб чикариш корхоналари кошида дарслар ташкил килиниб ургатилиши керак деб хисоблайман.

Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки, каштачилик хунари аждодлардан - авлодларга утиб, сайкал топиб, ривожланди. Асрлар оша хозирги кунгача орнаментларда, накшларда, тикиш усулларида узгаришлар булди. Инновацион усуллар яратилди. Кул кашталар урнини машина кашталари тикиш хам амалга оширилди. Мустакиллик даврига келиб теника ривожланиб, машина кашталари яратилган булса хам, кул каштачилигида тикилган кашталар сифатли, рангдор, гуллар хам асл узидек таъсвирланиб, инсонларни оханграбодек узига тортадиган булди. XXI асрга келиб кампютерли машиналар пайдо булди. Бу кашта тикувчи машиналар кул каштачилигига нисбатан тез тикилсада, кул каштачилигидаги жозиба, турли кашта тикувчи чоклар билан тикилган кашталардан фарк килади. Бу кашталар хам эхтиёжга караб хох у усулда, хох бу усулда тикилиб,

ривожланиб, инсонларни эхтиёжини кондириб, минг йиллар бардавом булсин. Каштадузлик хунарини ёшлар тарбиясида хам мухим ахамиятга эга. Чунки кизлар ёшлигидан каштадузлик хунарини урганиб, кашта буюмларини тикса, сабр токатли булишга, хаётни гузаликларга буркашга, бир-бири билан дустона яшашга, устоз -шогирд анъаналари оркали катталарни хурмат килишга, кичикларга иззатда булишга, санъатни севишга, яхши ниятлар килишга, ватан таракиётига хисса кушишга, хунарни эзозлашга, миллий анъаналаридан Fурурланишга, хунар урганишга кизикишга, оила буюджетига хисса кушишга ургатади. Юртбошимиз Шавкат Миромонович Мирзяев томонидан амалга жорий килган беш ташаббуснинг 5-ташаббуси аёллар тадбиркорлигини ривожлантиришда хам каштадузлик хунари мухим ахамиятга эга. Каштадузлик хунари энг кам чиким хунар, бу хунар билан уй шароитида хам, буш вактларда хам шуFулланиб оила дароматига хисса кушиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Баруздин Ю. Д. Кара-Булакский могильник (Раскопки 1954 г) // Труды ИИ АН Кирг. ССР. Вып.П, - Фрунзе, 1956. - С. 56; Матбабаев Б. Х. К истории культуры Ферганы в эпоху раннего средневековья. - Ташкент, 2009. - С. 70.; Уша муаллиф: Кддимги ФарFOна ахолисининг кийим-бошлари тарихига доир (археологик материаллар асосида) // Узбекистон этнологияси: янгича карашлар ва ёндаУшавлар. - Тошкент, 2004. - Б. 130133.

2. Альбаум Л. И. Живопись Афрасиаба. - Ташкент, 1974. - С. 21, 22, 42, 44, 45, 46, 49, 50.

* Изох: Кадимги ФарFOна (Паркана) подшолиги назарда тутилмокда.

3. Шониёзов К. давлати ва каетлилар. - Тошкент, 1990. - Б. 120.

4. Гюль Э. Жойномоздаги рамзлар. Санъат.2001.1314 бетлар.

5. Ураков М.Б.Каштадузлик ва тукимачилик хунарларига оид атамалар. Узбек тили ва адабиёти.1996. №6.47-49 бетлар.

6. Веймарн Б.Исскуство Средней Азии. М:-Л."Исскусство"1940.- с.192.

7. Узбекистон халк санъати. Альбом. - Тошкент. 'Т. Гулом номидаги адабиёт ва санъат нашиёти ", 1976.216 бетлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.