CC BY
0SAMARQAND SOGDINING BUYUK IPAK YO'LI IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJIDAGI O'RNI
Indiaminova Shoira Amriddinovna
Samarqand davlat chet tillar instituti, dotsent
https://doi.org/10.5281/zenodo.11216670
Annotatsiya. Maqolada ilk o'rta asrlardagi Samarqand So'g'dining savdo aloqalari, hunarmandlar va qishloq aholisining o'rni, mintaqa ijtimoiy tuzilishining shakllanishiga diniy va madaniy omillarning ta'siri tahlil qilingan. Tadqiqot ilk o'rta asrlarning ushbu asosiy mintaqasidagi iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish jarayonlarini va ularning O'rta Osiyo madaniy landshaftining shakllanishiga ta'sirini chuqurroq tushunish imkonini beradi. Maqolada arxeologik topilmalardan uy-ro'zg'or buyumlari, qurol-yarog'lar, zargarlik buyumlari va me 'moriy elementlardan Samarqand So'g'dining kundalik hayotini qayta qurish va xo'jaligini tartibga solishda foydalanishga ham e 'tibor qaratilgan. Boshqa mintaqalar va madaniyatlar, jumladan Fors, Xitoy va Hindiston kabi qo'shni davlatlar bilan o'zaro aloqalarga alohida e 'tibor qaratilgan, bu esa Samarqandning savdo va madaniy almashinuv markazi sifatidagi rolini tushunishga yordam beradi. Tadqiqot natijasida ilk o'rta asrlarda Samarqand So'g'djamiyati va xojaligi rivojlanishining asosiy yo'nalishlari va ularning mintaqadagi tarixiy jarayonlarni tushunishdagi ahamiyati ochib berilgan.
Kalit so'zlar: So'g'd, madaniyatlar, ipak, tangalar, madaniyatlararo aloqalar, iqtisodiy hamkorlik, diplomatik aloqalar.
Аннотация. В статье анализируются торговые отношения Согда в раннем средневековье, роль ремесленников и сельских жителей, влияние религиозных и культурных факторов на формирование социальной структуры региона. Исследование позволяет глубже понять процессы экономического и социального развития этого ключевого региона раннего средневековья и их влияние на формирование культурного ландшафта Центральной Азии. В статье рассматривается использование предметов быта, оружия, украшений и архитектурных элементов из археологических находок в реконструкции быта и экономики Самаркандского Согда. Особое внимание уделяется взаимодействию с другими регионами и культурами, включая соседние страны, такие как Персия, Китай и Индия, что помогает понять роль Самарканда как центра торговли и культурного обмена. В результате исследования выявлены основные направления развития Согдийского общества и экономики в раннем средневековье и их значение в понимании исторических процессов в регионе.
Ключевые слова: Согд, культуры, шелк, монеты, межкультурные связи, экономическое сотрудничество, дипломатические отношения.
Annotatsion. The article analyzes trade relations between Samarkand Sogd in the early Middle Ages, the role of artisans and villagers, the influence of religious and cultural factors on the formation of the social structure of the region. The study allows us to better understand the processes of economic and social development of this key region of the early Middle Ages and their influence on the formation of the cultural landscape of Central Asia. The article examines the use of household items, weapons, jewelry and architectural elements from archaeologicalfinds in the reconstruction of the life and economy of Samarkand Sogd. Particular attention is paid to interaction with other regions and cultures, including neighboring countries such as Persia, China and India, which helps to understand Samarkand's role as a center of trade and cultural exchange.
As a result of the study, the main directions of development of Samarkand-Sogdian society and economy in the early Middle Ages and their significance in understanding historical processes in the region were identified.
Key words: Sogd, cultures, silk, coins, intercultural relations, economic cooperation, diplomatic relations.
Sharq va G'arb o'rtasidagi asosiy savdo yo'llari chorrahasida joylashgan Samarqand So'g'di ilk o'rta asrlar iqtisodiy va madaniy hayotida katta rol o'ynagan. Buyuk Ipak yo'lining bir qismi bo'lgan bu hudud muhim savdo markazi bo'lib, uning gullab-yashnashiga, o'sha davrdagi turli sivilizatsiyalar o'rtasidagi yaqin iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga xizmat qilgan.
Ilk o'rta asrlarda hozirgi O'zbekiston va Tojikiston hududini o'z ichiga olgan, markazi Samarqandda joylashgan So'g'd O'rta Osiyoda savdo va diplomatik munosabatlarning asosiy ishtirokchilaridan biri bo'lgan. O'zining qulay geografik joylashuvi tufayli So'g'd xalqaro savdo yo'llarining markazida bo'lib, qo'shni davlatlar, jumladan, Sosoniylar imperiyasi, Xitoy Tan imperiyasi, Vizantiya, shuningdek, ko'plab ko'chmanchilar bilan savdo va diplomatik aloqalarini rivojlantirishga yordam berdi. Samarqanddan karvon yo'llari o'tgan, ular bo'ylab ipak, ziravorlar, qimmatbaho toshlar, metallar va boshqa tovarlar tashilgan [1,35].
Samarqand So'g'di iqtisodiy qudratining asosini tovar ayirboshlash tashkil etgan. So'g'd savdogarlari Xitoydan ipak, Hindistondan ziravorlar va zargarlik buyumlari, Sosoniy Fors va Vizantiyadan kumush va mo'ynalar bilan faol savdo qilganlar. Bundan tashqari, So'g'd qishloq xo'jaligi mahsulotlari, ayniqsa, meva va vino, shuningdek, gilam va shisha idishlar eksport qilish orqali jahon savdosiga hissa qo'shgan.
Samarqand nafaqat Buyuk Ipak yo'lining o'tish joyi, balki yirik savdo va hunarmandchilik markazi ham bo'lgan. Shahar savdogar va sayohatchilarga xizmat ko'rsatuvchi bozorlari va karvonsaroylari bilan mashhur edi. Rivojlangan infratuzilma va savdogarlar uchun qulay sharoitlar Samarqandning iqtisodiy gullab-yashnashiga xizmat qildi va dunyoning turli burchaklaridan kelgan savdogarlarni o'ziga tortdi.
So'g'dda turli madaniyat va mintaqalar vakillari o'rtasida savdo-sotiq operatsiyalarini osonlashtirgan valyuta va bank tizimi rivojlangan. So'g'd savdogarlari to'lovlar uchun kumush va oltin tangalardan foydalangan.
Samarqand So'g'dining savdo-iqtisodiy aloqalari nafaqat iqtisodiy boyitishga, balki Sharq va G'arb o'rtasidagi madaniy almashinuvga ham hissa qo'shgan. Bilimlar, dinlar, tillar va badiiy an'analar savdo yo'li bilan tarqalib, Samarqand va butun So'g'dning o'ziga xos madaniy qiyofasini shakllantirishga xizmat qilgan.
Ilk o'rta asrlarda Samarqand So'g'dining savdo-iqtisodiy aloqalari geografik joylashuvi, savdogarlar tashabbusi va iqtisodiy farovonlik uchun qulay siyosiy muhit muhimligini ko'rsatadi. So'g'd jahon iqtisodiyoti, madaniyati va savdosi tarixida sezilarli iz qoldirib, madaniyatlararo o'zaro ta'sir va iqtisodiy hamkorlik kerakligini ko'rsatdi.
So'g'd va Sosoniylar imperiyasi o'rtasidagi munosabatlar mintaqaviy siyosat sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. Savdo-sotiq va diplomatik mahorati bilan mashhur bo'lgan so'g'diylar Sharq va G'arb o'rtasidagi savdo-sotiqda faol ishtirok etib, ularni sosoniylar uchun muhim sheriklarga aylantirgan. Hozirgi Eron hududi va Yaqin Sharqning katta qismlarini egallagan Sosoniylar imperiyasi So'g'dning asosiy savdo va madaniy sheriklaridan biri edi. Boshqa tomondan, Sosoniylar imperiyasi So'g'd orqali o'tadigan savdo yo'llarini nazorat qilishga intildi, bu esa ba'zida ikki tomon o'rtasida keskinlikni keltirib chiqardi. So'g'd savdogarlari Ipak yo'li
bo'ylab savdoda faol ishtirok etib, Sosoniylar imperiyasiga ipak, metall, zargarlik buyumlari va boshqa qimmatbaho buyumlar yetkazib berishgan. Buning evaziga So'g'd savdogarlari kumush, vino, kulolchilik va hunarmandchilik buyumlari olgan. Savdo munosabatlari faol madaniy va diniy almashinuvlar bilan birga olib borildi, bu madaniy an'analarning o'zaro ta'siri va integratsiyasiga yordam berdi.
Tan sulolasi davrida So'g'd va Xitoy o'rtasidagi munosabatlar ayniqsa muhim ahamiyat kasb etdi, sababi Xitoy O'rta Osiyoda o'z ta'sirini kengaytirishga faol intildi. So'g'dning Xitoy bilan munosabatlari Ipak yo'li har qachongidan ham gullab-yashnagan Tan sulolasi davrida eng yuqori cho'qqiga chiqdi. Xitoydagi, ayniqsa Chang'an (hozirgi Sian) kabi shaharlardagi so'g'd jamoalari ikki mintaqa o'rtasidagi madaniy va iqtisodiy almashinuvda muhim rol o'ynagan [3,85]. So'g'diylar savdo, madaniy va diniy g'oyalarni tarqatishda vositachi bo'lib, bilim va an'analarning uyg'unlashuviga ko'maklashgan. So'g'd savdogarlari va elchilari Xitoyga muntazam tashrif buyurib, Sharq va G'arb o'rtasidagi savdo va madaniy almashinuvni rivojlantirishga katta hissa qo'shgan. Xitoydan ipak, chinni va choy eksport qilinsa, So'g'ddan ot, meva, shisha va boshqa tovarlar yetkazib berilgan. Bu savdo aloqalari diplomatik vakolatxonalar tomonidan mustahkamlanib, tinch va o'zaro manfaatli hamkorlik aloqalari o'rnatilishiga xizmat qildi. Ushbu yo'nalish orqali Xitoy, shu jumladan, Sug'd mahsulotlari ham Tohariston orqali Hindistonga olib borilgan va aksincha, Janubiy Osiyo hududlarida tayyorlangan mahsulotlar Osiyoning markaziy va sharqiy hududlariga olib kelingan. Chunki, Takla-Makan sahrosining janubidan o'tib, Vohan darasi orqali Tohariston bilan Xitoyni bog'lovchi Buyuk ipak yo'lining janubiy tarmog'i o'tgan hududlar bu davrda Tan imperiyasining ashaddiy dushmani Tibet tomonidan bosib olingan bo'lib, savdo-sotiqning bu tarmog'i karvon harakati uchun nihoyatda xavfli edi.
So'g'd va Vizantiya imperiyasi o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri savdo aloqalari geografik masofa tufayli cheklangan bo'lsa-da, So'g'd Sharq va G'arb o'rtasidagi savdoda vositachi sifatida muhim rol o'ynagan. So'g'd savdogarlari Vizantiyaga ipak va boshqa sharq tovarlari yetkazib berib, buning evaziga oltin, kumush olar edilar. Bu aloqalar, ayniqsa, san'at va hunarmandchilik sohalarida madaniy almashinuvni ham kuchaytirdi. Sug'diylarning xalqaro savdo-sotiq jarayonidagi faol xatti-harakatlari ilk o'rta asrlar davriga kelib sifat jihatidan yangi pog'onaga ko'tarildi. Ayniqsa, Sug'dning Turk xoqonligi tarkibiga kiritilishi hamda xoqonlik bilan mushtarak manfaatlar [5.146] ularning tashqi savdo-sotiq jarayonlaridagi keng miqyosli faoliyatiga zamin yaratdi. Bu mushtarak manfaatlar, eng avvalo, shoyi gazlamalar savdosida yaqqol ko'zga tashlanadi, Chunki, xoqonlik tomonidan bungacha Shimoliy Xitoy davlati tobe etilgan bo'lib, Vey Chjou imperiyasi saroyiga har yili o'lpon tarzida 100 ming parcha shoyi gazlama to'lash majburiyati yuklatilgan edi [3.233]. 100 ming parcha o'z davri uchun qanchalik katta hajm ekanligi tabiiy bo'lsa, bu "o'lpon"ni G'arbga olib borib sotish va sohada doimiy yetakchilik qilish sug'diy savdogarlar uchun katta daromad manbai edi.
Xoqonlik homiyligida sug'diylarning milodiy I asrda Hind vohasida vujudga kelgan savdo punktlari yirik markazlarga aylandi, sug'diylar Hind vohasi aholisi, qolaversa, shimoliy yo'nalishda Shimoliy Kavkaz va Qora dengiz bo'yi xalqlari bilan olib borilgan savdo-sotiq jarayonlarida ham faol ishtirok etdilar. Bu yo'nalishda ham sug'diylarning bir necha maskanlari vujudga keldi [1.489]. Demak, ilk o'rta asrlar davomida sug'd savdo ahlining keng xalqaro miqyosli savdo-sotiq aloqalarini olib borishlari uchun qulayliklar yuzaga keldi. Qo'shni o'lkalar hamda olis hududlarda Sug'd madaniyati keng yoyildi. Zero, "..ular (sug'diylar) Sharqiy Turkiston vohalari hamda Xitoy shaharlariga sug'd sivilizasiyasining ko'plab madaniy yutuqlarini
ham olib kelganlar, bu yerlarda o'z sivilizasiyalarini yaratganlar" [7.109]. Fikrimizcha, Sug'd hunarmandchiligining taraqqiy topishi ham bu jarayonda katta ahamiyatga ega bo'ldi.
O'rta Osiyoning turklar va mo'g'ullar kabi ko'chmanchi xalqlari So'g'dning ijtimoiy-siyosiy tuzilishiga sezilarli ta'sir ko'rsatgan. O'troq so'g'dlar va ko'chmanchilar o'rtasidagi munosabatlar murakkab va xilma-xil, jumladan, savdo-iqtisodiy hamkorlik, harbiy to'qnashuvlar bo'lgan. So'g'dliklar ko'pincha vositachi va diplomat bo'lib, mintaqadagi turli madaniyatlar va xalqlarning tinch-totuv yashashiga ko'maklashgan. So'g'd O'rta Osiyoning ko'chmanchi xalqlari, jumladan turklar va mo'g'ullar bilan faol savdo olib borgan. Bu munosabatlar savdo yo'llari barqarorligi va xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega edi. So'g'd ko'chmanchilarga chorvachilik, mo'yna va boshqa ko'chmanchi xo'jalik mahsulotlari evaziga qishloq xo'jaligi mahsulotlari, to'qimachilik va hunarmandchilik buyumlarini yetkazib bergan [2.95].
Ilk o'rta asrlarda Samarqand So'g'dining savdo-diplomatik aloqalari rang-barang va ko'p bosqichli bo'lib, o'sha davrdagi turli davlatlar va madaniyatlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning murakkab tarmog'ini aks ettiradi. Bu aloqalar nafaqat So'g'dning iqtisodiy gullab-yashnashiga, balki madaniy va diniy almashinuvga ham hissa qo'shib, mintaqani ilk o'rta asrlarda xalqaro savdo va madaniy o'zaro aloqalarning muhim markaziga aylantirgan.
O'rta Osiyoning markazida joylashgan So'g'd ilk o'rta asrlarda mintaqaning ijtimoiy-siyosiy munosabatlarida asosiy o'rin tutgan. Bu davr turli davlat va xalqlar, jumladan, Sosoniylar imperiyasi, Xitoy imperiyasi, Vizantiya imperiyasi, shuningdek, ko'plab ko'chmanchi qabilalar o'rtasidagi murakkab munosabatlar bilan tavsiflanadi. So'g'd o'zining strategik joylashuvi va iqtisodiy qudrati tufayli mintaqaning siyosiy tuzilishida muhim o'rin tutgan.
Ilk o'rta asrlarda So'g'dning ijtimoiy-siyosiy munosabatlari o'zining faolligi va ko'p qirraliligi bilan ajralib turardi. So'g'dning Ipak yo'li chorrahasida joylashgan strategik mavqei uning mintaqaviy va xalqaro savdo va diplomatik munosabatlardagi asosiy rolini belgilab berdi. Qo'shni davlatlar va madaniyatlar bilan o'zaro aloqalar nafaqat iqtisodiy farovonlikka, balki madaniy va diniy almashinuvga ham hissa qo'shib, Markaziy Osiyo tarixida muhim meros qoldirdi.
FOYDALANILGAN ADABIOTLAR RO'YXATI
1. Бартольд В.В. Сугдак // Сочинение. - М.,1965. Т. III. - С. 489-490.
2. Berdimurodov A.E., Indiaminova Sh.A. Buyuk Ipak yo'li. Toshkent .O'zbekiston. 2017. 405 bet.
3. Бичурин Н.Я(Иакинф). Собрание сведений... Т.1. - С. 233
4. Indiaminova Sh . A . Sug'dda dinlar transformatsiyalari (ilk o'rta asrlar manbalari). Monografiya - Samarqand. 2021. 204 bet.
5. Отахужаев А. Турк-сугд карвон йуллари - сиёсий,иктисодий, маданий ва этник муштараклик // Великий Щелковый путь. Культура и традиции. Прошлое и настоящее. - Ташкент, 2006. - Б. 146.
6. Rtveladze E.V. Markaziy Osiyo tsivilizatsiyalari, davlatlari, madaniyatlari. Toshkent, 2005. B.58.
7. Ртвеладзе Э.В. Самарканд на Великом шелковом пути // Самарканд шахрининг умумбашарий маданий тараккиёт тарихида тутган урни: Халкаро илмий-амалий анжуман материаллари. - Тошкент-Самарканд, 2007. - Б. 109-112.
