Научная статья на тему 'САМАРҚАНД ВОҲАСИ ВА ЖАНУБИЙ ФАРҒОНА ТУПРОҚЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ГУМУС ҲОЛАТИ'

САМАРҚАНД ВОҲАСИ ВА ЖАНУБИЙ ФАРҒОНА ТУПРОҚЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ГУМУС ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
тупроқ / гумус / генетик горизонт / гранулометрик таркиб / экин тури / углероднинг азотга нисбати.

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Ортиков Т.К., Шодмонов У.Б., Облоқулова С.Т.

Мақолада Зарафшон воҳаси ва Жанубий Фарғона тупроқларининг гумус ҳолати ва унга таъсир қилувчи омиллар тўғрисида маълумотлар келтирилган. Тадқиқот олиб борилган иккала ҳудуддда ҳам тупроқ гумус ҳолати тупроқ механик такиби, экин тури ва улар агротехнологиясига юқори даражада боғлиқ бўлиши кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САМАРҚАНД ВОҲАСИ ВА ЖАНУБИЙ ФАРҒОНА ТУПРОҚЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ГУМУС ҲОЛАТИ»

САМАРКАНД ВОХДСИ ВА ЖАНУБИЙ ФАРГОНА ТУПРОЦЛАРИНИНГ

ЩЁСИЙ ГУМУС Х,ОЛАТИ 1Ортиков Т.К., 2Шодмонов У.Б., 3Облокулова С.Т.

Самарканд давлат университети доценти 2Фаргона давлат университети таянч докторанти 3Самарканд давлат университети талабаси https://doi. org/10.5281/zenodo.11184564

Аннотация. Мацолада Зарафшон во%аси ва Жанубий Фаргона тупроцларининг гумус %олати ва унга таъсир цилувчи омиллар тугрисида маълумотлар келтирилган. Тадцицот олиб борилган иккала %удуддда %ам тупроц гумус %олати тупроц механик такиби, экин тури ва улар агротехнологиясига юцори даражада боглиц булиши курсатиб берилган.

Калит сузлар: тупроц, гумус, генетик горизонт, гранулометрик таркиб, экин тури, углероднинг азотга нисбати.

Аннотация. В статье приведены данные о гумусном состоянии почв Самаркандского оазиса и Южной Ферганы и факторах, влияющих на него. Установлено, что на обеих изученных территориях гумусное состояние почв во многом зависит от механического состава почв, вида сельскохозяйственных культур и их агротехнологий.

Ключевые слова: почва, гумус, генетический горизонт, гранулометрический состав, виды культур, соотношение углерода к азоту.

Abstract. The article provides data on the humus status of soils in the Samarkand oasis and Southern Fergana and the factors influencing it. It was determined that in both studied territories, the humus status of soils largely depends on the mechanical composition of the soils, the type of crops and their agricultural technologies.

Keywords: soil, humus, genetic horizon, particle size distribution, crop types, carbon to nitrogen ratio.

Кириш. Тупрок унумдорлигини бахолашда унинг гумус микдори мухим ахамиятга эга. Чунки тупрок унумдорлигини шаклланишида мухим булган тупрок хоссалари ва режимлари гумус микдори ва захирасидан келиб чикиб юзага келади. Гумус тупрокнинг сув, иссиклик, хаво, туз ва озик режимларини белгилаб берувчи асосий омил хисобланади.

Самарканд вохаси ва Жанубий Фаргона тупроклари гумус холати хам ушбу тупрокларнинг хоссаларини шаклланишида уз урнига эга. Уларни урганиш мухим ахамият касб этади. Шу билан бирга тупрокнинг гумус холати кишлок хужалик экинлари хосилдорлигига кучли таъсир курсатади, яъни тупрокда гумус микдори ва захирасини ортиши билан экинлар хосилдорлиги хам ортиб боради. Шунинг учун Самарканд вохдси ва Жанубий Фаргона худудида таркалган тупрокларнинг гумус холатини киёсий жихатдан урганиш ва бахолаш долзарб масала хисобланади.

Тадкикот объекти ва услублари. Тадкикот экспедицион усулда олиб борилиб, бунда Самарканд вилояти туманлари ва Жанубий Фаргона худудига кирувчи Фаргона вилоятининг Фаргона тумани ва ^увасой шахри тупроклари тадкикот объекти сифатида олинди. Гумус микдори Тюрин усулида, гумус захираси тупрок хажм массаси оркали гумус микдоридан келиб чикиб тупрок генетик гаризонтлари буйича аникланди. Шу билан бирга тупрокнинг механик таркиби, кимёвий ва агрокиёвий курсаткичлари умумкабул килинган

услубларда амалга оширилди. Тупрок кесмалари типик далалардан ва даланинг типик жойидан хамда кури; ерлардан олинди.

Тадкикот натижалари ва улар мух,окамаси. Тадкикот натижаларини курсатишича, тупрокда гумус микдори устки генетик горизонтларда нисбатан энг юкори курсаткичга эга булди. Гумус микдори тупрок профили буйлаб пастки генетик горизонтлар томон камайиб боради. Лекин, айрим лолларда тупрок профилининг урта ва пастки кисимларида тепа горизонтга нисбатан пастки генетик горизонт тупрокларида гумус микдори юкори булади. Бу холат, купинча тупрок механик таркиби билан боглик булиши аникланди. Пастки катламда тупрок механик таркиби кескин огирлашганда тепа катламга нисбатан гумус микдори сезиларли ортади. Умуман олганда, агроценоз тупрокларида тупрок профили буйлаб пастки катламларга караб гумус микдорини камайиши курик ерлардагига нисбатан аста-секин амалга ошади. ^урик ерларда тупрок профилида пастки катламларга караб гумус микдори ва захираси кескин камаяди. Шу билан бирга гумус горизонти чегараси яккол билиниб туради. Ушбу холатлар айникса Зарафшон вохаси тупрокларида яккол кузатилади. Жанубий Фаргона тупрокларининг профили унча чукур хисобланмайди. Жанубий Фаргона тупрокларининг профили 30-40 см дан 160-180 см гача булиб, купчилик холларда 1 метрдан ошмайди.Шу билан бирга Жанубий Фаргона тупроклари таркибида кум ва тош куп учрайди ва улар микдори пастки катламларга караб ортиб боради, кесма тубида кум ёки тош катлам ёки уларнинг аралашмаси чикади. Зарафшон водийсида таркалган буз тупрокларнинг механик таркибида кум зарралари кам булади, улар асосан лёсс ва лёссимон ёткизиклардан хосил булган ва механик таркиби тупрок профили буйлаб секин узгаради. Лекин, айрим лолларда типик буз тупрокларда кумок ёткизиклар устунлигини куриш мумкин. Зарафшон вохаси утлок тупрокларининг аллювиал ёткизикларида кум зарраларининг улуши нисбатан купрокни ташкил этади. Шунинг учун, улар генетик горизонтларининг механик таркибини тупрок профилида узгарувчанлиги буз тупроклардагидан юкори. Зарафшон вохаси утлок тупрокларининг тупрок профили калинлиги етарлича юкори. Умуман олганда, Зарафшон вохаси тупрокларида гумус захираси Жанубий Фаргона худудида таркалган тупроклардагидан юкори. Бунга сабаб Жанубий Фаргона тупроклари профилининг жуда саёз эканлиги хисобланади.

Тупрок таркибидаги гумус микдори ва захирасига тупрок механик таркиби кучли таъсир курсатади. Тупрок механик таркибини огирлашиши билан унда гумус микдори ва захираси ортиб боради. Демак, тупрокда огир заррачали механик элементлар улуши купайганда, яъни тупрокнинг гранулометрик таркиби огирлашганда гумус моддаларини хосил булиши ва уларни тупрокда тупланиши учун нисбатан яхширок шароит юзага келади. Шу билан бирга, огир гранулометрик таркибли тупрокларда ва генетик горизонтларда гумус моддалари тупрок заррачалари билан яхши адсорбцияланади ва узаро таъсирлашади. Бу ушбу тупрокларда гумус микдорини ортишига олиб келади. Енгил тупрокларда аэрациянинг юкорилиги гумус моддаларининг парчаланишини тезлаштиради ва гумус микдори хамда захирасини камайишига олиб келади. Бу айникса тупрокка ишлов бериш билан богликдир. ^атор орасига ишлов бериладиган экинларда бу холат янада якколрок намоён кузатилади. Умуман олганда, кишлок хужалик экинлари ва улар агротехнологияси тупрокда гумус микдори ва захирасига сезиларли таъсир курсатади. Тупрокда гумус микдори ва захирасига кучли ижобий таъсир килувчи экинга беда киради. Бедани камида 3 йил давомида битта дала тупрогида устирилиши унинг гумус холатига

ижобий таъсир килади. Чунки беда устирилганда тупрокда ишлов берилмайди, яъни хозирги пайтда жуда куп тадкикот килинаётган No-till технологиясига ухшаш агротехнология кулланилади. Бу тупрокнинг структурасини тикланишига олиб келади, структураси тикланган тупрокларда гумификация жараёнлари хам жадаллашади. Шу билан бирга тупрокда дегумификация жараёнлари, яъни гумусни парчаланиши сусаяди. Беда экинини илдиз тизимини яхши ривожланганлиги хам гумус хосил булишига ижобий таъсир килади. Беда экилганда азотли угитларни деярли кулланилмаслиги тупрок гумус холатида мухим роль уйнайди. Чунки азотли угитларни юкори меъёрларда куллаш тупрокда гумусни парчаланишини тезлаштиради. Бу азотли угитлар юкори дозада кулланилганда тупрокда углеродни азотга (C:N) нисбатини кискариши, яъни углеродга нисбатан азотнинг улушини ортиши билан боглик.Бундай холатда микроорганизмлар азотни узлаштириш учун узларига етишмаётган ва жуда керак булган углеродни урнини гумус моддаларини оркали тулдиради. Бу эса гумусни минераллашиш жараёнини тезлаштириб юборади. Гумус парчаланишини гумификация жараёнига нисбатан тезлашиши тупрокда гумус микдори ва захирасини пасайиши билан бирга азотни камайишига хам олиб келади. Чунки тупрокда азот асосан органик холда, яъни органик модда, асосан гумус таркибида тупланади. Органик модда минераллашганда ундаги азот тупрокда ушланиб колмай йуколади. Минерал азот (NH4+ NO3-) тупрокда тупланиб сакланиб колиш хусусиятига эга эмас. Бунга азот айланишида иштирок этадиган микроорганизмлар йул куймайди, улар тупрокда ортикча хосил булган ёки ташкаридан кириб келган минерал азотни йукотиб тупрокдаги минерал азотни бирламчи холатга олиб келишга харакат килади. Бу эса тупрокдаги жониворлар ва микроорганизмлар учун нормал экологик холатни ушлаб туришга ёрдам беради. Гумусни парчаланишидан хосил булган ортикча ортикча минерал азот микроорганизмлар томонидан утилизацияга учраш пайтида гумусни парчаланишини янада тезлаштиради хамда гумусни юкори даражада парчаланиш даврини сезиларли узайтиради. Бунда тупрокда гумус микдорини камайиши билан бирга азот микдори ва захираси хам сезиларли даражада камаяди. Демак, азотли угитларни бир томонлама юкори меъёрда куллаш гумус билан бирга азотни камайишига олиб келади. Чунки азот факат гумус купайиши билан тупрокда тупланиб боради. Зарафшон вохаси ва Жанубий Фаргона тупрокларида энг куп экиладиган экинлар гуза ва кузги бугдой колдикларини, яъни сомон ва гузапояни ерга майдалаб хайдаб ташлаш ёки улардан компост тайёрлаб тупрокка куллаш тупрокда гумус микдори ва захирасини ортишига олиб келади. Сомон ва гузапояда углероднинг азотга (C:N) нисбати жуда юкори - 80:1 - 100:1 атрофида булади. Бу холатда тупрокдаги микроорганизмлар минерал азотни гумус моддаларини ассимиляция килиш учун ишлатади ва бунда гумусни синтезланиш жараёни кучаяди. Шу билан бирга минерал азотни тупрокдан йуколиши камаяди, унинг катта кисми гумус таркибига утиб тупрокда ялпи азот микдорини ортишига олиб келади. Тупрогига кам ишлов бериладиган катта ёшдаги богларда хам гумус микдорини юкорилиги кайд этилди. Бу хам ушбу богларда тупрокка кам ишлов берилиши ва богдаги дарахт барг колдикларининг гумификацияланиш коээфициентини юкорилиги билан боглик булиши мумкин. Органик угитларни куллаш хам тупрок таркибидаги гумус микдори ва захирасига ижобий таъсир килиб тупрокни гумус билан таъминланишини яхшилайди. Бу борада чорвачиликни ривожлантириш ва экинлар структурасига беда каби ем-хашак экинларини киритиб уларни катта майдонларда етиштириш тупрок гумус холатини ижобий томонга сезиларли узгартиради.

Хулоса. Шундай килиб, Зарафшон вохаси ва Жанубий Фаргона тупроклари гумус холатининг фаркланиши улар механик таркиби, тупрок профилининг тузилиши ва чукурлиги билан боглик булади. Чунки ушбу курсаткичлар тупрок гумус микдори ва захирасига сезиларли таъсир курсатади. Иккала худудда хам гумус микдори ва захираси кам даражада ва узларини гумус холатини яхшилаш тадбирларига мухтож. Жанубий Фаргона тупроклари профилининг киска булиши гумус захирасини кам даражада булишини келтириб чикаради. Гумус микдори ва захираси тупрокнинг механик таркиби, етиштирилаётган экин тури ва унинг агротехнологиясига купрок боглик булади.

REFERENCES

1. Юлдашев Г.Х., Хайдаров М.М. Потенциальная энергия гумуса-критерия бонитировки почв//Научное обозрение. Биологические науки, №3, 2021. -С.11-15

2. Lal R. Challenges and opportunities in soil organic matter research/European Journal of Soil Science, April 2009, 60. -P.158-169. Doi:10.1111/J.1365-2389.2008. 01114.x

3. Lal R. Restoring Soil Quality to Mitigate Soil Degradation//Sustainability, 2015, 7. -P.5875-5895. DOI:10.3390/su7055875

4. Ортиков Т.К., Шодмонов У.Б. Жанубий Фаргона тупрокларининг туз режими ва уни вариацияланиши//Intemational Scientific Journal Science and Innovation Special Issue, April 6, 2024. P.583-587. https://doi.org/10.5281/zmodo.10935393

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.