Научная статья на тему 'САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ТИКАНСИЗ МАЙМУНЖОННИНГ ФОФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ТИКАНСИЗ МАЙМУНЖОННИНГ ФОФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

90
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Rosaceae / Rubus L. / Rubus caesius L. / маймунжон / жамбо / пархеш / физиология / пигментлар / сув режими / Excel / адабтив реакция. / Rosaceae / Rubus L. / Rubus caesius L. / jаmbo / parhesh / monkey / physiology / chlorophyll / water regime / Excel / adaptive response.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Н. Ш. Жумакулова, Ф. Д. Кабулова, А. Н. Хужанов

Мақолада Самарқанд вилояти шароитида маймунжон ўсимлигини “Жамбо” навининг айрим физиологик хусусиятлари ҳақида маълумотлар келтирилган. Илмий тадқиқотлар натижасига кўра “Жамбо” навини ўсиши, пигментларининг миқдори, баргининг сув сақлаш физиологик хусусиятлари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Н. Ш. Жумакулова, Ф. Д. Кабулова, А. Н. Хужанов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article provides information on some of the physiological characteristics of the blackberry plant "Jumbo" in the Samarkand region. According to the results of scientific research, we studied the growth of the Jumbo variety, the amount of pigments, and the physiological properties of leaf water retention.

Текст научной работы на тему «САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ТИКАНСИЗ МАЙМУНЖОННИНГ ФОФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-818-825

САМАРКАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ТИКАНСИЗ МАЙМУНЖОННИНГ ФОФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Н. Ш. Жумакулова

Самарканд давлат университети

Ф. Д. Кабулова

Самарканд давлат университети

А. Н. Хужанов

Самарканд давлат университети plant 2018@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Самарканд вилояти шароитида маймунжон усимлигини "Жамбо" навининг айрим физиологик хусусиятлари хакида маълумотлар келтирилган. Илмий тадкикотлар натижасига кура "Жамбо" навини усиши, пигментларининг микдори, баргининг сув саклаш физиологик хусусиятлари урганилган.

Калит сузлар: Rosaceae, Rubus L., Rubus caesius L., маймунжон, жамбо, пархеш, физиология, пигментлар, сув режими, Excel, адабтив реакция.

ABSTRACT

The article provides information on some of the physiological characteristics of the blackberry plant "Jumbo" in the Samarkand region. According to the results of scientific research, we studied the growth of the Jumbo variety, the amount of pigments, and the physiological properties of leaf water retention.

Keywords: Rosaceae, Rubus L., Rubus caesius L., jаmbo, parhesh, monkey, physiology, chlorophyll, water regime, Excel, adaptive response.

КИРИШ

Сунгги йилларда усимликлардан олинадиган доривор воситаларининг оммавийлашуви туфайли мамлакатимизнинг барча худудларидан йотилган ёввойи доривор, озик-овкат ва баъзи саноат усимликларининг хом ашёсига талабнинг сезиларли даражада ошишига олиб келди. Президентимизнинг 2018-йил ПК,-3617 хамда 63-сонли Узбекистон республикаси Вазирлар

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-818-825

махкамасининг Карорларига мувофик доривор усимлик хом ашёси базасини кенгайтириш ва усимлик хом ашёси асосида махсулот ишлаб шикаришни амалга ошириш максадида хар бир усимлик турига алохида эътибор каратиш лозим. Бундан ташкари, ушбу соханинг долзарблиги, шунингдек, Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 10-апрелдаги «Узбекистон Республикасида аньанавий тиббиётни ривожлантиришга доир кушимчa чора-тадбирлар туFрисидa»ги ПК-4668-сонли ва Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 апрелдаги «Ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мухофаза килиш, маданий холда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш чора-тадбирлари туFрисидa» ПК,-4670-сонли карорлари кабул килингани асосий мезон хисобланилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистонда доривор усимликлардан фойдаланишнинг узок тарихи ва адабиётларда келтирилган маълумотларга карамасдан, бу йуналишда оддий хом ашё йотувчи ва тайёрловчилар учун доривор, озик-овкат ва техник хом ашёларни йотиш ва куритишнинг замонавий баркарор усуллари туFрисидa маьлумотлар нихоятда камлиги билан этироф этилади. Доривор ва озикабоб усимликлардан фойдаланиш хом ашёсини йотиш усулларини ишлаб чикиш, юкори сифатли хом ашё олиш, табиий доривор усимликларнинг захираларидан окилона фойдаланиш ва популяцияларини кайта тикланиш чора тадбирларини ишлаб чикишдан иборатдир.

Шу борада 1990 йиларда озукабоп, доривор ва манзарали Rubus caesius L. - (маймунжон, пармачак) нинг дунёда янги навлари яратилишида АКШ ва Швеция давлатларидаги боFдорчилик институтилари етакчилар хисобланилади [10,11].

АКШ нинг Арканзасс университети селекционер олими John Clark -пармачак буйича турли илмий тадкикотлар олиб бориб, пармачак уруFларини Россия давлати худудларида асосан кам тиканли, тикансиз ва совукга чидамли навлар коллекцияларини яратган. Бундан ташкари Швеция давлатининг боFдорчилик институтидан селекционер Во Sjostedt томонидан Лоч Несс, Бласк Сатин, Доуглас навларини коллекциялари ташкил килинган [12,14].

Кримда куп йиллар мобайнида селекционер олимлар Грюнер Л.А., Богомолова Н.И., Кулешова О.В. томонидан 2014-2018 йилларда пармачак усимлигининг навлари буйича Россия давлатида илмий ишлар олиб борилган [2].

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-818-825

Илмий тадкикотларнинг асосий максадларидан бири асосан маймунжон усимлигини совукка чидамли навларини яратиш бщйича асосан тик усадиган, ёйилиб усадиган ва ярим ётик холатда булган навлар урганилган [2,4].

Х,озирги вактда Россия давлати худудларида Америка ва Европа давлатларидан олиб келинган пармачак усимлигини янги навларини питомниклари ташкил этилган булиб, улардан энг истикболли 30 та навлар коллекциялари яратилган.

Тадцицот объекти ва услублари. Сaмaркaнд вилoяти шaрoитигa мoс кeлaдигaн маймунжон нaвлaрини экиш, купайтириш, эртaпишaр нaвлaрни aжрaтиш; вeгeтaциясининг эрта тугатилиши; яxши ривoжлaнгaн нoвдaлaр; йиллик нoвдa хoсил килиш кoбилияти; кaсaлликлaргa чидaмлилиги; юкoри XOCилдoрлик; мeвaлaрнинг кaттaлиги, таркибида мухим кoмпoнeнтлaрнинг бoрлиги ахамият касб этади. Бизнинг тадкикотларимиз R.caesius турининг Жамбо навини баргдаги пигметлар микдори, вегетатив йул билан купайиши, баргдаги сув микдорини аниклашдан иборат. Олинган маълумотлар статистик тахлил килишда классик услублар, хамда Excel дастурлари уртача киймат фойизи аникланилди [1,5].

Маймунжон (пармачак) - Rubus caesius L. усимлиги Rosaceae -раьнодошлар оиласи, Rubus L. туркумига мансиб - бута, буйи 50-150 см, пояси силлик, тиконли, барги мураккаб 3-5 баргчали, силлик, баъзи холларда кам тукли, гулбанди киска, майда тиконли, гуллари окиш, мурраккаб тупгулли усимлик хисобланилади.

Май-июн ойлари гуллаб, июн-июл ойлари меваси пишиб етилади.

Урта тоF олди минтакаларида, тукайларда, арик буйларида тошли ерларда усади.

Умумий таркалиши, Урта Осиё, Европа, жанубий Сибир, Кавказ, Малайзия ва Эронда, Республикамизда Fарбиий Тиёншон ва Помир Олой tof тизмалари, Тошкент, Наманган, ФарFOна, Сурхондарё, ва К,ашкадарё вилоятларида таркалган [6,8].

Ер юзида 200 дан ортик тури мавжуд булиб, Узбекистон флорасида 4 та тури учрайди [7].

Маймунжон барги таркибида 80-271 мг С витамини, органик кислоталар, каротин, ошловчи моддалар, мевасида 6,35-7,46% канд, 2,2% органик кислоталар, антоцианлар ва бошка биологик фаол моддалар мавжуд [9].

Маймунжон усимлиги халк табобатида мевасидан озик овкат, салкин ичимликлар сифатида чанкокни колдирувчи, терлатувчи, иситма кутарилганда

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-818-825

хароратни пасайтирувчи, баргидан шомоллашга карши терлатувчи, томок OFриганда OFизни чайишда, янги териб олинган барглари темиратки ва сурункали йирингли яраларда суртма сифатида фойдаланилади.

МУ^ОККАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тиббиётда асосан овкат хазм килиш системаси фаолиятини яхшилашда, иммунитетни оширишда, асаб тизимини мустахкамлашда ишлатилади.

Сунгги тадкикотлар шуни курсатадики, маймунжон меваси организмдаги токсинларни ва OFир металларни тозалашда, хамда саратон касаллигини ривожланишини кисман тухтатади ва баъзи холларда уларни саратон кассалиги хужайраларини йук килиши туFрисида маълумотлар мавжуд.

Шунинг учун юкорида келтирилган маълумотлар асосида усимлик устида тадкикотлар олиб бориш кераклигини инобатган олган холда асосий физиологик жараёлари урганилди.

Тадцицот натижалари. Маймунжон усимлигининг усиши Ba ривoжлaнишини oнтoгeнeзи дaвoмидa урганиш уларни муaйян тупрок-иклим шaрoитлaридa eтиштиришдa мухим aхaмиятгa эта. Маймунжон ёруFсeвaр, иссиксeвaр усимлик. Рeспубликaмиз тупрок Ba иклим шaрoитидa улар яxши усиб ривoжлaниб юкори сифaтли хoсил беради. Маймунжон усимлигини йилнинг турт фaслидa хaм экиб купайтириш мумкин. Биз тикaнсиз маймунжоннинг "Жaмбo" нaвигa тeгишли дaстлaбки нaмунaлaрини дeкaбр oйидa xaBo харорати Ba шмлик уртача булгaн вaктдa илдиз oтгaн тупларини кучириб уткaздик. Х,ар бир туп илдиз систeмaсигa бинoaн 25-30 см чукурликдa eкилди. Туплар oрaсидaги мaсoфa 50 см ни тaшкил килaди. К,иш фaсли хар бир усимлик сингари маймунжон усимлигининг хaм тиним дaври хисoблaнaди. Вегетациясининг бошланиши бaхoрнинг уртaлaригa туFри кeлaди. Март oйидa усимлик тупларининг уртача узунлиги 38 см, барглар шни 4 тa булсa, бир oйдaн сунг барглар сони 22 тaгa етади. Апрел oйидaн усимликдa ён шoxлaр пaйдo булa бoшлaди, мaй oйидaн бoшлaрида генератив фазага утади. Июн oйидa бир вaктнинг узидa усимликдa oч пучти рангли гулларни вa яшил мeвaлaрни куришимиз мумкин. Мeвaлaр сeнтaбр oйигaчa пишиб eтилaди. Энг йирик мeвaлaрнинг умумий юзaси 4,25 см2, мeвaлaрнинг уртача OFирлиги 2,5 гр, мeвaлaр сeнтaбр oйидa дeярли тугaйди. Лeкин усимлик вeгeтaтсияси гач кузгaчa дaвoм этиб, усимлик баргларининг яшиллиги хaм узoк вaктгaчa сaклaнaди. Усимликнинг купайтиришни энг самарали йулларидан бири

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-818-825

пархишлаш усули хисобланиб Ke4 куздa усимликнинг узун нoвдaлaрини тупрoкдa кумиб куйилса улaрдaн киска муддатда илизлар хосил булади, хамда эрта бaхoрда янги маймунжон кучaтлaрини oлишимиз мумкин (1-расм).

Тадкикотлар натижасида "Жамбо" навида фаол усиш май-июнда кузатилди, август ойининг охирида умуман тухтаганлигини куришимиз мумкин.

Вегетация даврида маймунжон новдаларининг усиш динамикасини урганиш давомийлиги тухташ муддати, уларнинг тиним даврига утишини аниклаш мумкин.

31.окт 11 сен 23.пкш

03.нюн Ы.алр 23.фев

04.янв

1-расм. Жамбо маймунжон навининг ривожланиш давомийлиги. Маймунжон усимлигини Жамбо навининг сув алмашинув хусусиятлари.

Усимликларнинг кимёвий реакциялар ва физиологик жараёнларида адаптив кайта куриш натижасида сувсизланиш ва кизиб кетишга мослашган. Умуман олганда, маймунжон усимлигини ривожланишида физиологик жараёнида сув режими холати, фаол усиш даврида меваларнинг шаклланиши, ривожланиши, самарадорлиги ва сифатини белгилайди, ута курFOкчил ва хаво хароратини юкори булиши сув алмашинуви (транспирация) жараёларида салбий таъсир курсатади (1-жадвал).

Маймунжон баргларидаги сув микдори

1-жадвал

Маймунжон навлари Баргларнинг ^ул массаси гр Баргнинг курук массаси гр Сув микдори гр

Жамбо 0,91 0,25 0,66

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-818-825

Усимликлэрнинг сув рeжими хoлaти, фaoл вeгeтaция дaвридa усиш, ривoжлaниш, мaхсулдoрлик вa мeвaлaрининг сифaтини aниклaйди, aммo eкстрeмaл курFOкчил вa иссик дaврлaрдa сув рeжими курсaткичлaригa сэлбий тaьсир этилиши кузэтилгэн.

Бундай нокулай омил шароитларида сув микдорини етарли булмаслиги ва уни сарфлаш усимликнинг химоя-адаптив реакцияси хисобланиб, барг тукималарида сувни саклаш, сув танкислигини олдини олиш мухим хисобланилади.

Курук вэ иссик иклим тэьсиридэ маймунжондa мэхсус тэшки белгилар пайдо булэди.

Айрим маймунжон усимликларида пастки баргларнинг четлари курийди, барглар ранги кизил-ку^ир тусгэ киради, пишиб етилган мевэлар хажм жихатидан кичиклашади, айрим усимликлар куриб колиши кузатилади.

Тадкикотлар давомида маймунжон навининг мева пишиш боскичидэ лaбoрaтoрия шароитида баргларнинг сув режими урганилди, натижада усимлик сув саклаш кобиляти яхши ривожланганлиги ва курFOкчиликга чидамлилиги аникланилди.

Маймунжон навларида пигментлар мицдори.

Пигментларнинг таркиби (хлорофилл "а" ва "б" вэ каротеноидлар) бир йиллик новдаларнинг уртэ кисмидэ олингэн барглар 96% ли этил спирти ёрдaмидa уч мaртa тэкрорий спектрофотометр ёрдамида эниклэнди. нэтижэдэ, маймунжон бaрглaридa хлорофилл "а" уртэчэ микдори 1,6 мг/г, хлорофилл "б" 0,8 мг/г, каротеноид 0,5 мг/г, усимлик вeгeтaция даврини охирига келиб хлорофилл микдорий курсaткичлaри мос рaвишдa 1,4 мг/г вэ 0,7 мг/г га кэмэйди вэ каротеноидлар 0,5 мг/г ни ташкил этди. Бу есэ баргнинг яхши химоя мехэнизмлари мэвжудлигини курсэтэди. Маймунжон баргларидэ хлорофиллар "а" ва "б" нисбэти хар иккэлэ (генератив фазанинг бошланиши ва охири) боскичидэ уртэчэ хлорофилл вэ каротеноидларнинг микдори 4,0 дэн 4,6 гэчэ сакланилади. Маймунжон баргларидэ хлорофиллларнинг "а" ва "б" сони вэ хар икки бэхолэш дэвридэ хлорофилл вэ каротеноидларнинг микдори уртэсидэ юкори туFридaн-туFри бoFликлигини куриш мумкин.

Баргнинг эсосий фотосинтез пигментлари хлорофиллар "а", "б" вэ каротеноидлардир, улар зарур куёш энергиясини туплайди вэ зарарли ёд моддалардан химоя килади. Пигментлар сони вэ уларнинг нисбэти усимликларнинг метэболизмигэ сезиларли таъсир курсэтэди вэ онтогенез фэзэсигэ кэраб фарк килиши мумкин [3].

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-818-825

Tag^HKoraap 2020-2021 HH..ap gaBOMHga ycHM.HK öapraap.apHHH reHepaTHB $a3acHHH 6om.aHHmHga Ba oxapnga nnmeffraap MH^gopn Tax.H.H KH.HHraHga, nnrneffraap MH^gop KypcaTKHH.apH ^apK^aHHrnn Ky3am.g,H (2-^agBa.).

MaHMyH^öH ßaprngarH nnrMeHT^ap MH^gopn

2-^agBa.

Тадкикот утказилган йил Генератив фазасининг бошланиши

Хлорофилл-"a" мг/г Хлорофилл-"б" мг/г Каротиноитлар мг/г

2020 1,6 0,8 0,5

2021 2,8 2,7 0,4

Маймунжон бaрглaрининг пигмeнтли кoмплeкс курсaткичлари мeвaда генератив фазасининг бошланиши вa генератив фазасининг тугалланишида пигмен тларнинг камайиши кузатилди. Бу эса маьлум генотипларни узгарадиган мухит шароитига ва вегетация боскичига нисбатан индивидуал реакция даражаси кутарилишини курсатади. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда oxирги йилларда маймунжон резавор усимликлар орасида катта ахамиятга эга булмокда. Чунки унинг купгина навлари маьлум булиб мухим биологик хусусиятларга эга ва бошка усимликлар билан тулик ракобатлаша олади. Маймунжоннинг мухим хусусиятларига -унинг юкори махсулдорлиги, тиконсиз вариантларини, кУрFOкчиликгa чидамлиги, замонавий навларни касалликлар ва зараркунандаларга чидамлиги, мевалаларининг кулай транспортировкаси ва мухим озикабоп хусусиятлари ишлаб чикиш буйича илмий ишлар олиб боришлиги зарур.

REFERENCES

1. Азимов Б.Ж., Азимов Б.Б. Тажриба натижаларининг статистик тахлили. Укув кулланма. - Т.: 2006. -126 б.

2. Грюнер Л.А., Кулешова О.В. Компоненты продуктивности и самоплодность ежевики в условиях Орловской области, 2017. - C.38-43.

3. Грюнер Л.А., Кулешова О.В. Количество и соотношение фотосинтетических пигментов в листьях ежевики // 2018. - C. 74-80.

4. Грюнер Л.А., Кулешова О.В., Роева Т.А., Князев С.Д. Показатели оводненности растений ежевики в условиях различной влагообеспеченности периода созревания ягод // 2018. - C. 42-47.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-818-825

5. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М.: Агропромиздат, 1985. -347 с.

6. Решетова А.С., Тимофеева С.Н., Кашин А.С. Введение в культуру ежевики (Rubus caesius L. subsp. Eubatus Focke, Rosaceae) сорта «Торнфри» - Воронеж, 2012. -С. 45-50.

7. Синькова Г. М. Виды ежевики флоры СССР, перспективные для культуры и селекции // Тр. по прикл. бот. ген. и сел. - Л., 1983,- Т. 76. - С. 100-109.

8. Флора Узбекистана. - Ташкент, 1955.-.Т. III.- С. 297-299.

9. Berdiyev E.T., Hakimova G.V. O'rmon dorivor o'simliklari, - Toshkent, 2016. -280 b.

10. Hamdamov I.X., Hamdamova E. I., Suvonova T.A., Begmatova M.N., Botanika va o'simliklar fziologiyasi, - Toshkent, 2017. - 171 b.

11. Xamdamov A., Nabiyev M., Odilov T. O'zbekiston o'simliklarini aniqlagichi, -Toshkent, 1987. - 250 b.

12. Clark J. R. Blackberry production and cultivars in Nortg America East of the Rocky Mountains/ZFruit Varieties J., 1992,- V. 46,- № 4.- P. 217-222.

13. Gruner, L.A., & Kuleshova, O.V. (2017). Blackberry winter hardiness with using winter covering and TUR retardant in conditions of Orel region. ovremennoe sadovodstvo - Contemporary horticulture, 2, 1-9. https://doi.org/10.24411/2218-5275-2017-00020.

14. http://berrygrape.org/files/caneberries/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.