Научная статья на тему 'САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ИНТЕНСИВ БОҒЛАРДА ГИЛОС ГУЛЛАРИНИ АСАЛАРИЛАР БИЛАН ЧАНГЛАТИЛГАНДА, УНИНГ МЕВАСИ ТАРКИБИДАГИ ҚАНД МИҚДОРИ ВА КИСЛОТАЛИК ДАРАЖАСИГА ТАЪСИРИ'

САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ИНТЕНСИВ БОҒЛАРДА ГИЛОС ГУЛЛАРИНИ АСАЛАРИЛАР БИЛАН ЧАНГЛАТИЛГАНДА, УНИНГ МЕВАСИ ТАРКИБИДАГИ ҚАНД МИҚДОРИ ВА КИСЛОТАЛИК ДАРАЖАСИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
82
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интенсив / мева қанди / свеет харт / скина / кислоталик / гул ғунча / сетка / агротехнология / рангли ипча / коллебр / инновация / модернизация / кўчма павильон генафонд ресуристежамкор.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Тўлқин Пардаивич Ахмедов, Отабек Ахаткулович Махмадияров, Махмуджон Ботиржон Ўғли Махаммадалев, Қандолат Шкурувна Худайкулова

Мақолада гилос гулларини асалари билан чанглатилганда гилос мевалари навлари таркибидаги қанд миқдорига ва унинг кислоталик даражасига таъсир кўрсаткичлари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Тўлқин Пардаивич Ахмедов, Отабек Ахаткулович Махмадияров, Махмуджон Ботиржон Ўғли Махаммадалев, Қандолат Шкурувна Худайкулова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ИНТЕНСИВ БОҒЛАРДА ГИЛОС ГУЛЛАРИНИ АСАЛАРИЛАР БИЛАН ЧАНГЛАТИЛГАНДА, УНИНГ МЕВАСИ ТАРКИБИДАГИ ҚАНД МИҚДОРИ ВА КИСЛОТАЛИК ДАРАЖАСИГА ТАЪСИРИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

САМАРКАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ИНТЕНСИВ БОГЛАРДА ГИЛОС ГУЛЛАРИНИ АСАЛАРИЛАР БИЛАН ЧАНГЛАТИЛГАНДА, УНИНГ МЕВАСИ ТАРКИБИДАГИ КАНД МИКДОРИ ВА КИСЛОТАЛИК

ДАРАЖАСИГА ТАЪСИРИ

Тулкин Пардаивич Ахмедов

ЧПИТИ асаларичилик лабораторияси таянч докторанти

Отабек Ахаткулович Махмадияров

СамБВМЧБУ катта укитувчиси к.х.ф.ф.д.

Махмуджон Ботиржон уFли Махаммадалев

СамБВМЧБУ Магистиранти

Кандолат Шкурувна Худайкулова

СамБВМЧБУ Магистиранти

АННОТАЦИЯ

Маколада гилос гулларини асалари билан чанглатилганда гилос мевалари навлари таркибидаги канд микдорига ва унинг кислоталик даражасига таъсир курсаткичлари баён этилган.

Калит сузлар: интенсив, мева канди, свеет харт, скина, кислоталик, гул гунча, сетка, агротехнология, рангли ипча, коллебр, инновация, модернизация, кучма павильон генафонд ресуристежамкор.

Мавзунинг долзарблиги: Республикамизнинг турли жойларида табиий иклим шароитига мослашган серасал усимликларни купайтириш ва асалари оиласини тезкор технология асосида бокиш ва купайтириш учун жуда кулайдир. Асалариларнинг асосий вазифаси усимлик гулларини четдан туриб чанглатиши оркали усимликлар генофонди ва уларнинг турларини саклаб колиш хамда, (3-4) уларнинг купайтиришдан иборат. Шу боис, республикамиз асал етиштиришда салмокли уринларда туриши мумкин. Факатгина пахта далаларида гуза гуллаган даврда бир миллиондан купрок асалари оилаларини бокиш мумкин. Айни пайтда республикамизда 907,3 мингдан зиёд асалари оиласи мавжуд, асаларичиликни ривожлантириш ва махсулот етиштиришни купайтириш учун барча имкониятлар мавжуд.

Асаларилар усимлик гулини четдан чанглантиши натижасида, уларнинг турларини согломлаштириб, юкори хосилдор навларини вужудга келтиришига шароит яратади ва уларнинг хосилини маълум даражада оширади. Бу уз ахамиятига кура асаларичилик махсулотлари етиштиришга нисбатан мухимрок булиб, кийматига кура 15-20 маротаба ортикдир.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Сунгги йилларда кишлок хужалигида интенсив технологиялар кенг кулланиб келинмокда. Шу жумладан асаларичилик сохасида хам илгор ресурс тежамкор технологиялар кулланилиб, яхши натижаларга эришилмокда. Хусусан, асалари оилаларини интенсив богларга уз вактида кучирадиган, асалари павильонлари кенг кулланиб келинмокда ва интенсив богдорчилик шароитларида мевали экинлар гулларини асаларилар ёрдамида уз вактида чанглатиб, мевалар хосилдорлигини 50-60% гача оширишга эришилмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 октябрдаги "Республикамизда асаларичилик тармогини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисидаги, 3327- сонли карори, бу борада мухим амалий ахамият касб этади. (1) Айнан ана шу карор асосида асаларичилик тармоги жадал ривожлана бошланди. Кдрор асосида асалари оиласи сони 2020 йилнинг охирига келиб, уларнинг сони 907 мингтадан ошиб кетди. Оила махсулдорлиги эса экологик жихатдан яхшиланиб бормокда.

Кейинги йилларда кишлок хужалиги экинларини хар хил зараркунанда хашаротлардан асраш учун куплаб кимёвий захарли моддалар ва пестицитлар сепилмокда. Бу захарли моддалар экинзорлардаги барча фойдали чанглатувчи ёввойи хашоратларни кириб ташламокда. Натижада экинлар гуллари чангланмасдан колиб, хосилдорлик анча камайиб колмокда. Ана шу даврда асалариларнинг роли жуда бекиёс каттадир. Улар экинлар гулларини четдан чанглантириши натижасида, уларнинг хосилдорлигини анча микдорда оширади.

Республикада йил сайин интенсив богларни кенгайиб бориши ва уларнинг гулларини асаларилар ёрдамида чанглантириш агро технологиясини такомиллаштириш хамда шу йул билан асалари оиласи махсулдорлигини ошириш йулларини излаш, хамда асалари оиласида эрта бахордан бошлаб бажариладиган энг мухим агротехнологик жараёнларини модернизациялашган холда, янги инновацион технологиялар асосида амалга оширишдан иборатдир. (2)

Узбекистон табиий иклим шароитига мослашаётгани турли хил асалари зотларини хужалик фойдали хусусиятларини урганиш ва асалари оиласининг хар хил усимликлар гулларини чанглатишга ургатиш агротехнологиясини такомиллаштириш ва шу асосда асалари оиласи махсулдорлигини ошириш мухим масалалардан биридир.

Аммо, махаллий популяциядаги асалари оилаларини ва Карпат зотли асалари оилаларини усиш ва ривожланишига, унга таъсир этадиган ички ва ташки омилларнинг интенсив богдорчилик шароитида урганиш оила махсулдорлигига таъсири каби жуда мухим агротехнологик жараёнлар жуда кам урганилган. Лекин, республикада асал хосилини туплаш асосан кучма асаларичилик асосида тупланишини назарда тутсак, кучма асаларичиликда энг асосий интенсив

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

богдорчиликдаги серасал экинлар тугрисида маълумотларга эга булиш ва улардан асалари оиласи махсулдорлигини оширишда самарали фойдаланиш мухимлигидан далолат беради.

Шу максадда, асалари оилаларини тезкор технология асосида бокиш, улардан мевали боглар экинлари гулларини чанглантиришда, уларнинг хосилдорлигини ошириш ва асалари оиласи махсулдорлигини оширишда таъсир этадиган технологияларни такомиллаштирилган холда, илмий тадкикот ишларини утказиш мухимлигидан далолат беради.

Тадкикот утказиш жойи ва услуби: Тадкикот ишлари Самарканд вилоятидаги Булунгур туманидаги интенсив богдорчиликка ихтисослашган "Самарканд Гарден Пласт" кушма корхонасида олиб борилди. Бу хужаликда жами 1000 га ер майдони булибшундан 800 га гилос, 90 га аччик гилос, 80 га шафтоли, 20 га нок, 10 га олхури каби мевали дарахтларни ташкил этади.

Гилос гулларини асалари ёрдамида чанглатиш даврида тажриба гурухларидаги гилос дарахти шохлардаги гулгунчалар сонлари санаб чикилди ва уларга бошка хашаротлар кирмаслиги учун сетка-копча кийдирилди.

Асаларилар билан чанглатиладиган назорат гурухидаги худди шундай микдордаги гилос шохларида эса, уларни адаштирмаслик учун махсус рангли ипчалар боглаб куйилди. Бу гурухдаги мевалар очик хавода асаларилар билан тулик чанглатилди.

Гилос навларидаги мева хажмини, яъни мева эни ва узунлигини мевачиликда кулланиладиган штангциркул асбоби оркали улчаб олинди. Мева таркибидаги кислоталик (ph) даражасини урганишда эса махсус асбоби ёрдамида унинг ph лик фаоллиги даражаси урганиб чикилди.

Олинган барча маълумотлар тупланиб, якунлангандан сунг, уларни математик ишловдан утказиш йули билан компъютернинг Microsoft exsel электрон жадвалида бажарилди. [ - ]

Тадкикот ишларининг натижалари

Республикамизда кишлок хужалик экинларини асаларилар ёрдамида чанглатилиши натижасида, уларнинг хосилдорлиги 20-45% гача ошиши аникланган. Шу максадда асалари оиласини тезкор технология асосида бокиш, уларни интенсив боглар гулларини чанглантиришда, уларнинг хосилдорлигини ошириш билан бирга, мевалар сифатига таъсир этувчи омилларни урганиш ва уларнинг экспортбоп килиб, стандартлар асосида етиштиришда мевалар таркибидаги канд микдори ва кислоталик даражасини урганиш хам катта ахамиятга эга.

Шу максадда "Самарканд Гарден Пласт" кушма корхонасидаги гилос ва олма навларини (Скена, Свеет харт) асаларилар ёрдамида чанглантиришда мева

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

TapKuöugaru KaHg MHKgopu aHna WKopu экaнпнгн aHHKgaHgH. By Tyrpuga MatnyMoraap Kyfiugaru 1-:«:agBanga KemupunraH.

1-^agBa^

Ta^pußa rypyx^apugaH MeBa^ap TapKHÖHgarH KaHg MH^gopu

Гилос навлари n тажриба гуру^и назорат гуру^и

lim M±m Cv% lim M±m Cv%

Скена нави 12 13,117,9 14,61±0,404 1,40 17,621,3 19,24±0,312 1,08

Свеет харт нави 12 13,617,3 14,72±0,326 1,13 17,723,9 20,05±0,477 1,65

1-жадвал маълумотларидан куринаяптики, гилос навлари асалари ёрдамида чанглатилмаганда, ундаги канд микдори асалари билан чанглатилганларига нисбатан скена ва свеет харт навларида 19,2% га ва 20,0 % гача ошган. Бу курсатгич сетка копча остидаги гилос меваларида 14,6 ва 14,7% ни ташкил этган ёки бу асалари ёрдамида чанглатилганлари нисбаттан 131,7% га ва 136,2% га куп эканлигини курсатади. Асалари билан чанглатилган гилос меваларидаги канд микдорини ошиши, уни хушбуй ва мазали булишига олиб келган. Шунингдек, тажрибадаги гилос меваларининг таъмига, унинг маззасига ижобий таъсир этадиган курсаткич мева таркибидаги кислоталик (ph) даражасини урганиш хам катта ахамиятга эга. Шу максадда, гилоснинг хар иккала Скина ва Свеет харт навлари мевалари таркибида кислоталик даражасини урганиб чикдик. Бу тугридаги маълумотлар куйидаги 2-жадвалда келтирилган.

2-жадвал

Тажриба гуру^идаги гилос мевалари таркибадаги кислоталик даражаси

Гилос навлари n тажриба гуру^и назорат гуру^и

lim M±m Cv% lim M±m Cv%

Скена нави 12 3,513,83 3,73±0,037 0,131 3,573,99 3,85±0,034 0,117

Свеет Харт нави 12 3,583,93 3,72±0,034 0,12 3,814,23 4,00±0,042 0,14

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

2-жадвал маълумотлардан куринаяптики, гилос меваси таркибидаги кислоталик даражаси хам хар хил булар экан, скена нави гилос меваси таркибидаги кислоталик даражаси 3,85 бирликка ва свеет харт гилос мевасида эса 4,00 бирликка тенг булган. Бу курсатгич асалари билан чанглатилган скена гилос меваларида эса 3,73 ва свеет харт мева навида эса 3,72 бирликни ташкил этганлиги аникланди ёки бу курсатгич тажриба гурухига нисбаттан 103,2 ва 107,5 %га куп булган. Шунингдек, меваларни хушбуйлик даражасини белглайдиган асосий курсатгич булган, унинг кислоталик даражаси хисобланади.

Хулоса: Интенсив боглардаги гилос навларини асалари ёрдамида чанглантирилганда гилос меваси таркибидаги канд микдори скена навида, сетка копча остидаги гилосларга нисбатан 131,6 % га ва свеет харт гилос навида эса 132,2 % га ошганлиги аникланди.

Шунингдек, гилос навлари мевалари таркибида кислоталик даражаси скена навида 103,2 % га ва свеет харт навида эса 107,5 % га ошганлиги аникланди.

Шунинг учун барча мевачилик хужаликларида мева гулларини асаларилар билан чанглантириш агротехнологиясини куллаш тавсия этилади.

Фойдаланган адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017йил 16 мартдаги "Республикамизда асаларичилик тармогини янада ривожлантириш чора -тарбирлари тугрисида"ги карори, ^ишлок хаёти газетаси, 2017 йил 17-октябрь.

2. Иванов И.С., Пересадин Н.А., Шило А.В. Влияние пчелоопыления и погодных условий на урожаи семян эспарцета. ж. Пчеловодство, 2017, №5, стр 14-17.

3. Бойценюк Л.И., Желонкина Е.Э. Влияние климатических факторов на нектароввыделение плодовых и ягодных культур. ж. Пчеловодство, 2018, №3, стр, 24-25.

4. 1. Постановление Президента Республики Узбекистан "О мерах по дальнейшему развитию пчеловодства в Республике"от 16 марта 2017 года, газета "Сельская жизнь" от 17 октября 2017 года.

5. 2. Г. Суяркулов. Ш.Р. Роль опылителей в условиях интенсивного земледелия. ж.Пчеловодство. 2012, №8, стр. 28-31.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.