Научная статья на тему 'ДАНАК МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРНИНГ МОНИЛИОЗ КАСАЛЛИГИ'

ДАНАК МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРНИНГ МОНИЛИОЗ КАСАЛЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
458
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
монилиоз / клястероспориоз / ун-шудринг касалликлари / яланғочхалтачали замбуруғлар / Ascomycota / Discomycetes / Monilinia. / moniliosis / klyasterosporiosis / flour-dew diseases / bare-pocket fungi / Ascomycota / Discomycetes / Monilinia.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — М.Маматов, Р.Ибодуллаев, Ш.Йўлдошев, Д.Турдиева, Д.Азнабакиева

МДҲ да, жумладан Марказий Осиё мамлакатларида ДМД ларда энг кенг тарқалган ва хавфли замбуруғ касалликлари қаторига монилиозлар, клястероспориоз, ун-шудринг касалликлари, яланғочхалтачали замбуруғлар қўзғатадиган касалликлар (шафтоли барглари бужмайиши, олхўри мевалари шишиши ва пучлиги) ва баъзи бошқалар киради

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — М.Маматов, Р.Ибодуллаев, Ш.Йўлдошев, Д.Турдиева, Д.Азнабакиева

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MONILIOSIS OF BEAN FRUIT TREES

The most common and dangerous fungal diseases in DMDs in the CIS, including Central Asian countries, include moniliosis, klyasterosporiosis, flour-dew diseases, diseases caused by bare fungi (peach leaf wrinkles, plum fruit swelling and rot) and some others.

Текст научной работы на тему «ДАНАК МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРНИНГ МОНИЛИОЗ КАСАЛЛИГИ»

УДК 634.2: 581.2: 582.28: 632.4 ДАНАК МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРНИНГ МОНИЛИОЗ КАСАЛЛИГИ

М.Маматов

Академик М.Мирзаев номли богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-

тадкикот института Наманган илмий-тажриба станцияси директори

Р.Ибодуллаев

Академик М.Мирзаев номли богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти Наманган илмий-тажриба станцияси булим бошлиги

Ш.Йулдошев

Академик М.Мирзаев номли богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти Наманган илмий-тажриба станцияси лаборатория мудири

Д.Турдиева & Д.Азнабакиева Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти https://doi.org/10.5281/zenodo.6600134 Аннотация: МДХ, да, жумладан Марказий Осиё мамлакатларида ДМД ларда энг кенг тарцалган ва хавфли замбуруг касалликлари цаторига монилиозлар, клястероспориоз, ун-шудринг касалликлари, ялангочхалтачали замбуруглар цузгатадиган касалликлар (шафтоли барглари бужмайиши, олхури мевалари шишиши ва пучлиги) ва баъзи бошцалар киради.

Калит сузлар: монилиоз, клястероспориоз, ун-шудринг касалликлари, ялангочхалтачали замбуруглар, Ascomycota, Discomycetes, Monilinia.

МОНИЛИОЗ БОБОВЫХ ПЛОДОВЫХ ДЕРЕВЬЕВ Аннотация: Наиболее распрастраненными и опасными грибковыми заболеваниями в СНГ, в том числе Средней Азии, являются монолиоз, клястероспориоз, мучнистая роса, а также болезни вызываемые голосумчатыми грибами.

Ключевые слова: монилиоз, клястероспориоз, мучнистая роса, голосумчатые грибы, Ascomycota, Discomycetes, Monilinia.

MONILIOSIS OF BEAN FRUIT TREES Abstract: The most common and dangerous fungal diseases in DMDs in the CIS, including Central Asian countries, include moniliosis, klyasterosporiosis, flour-dew diseases, diseases caused by bare fungi (peach leaf wrinkles, plum fruit swelling and rot) and some others.

Keywords: moniliosis, klyasterosporiosis, flour-dew diseases, bare-pocket fungi, Ascomycota, Discomycetes, Monilinia.

КИРИШ

Хрзирги даврда хдкиккий замбуруглар тирик организмларнинг мустакил дунёси сифатида ажратиб чиккарилган. Адабиётлар тах,лили курсатишича, данак мевали дарахтларни зарарлайдиган тахминан 153 та хдкиккий замбуруг тури кайд этилган булиб, уларнинг аксариятини аскомицетлар (дейтеромицетлар билан бирга 114 тур, 74,5%), айримларини базидиомицетлар (34 тур, 22,2%) ва зигомицетлар (5 тур, 3,3%) ташкил килади.

МДХ, да, жумладан Марказий Осиё мамлакатларида ДМД ларда энг кенг таркалган ва хавфли замбуруг касалликлари каторига монилиозлар, клястероспориоз, ун-шудринг касалликлари, ялангочхалтачали замбуруглар кузгатадиган касалликлар (шафтоли барглари бужмайиши, олхури мевалари шишиши ва пучлиги) ва баъзи бошкалар киради.

Монилиоз касалликларини кузгатувчи замбуруглар Ascomycota филуми, Discomycetes тартиблар гурух,и, Helotiales тартиби, Sclerotiniaceae оиласи, Monilinia туркумига, уларнинг анаморфа боскичлари эса Дейтеромицетларнинг Moniliacea оиласи, Monilia туркумига мансуб.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Атиргулдошлар (Rosaceae) оиласига мансуб булган мевали дарахтларда монилиоз кузгатувчи асосий турлар Junctoriae секциясига киради. Аксарият мутахассисларга Monilinia laxa ва M. fructigena маълум. Бу турлар куп ва х,ар хил дарахт хдмда буталарни зарарлайдиган полифаглардир. Ушбу секциянинг M. fructicola тури илгари факат Шимолий, Жанубий Америка, Австралия ва Янги Зеландияда учраган, аммо кейинги йилларда Европа мамлакатларига кирган (EPPO, 2002). Х,ар уч тур хужайин усимликларда бир-бирига якин касаллик белгиларини - алох,ида гуллар ва тупгуллар чириши, новдаларда ва шохларда яралар пайдо булиши ва улар нобуд булиши (куйдирги), мевалар кунгир чиришини х,осил килади.

Бах,орда уларнинг апотецийлари кишлаган, мумиёлашган мевалардан усиб чикади ва аскоспоралари дарахтларни бирламчи зарарлайди. Споралар дарахтларни факат киска давр ичида - тукималари ёш булган пайтда - зарарлай олади. Зарарланган усимликларда бу турларнинг конидиялари х,осил булади ва гулларга тушиб, уларни зарарлайди. Конидияларнинг яшаш даври киска. Бу белги билан х,ам ушбу секция турлари Junctoriae секцияси турларидан кескин фарк килади, чунки кейингиларнинг апотецийлари табиий шароитда х,осил булмайди ёки жуда кам учрайди, конидиялари эса мунтазам, куп марта ва катта микдорларда х,осил булади.

Disjunctoriae секцияси турларидан Узбекистонда факат бир тур - бех,ида монилиоз кузгатувчи Monilinia linhartiana конидиал боскичида кайд этилган.

Monilinia kusanoi. Япония ва Кореяда гилос, япон муме уриги, оддий олча, гуллайдиган манзарали ва ёввойи олча турларининг барглари, ёш, яшил мевалари монилиал чиришини кузгатади; бу тур зарарли фитопатоген турлар каторига кирмайди.

Monilinia linhartiana. Баъзи адабиёт манбааларида M. cydoniae номи M. linhartiana турининг синоними сифатида курсатилган. Батранинг (Batra, 1991) монографиясида факат ушбу турнинг телеоморфаси Monilinia linhartiana номи остида, анаморфа боскичи эса Monilia cydoniae номи билан келтирилган; Monilia linhartiana нинг телеоморфаси сифатида эса Monilinia padi курсатилган. Булардан ушбу биномиалларнинг номенклатура муаммолари хдли тула ечилмаганлигини куриш мумкин. Ушбу тур кузгатадиган монилиоз дунёнинг бех,и устириладиган аксарият мамлакатларида энг кенг таркалган, иктисодий жихдтдан му^им ва ута хавфли касаллигидир. Бу турдан ташкари бе^и Junctoriae секциясининг Monilinia fructicola, M. fructigena ва M. laxa турлари билан х,ам зарарланади. Баъзи мамлакатларда, масалан, Сербияда 2010йили бир катор бех,и богларида монилиознинг ягона кузгатувчиси M. fructigena булганлиги аникланган.

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 2

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Monilinia fructigena. МДХ, да ушбу касаллик кайд этилган мамлакатлар каторига Озарбайжон, Арманистон, Белоруссия, Грузия, ^озогистоннинг Олма-Ота вилояти, Россия, жумладан унинг шимолий-гарби, марказий вилоятлари, Урал тогларининг жануби, Олтой, Сибирь, Шимолий Кавказнинг гарби ва баъзи бошкалар киради.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Узбекистонда мевали дарахтларда M. fructigena кузгатган касаллик хакида маълумотлар кам. Бу замбуруг писта дарахти меваларида Monilia pistaciae номи остида Тошкент вилоятининг Октош туманида, Самарканд, Сурхондарё вилоятлари урмон хужаликларида хамда M. fructigena номи билан мамлакатнинг барча вилоятларида ва Тошкент вилоятининг Ангрен дарёси бассейнида кайд этилган. Шуни эсда тутиш керакки, M. fructigena факат сернам иклимли мамлакатларда кенг таркалган, курук иклимли минтакаларда кам учрайди. Хулоса килиб айтсак, уруг ва данак мевали дарахтларда M. fructigena кузгатадиган евро-осиё монилиози Узбекистонда ва Марказий Осиёнинг бошка мамлакатларида хамда ^озогистонда жуда кам таркалган, ёки бу хакда етарли хужжатланган ва микологик / молекуляр тадкикотларнинг натижалари билан исботланган хабарлар мавжуд эмас.

ЯН

4

Шафтолида M. fructigena кузгатган касаллик.

Зарарланадиган усимликлар. M. fructigena уруг мевали дарахтлар учун энг зарарли, деб хисобланади, аммо у куп ДМД ларни хам зарарлайди, улардан энг чидамсизи олхуридир. Асосий хужайин усимликлари бехи, уй олмаси (хамда M. sieversii, M. pumila ва M. sylvestris), урик, гилос, олча, олхури, шафтоли, нектарин, япон олхуриси, нок турлари, япон ноки, бодом, ёввойи америка торбаргли олхуриси ва бошка турлар. Энг мухим хужайин усимликлари - олма, нок, бехи, олхури ва гилос. Шафтоли, нектарин ва урикка нисбатан олча камрок зарарланади.

Monilinia fructigena, M. fructicola ва M. laxa (хдмда янги Monilia polystroma ва M. yunnanensis турлари) кузгатадиган касалликларнинг хужайин усимликларда хосил киладиган белгилари, ривожланиш цикллари ва биологик хусусиятлари бир хил. Улар дарахт гулларида куйдирги (чириш), меваларида чириш, новда ва шохларида яралар хосил килади. Мевалар зарарланиши купрок, новдаларда чириш ва яра ривожланиши камрок кузатилади, аммо касалликнинг бу белгилари замбуруг зарарланган тупгуллардан новдаларга утиши туфайли юзага чикиши мумкин.

Одатда M. fructigena уруг мевали дарахтларни, M. fructicola ва M. laxa эса ДМД ларни; M. laxa купрок гул ва новдаларни, M. fructicola купрок меваларни зарарлайди. Ундан ташкари, M. laxa купрок урик ва бодомни, M. fructicola эса купрок шафтоли, нектарин ва олхури меваларини заралайди. МУ^ОКАМА

Гуллар чириши бахорда илик ва нам об-хавода ривожланади. Уларнинг чангчилари, уругчилар огизчалари, гулбарглари ва косачабаргларида кунгир доглар хосил булади, кейин замбуруг гулбанд оркали тупгулдаги бошка гулларга ва новдаларга утади. Зарарланган гуллар сулиб, буришиб колади, баъзилари тукилиб кетади, бошкалари дарахтларда осилиб колади. Сернам шароитда зарарланган аъзоларда замбуругнинг конидиялари хосил булади ва улар воситасида патоген богда таркалади. Новдалар ва шохлар чириши нисбатан камрок учрайди. Зарарланган новдаларнинг кобиги кунгир тус олади, остидаги тукималар нобуд булади, узунчок шаклли яралар хосил булади. Яралар четидан елим окиши ва y ерларда каллюс хосил булиши мумкин. Яралар устида замбуруг конидиялари кулранг губор хосил килади. Мицелий новдалардан йирик, биринчи тартиб шохларига утиши мумкин. Яралар новдаларни халка шаклида ураб олиши ва новданинг ярадан юкори кисмларини нобуд килиши мумкин. Одатда яралар ёш новдаларда хосил булиб, олдинги йил новдаларига утмайди.

Касалликнинг "мевалар кунгир чириши" боскичи энг зарарли боскичдир. Мевалар хар кандай вактда зарарланиши мумкин, аммо кучли инфекция факат етук ёки етилаётган меваларда кузатилади. Касалликнинг мева кобигида кичик, думалок догдан бошланади, унинг остидаги тукима тез чирийди. Сернам об-хавода зарарланган меваларда мицелий ва споралардан ташкил топган ёстикчалар ривожланади. Купинча улар концентрик доиралар хосил килади. Бир неча кун ичида зарарланган мевалар курийди ва мумиёлашади. Мумиёлашган мевалар дарахтларда бахоргача осилиб колади ёки тукилади.

Ривожланиши. M. fructigena мумиёлашган мевалар, новдалар ва улардаги яраларнинг нобуд булган тукималарида кишлайди. Эрта бахорда уларда хамда чириган тупгулларда замбуруг мицелийси ва конидияларидан ташкил топган спородохийлар хосил булади. Шамол, ёмгир ва хашаротлар воситасида конидиялар гуллар, новдалар ва дарахт шохларига тушади хдмда кулай харорат ва томчи намлик мавжуд булганида уларни бирламчи зарарлайди. Зарарланишдан кейин 3-5 кун утгач касаллик белгилари, 8-10 кун утганда эса замбуругнинг ёстикчалари хосил булади. Конидиялар меваларга купинча механик жарохатлар ва хашаротлар хосил килган яралар оркали киради. Усув даврида зарарланган тукималарда конидиялар ривожланиб, бог ичида мунтазам таркалиб туради. Х,аво оркали споралар анча узокка таркалиши мумкин, аммо ёмгир билан улар факат киска масофаларга, асосан, айни дарахтнинг бошка кисмларига ёки кушни дарахтларга таркалади. Жуда куп холларда спораларни арилар (Vespula spp.), асаларилар, кунгизлар, айникса ялтирок кунгизлар (Carpophilus spp.), пашшалар, жумладан мева пашшалари (дрозофилалар), сирфид-пашшалари ва тангачаканотли хашаротлар таркатади. ^ушлар хам касалликнинг векторлари булиши мумкин; ундан ташкари, улар меваларни чукилаб, тешган жойларидан M. fructigena мева тукимасига киради. ХУЛОСА

Х,осилни териш пайтида ташки куриниши соFлом булган меваларнинг устидаги конидиялар меваларни саклаш ва сотиш даврида чиритади. Инфекция ёш меваларда латент холида сакланиб, уларда касаллик белгилари хосил булмайди; касаллик белгилари факат мевалар пишиб бошлаган пайтда хосил булади. Меваларни саклаш даврида чириш таркалишини конидиялар эмас, балки асосан мицелий таъминлайди.

M. fructigena намсевар булиб, унинг ривожланишига, айникса бахорда, дарахтлар усишни янгилаётган даврда, ёмFир, туман ва шудринглар кулайлик яратади. Иклими курук минтакаларда замбyрyF кам учрайди. Патоген учун оптимал харорат ~20-25оС. Бирламчи зарарланишларнинг асосий манбаи конидиялардир.

Зарари. M. fructigena хам yрyF мевали, хам данак мевали дарахтларни зарарлайди, аммо купрок УPУF мевалиларда учрайди. Монилиоз дунёда олма, нок ва олхурининг хавфли ва кенг таркалган касаллиги булиб, куп хосил йукотилишига олиб келади. Зарари айникса илик, серёмFир мавсумларда куп булади.

Кураш чоралари. Касалликка карши шафтоли дарахтларига таркибида мис мавжуд булган фунгицид билан ишлов бериш факат куртаклар ёзилишидан олдин утказилиши мумкин, акс холда бу препаратлар шафтоли барглари сарFайиши ва тукилишига олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар.

1Дамраев А.Ш., Азимов Ж.А., Ниёзов Т.Б. ва б. Бог, токзорларнинг заракунандалари, касалликлари ва уларга карши кураш тизими. Тошкент: "Фан", 1995, 160 б.

2Дасанов Б.А., Очилов Р.О., Холмуродов Э.А., Гулмуродов Р.А. Мевали ва ёнгок мевали дарахтлар, цитрус, резавор мевали буталар хамда ток касалликлари ва уларга карши кураш чоралари. Тошкент: "Office Print", 2010, 316 б.

3.Набиев У. Мевазор ва токзорларнинг заракунанда хамда касалликлари ва уларга карши кураш. Тошкент: "Узбекистон", 1974, 48 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.