CC BY
18734025, г. Душанбе, проспект Рудаки 33. E-mail: ardamehr.ashurov@mail.ru. Номер телефон: (+992) 917340294.
About the author:
Ashurov Ardamehr Murodkulovich - Research Fellow of the Institute of Asian and European studies, the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. Address: 33 Rudaki Ave., Dushanbe, 734025, Tajikistan. E-mail: ardamehr.ashurov@mail.ru. Phone number: (+992) 917340294.
САДРИДДИН АЙНЙ МУСЛЕХИ УСУЛИ НАВИ ТАЪЛИМ ДАР МАДРАСАХОИ
БУХОРОИ АМИРЙ
ЧураевК.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Дар вокеъ, устод Садриддин Айнйна танхо дар тахкику баррасии масоили гуногуни илму маориф, адабу фарханги гузаштаи точикон балки дар бахогузорй ба вокеаву ходисахои огози асри ХХ, ки худ шохиди бе воситаи онхо, буда адлу инсофро махаки асосй карор дод. Осори хар кадоме аз муосиронашро ба риштаи тахлил кашида, ба онхо бахоивокейдод, ки дар омухтани хаёти ичтимоиву сиёсй, илми ву фархангй ва адабии точикон дар огози садаи бистум чун манбаи бо эътимод хидматмекунанд.
Аз чумла, хизматхоишоистаиСадриддинАйнй дар рушди маданияти шаклан миллй вамазмунан гумманистй кобилиэътироф аст.Зеро устод Садриддин Айнй фаъолияти омузгориро тоинкилоби Октябр огоз карда, дар сохаит аълиму тарбияи насли наврас хизматхои шоёне кардааст.
Фаъолияти омузгории Садриддин Айнй хануз дар айёми мадрасахонияш дар ду самт идома ёфтааст: таълим дар мактабхои усули нав ва таълифи китобхои дарсй. Соли 1906 дар Бухоро Абдурахмон Саъидйном тотор нахустин мактаби нави тоториро таъсис дод. Азбаски дар ин мактаб чанде аз бачахои точик низ тахсил мекарданд Айнй дарсхои Саъидиро бо забони точикй барои талабагони точикзабон тарчума мекард.[2, с.34-35]
Аз мутолеаи сарчашмахо ва дарёфти натичахо рочеъ ба ин масъала маълум гардид, ки дар хакикат устод Садриддин Айнй дар шароити хукумати амирй накши арзандаи худро доир ба таъсиси мактабхои типи нав, баланд бардоштани маърифати хонандагон, тахияи китобхои нави дарсй, таъсиси рузномахо, ки дар шароити хамон давра, ки барои халк мисли обу хаво лозим буд, хизмати сазоворе кардаастДадафи асосии ин шахси ватандуст харчи бештар дар ворид намудани ислохот дар хама сохахо, махсусан низоми таълиму тадрис равона шудааст.
Садриддин Айнй вакте ки дар яке чаласа доир ба мавзуи тарзи ислохот бахс огоз мегардад, чунин изхор медорад: «Агар хукумат худ дар сари ислох бошад, аз ман суол кунад, ки барои ислохоти Бухоро чй кардан лозим аст. Мегуям: - Ду чиз: Мактаб ва Ч,арида». Дар робита ба ин мавзуъ Садриддин Айнй таъкид менамояд, ки миллатпарварй он аст, ки ба амале кувваташон нарасад, бехтар аст, ки икдом накунад, балки ба мунавварсозии афкор кушанд то ки мардум аввал доно шавад ва баъд аз пайи татбики он амалй хеш бигарданд. Садриддин Айнй дар чараёни бахсхои тулонии чанбаи маорифпарваридошта фиркаеро, ки худро тариккипарвар мехисобиданд ва факат онхо рушанфикранду бокии ахолй нодонанд, зид мебарояд ва андешаи онхоро ботил эълон медорад.Баръакс, Айнй бар ин акида аст, ки аксари ин тараккихохон худ низ нодонанд ва махсусан, аз сиёсат бехабаранд.
Садриддин Айнй дар масъалаи рузномахонии иддае аз маориф парварони Бухоро ба ин акида меояд, ки дар заминаи вокеахои сиёсие, ки чахонро пахш намудааст, сафи рузнома хонхо меафзояд.Рузномахо аз хоричи кишвар ба китобхонахо ва ба дуконхои фуруши рузнома дар махаллаву кучахои Бухоро хар руз ба микдори 500 адад миёни алокамандон пахн мешуданд. Ба андешаи Айнй «... на хамаи чаридахонони Бухоро фидойй мебошанд, балки «чаридаро барои «муд» мехонанд. Пас маълум шуд, ки афкори мунаввараи бузурге, ки дар вакти лузум ба он такя карда шавад, дар Бухоро набудааст». Ин даврае буд, киАйнй чандон ба кори эчодй, шеър гуфтан ва ё насри чиддие навиштан майл надошт, балки
таваччухи y ба рухияи мapдyми бухоро, ба таъсироти инкилобхои замон ва ислохотхохии дастахое аз чадидони тараккихох банд 6уд, ки онхо бо амалхои беандешонаи хеш мapдyми бухороро ба гирдобе андохтанй шyдaнaшон аз хакикат дур нaбyд.
Бояд ёдовар шуд, ки дар таърихи халки тоник умдатарин падидаи ичтимоию фархангй ва адабии ахди чадид чунбиши чадидон, яъне харакати чадидия аст, ки вокеан нишонахои аслии чараёни маорифпарварй, масъалаи саводу маълумотнокии афроди чомеа, таълиму тадрис, мактабу маориф, нашри китобу интишори мачаллаю рузнома, таргиби илмхои дунявй, маданияти аврупой ва омухтани забони русй, ихтилофи тамоюлоти навгарой ва кухнагарой (кадиму чадид) ва гайра дар он инъикос шудааст ва ба гуфтаи устод CAfe^ «сари таърихи адабиёти нави точик» низ аз он шуруъ мешавад.
Сарвари маорифпарварони Осиёи Миёна Л^мади Дониш ба воситаи «Наводир- ул -вакоеъ» тавонист, ки як идда аз талабагони мадрасахои Бухороро ба чодаи равшангарой ва маорифпарварй рахнамун созад. Дар ин шумор Садриддин Aйнй хам будДамин асар, чунон ки САйнй икрор мешвад, дар афкори y «инкилоби фикрй» - ро ба вучуд овард. Бинобар ин, С. ahm хам аз чумлаи шогирдони Aхмaди Дониш махсуб меёбад. Метавон асари мазкури Aхмaди Донишро барои САйнй, чи дар боби насрнавис шуданаш ва чи дар боби равшангару маорифпарвар гардиданаш, хамчун манбаъва рахнамои асосии назарию амалй хисобид. Садриддин Aйнй икрор мешавад, ки Aхмaди Дониш «...дар мухити Бухоро ба инкилоби илмй, адабй ва сиёсй рохбар ба шумор меравад».
Хизмати устод С. Aйнй дар ибтидойасри XX аз хамин иборат буд, ки y дар назди мактабхои ибтидой вазифаи ба шогирдон бехато, бурро хондан ва зебо навиштанро гузошт, ки ин дар он шароит ахамияти басо мухим дошт.
Aз нуктаи назари устод Садриддин AHm танхо мактаб кодир аст, ки ба наврас дониш дихад, чашми одамро кушояд, назари уро ба олам, ба ходиса ва вокеахои гирду атроф дигар кунад.[6, с.10]
Х,амин тавр, бузургтарин намояндаи сохаи назария ва амалияи кори таълим ва маълумотгирии ибтидои асри ХХ-и мардуми точик устод Садриддин AHm мебошад.
Садриддин AHm устоди пухтакору дурандеш, нависандаи бо махорат ва омузгори асил буд. У дар асархои бадей ва таълимиаш низ ба тарбияи оилавии насли наврас ахамияти махсус додааст, зеро кобилияти чисмонй ва сифатхои маънавии кудак бисёртар инкишоф меёбанд. Устод Садриддин AHm маслихат медихад, ки даркори таълиму тарбияи фарзанд бодиккату серталаб бошем, то киин дар тарбияи у накши мухимбозад.
FaHp аз ин, мобояд кушиш кунем, ки фарзандро дар рухияи мехнатдустй тарбиянамоем.Дар партави пандхои хакимонаи устод Садриддин Aйнй бояд падару модарон фарзандро азхурдсолй бамехнат обуто бдиханд, заминахои нахустини интихоби касбро омузанд. Х,амин тавр,устод Садриддин AHm дарсохаи таълиму тарбияи бачагон хам кории мактаб ва падару модаронро тарафдорй намуда,онро дар мадди аввал гузоштааст.
Мардуми точик аз кадимулаём ба мактабу маориф ва илму дониш таваччухи бештаре дошт, ки ачдодони бузурги мо дар таърих чун ахли фархангу китоб ном баровардаанд. На танхо мардуми шарк, балки Fapб низ аз илму маърифати точикон истифода карда, ба дарачаи баланди тараккиёт расида ва дар бисёр чихат рушду нумуъ ёфтаанд.
Х,амаи бузургони мо дар мактабу мадрасаи суннатй ба камол расидаанд, ки ба таъкиди устод Садриддин AHm дар он замонхо дар мадрасахои Бухоро дар баробари илмхои динй, улуми дуниявй низ таълим дода мешуд ва хисоб, хандаса, таърих, тиб, мантик, шеъру адабиёт дар накшаи таълим чой доштанд.[1, с.34]
Дар Бухоро мадрасахо зиёд шуда, харсол хазорон талаба аз гирду атроф ва шахрхои Осиёи Миёна ва дигар мамлакатхо барои тахсил меомаданд, ки кисми аз онхо дар вокеъ толибилм буданд, кисми дигарашон манфияти моддиро ба назар гирифта, баъди хатми мадраса чун мударрис то охир умр аз хисоби вакф зиндагй кардан мехостандАз ин дидгох бояд, гуфт, ки устод AHm дар китоби «Таърихи инкилоби Бухоро» таърихи чунбиши маорифпарварии точикии хавзаи Бухороро баён кардааст, на таърихи инкилоби
болшавикиро. Дар Бухоро равандхои ичтимоиву сиёсие, ки чомеаро ба инкилоби болшевикй биоварад, вучуд надошт.[4, с.208]
Чавонони сохибмаърифат бурду бохти мардуми гарбро аз руйи шунидаю хондаашон тасвир карда, акибмондагии мардуми шаркро ба воситаи рузномаю мачаллахои давр ба гуши мардум мерасониданд. Х,окимияти амирй босаводии ахли чомеаро нахоста, эшонро дар зери зулму истибдоди худ карор медоданд.Чавонони ислохотхох ба хар роху восита мардуми азияткашидаи Бухороро аз зери чабру зулми золимони давр озод кардан мехостанд. Чадидон бо рузномахои гуногунй, ба забони точикй нашршударо пинхонй интикол дода, андешахои озодбаёнии худро дар байни мардум пахн намуда, вокеиятро ба гуши мардум мерасониданд.
Максади асосии макола возех ва хаматарафа омухтану тахлил намудани накши Садриддин Айнй дар шинохти чадидия мебошад. Дар маколаи мазкур маводи матбуоти даврй низ истифода шудааст. Маълумаст, ки илми хакикй бе бахс намешавад ва-з ояндаву ангезандаи бахсхои илмй хамононакд аст. Яке аз файласуфони муосири аврупой бархак навиштааст, ки «пажухиши илмй аз чое шуруъ мешавад, кивокеан, хак болотарин аст ва чизе аз хак бартар нест» барои хамин муаллиф дар рафти навиштани маколаи мазкур ин принсипро пайравй намудааст.
АДАБИЁТ
1. Пайванди Гулмуродзода Маорифпарварй.; Душанбе , 2006, 34c.
2. С.Табаров. Догхои сиёхи таърихи Точикистон Мунзим Душанбе, -1991. 34-35c.
3. Худойназар Асозода таърихи адабиёти точиик Душанбе 2011-121-122c.
4. С. Айнй. Таърихи инкилоби Бухоро.- Душанбе:Адиб , 1987.- 208c..
5. С.Айнй Тахсибуссибиён. - Душанбе, 1994. - 10c.
САДРИДДИН АЙНЙ - РЕФОРМАТОР НОВОГО МЕТОДА ОБУЧЕНИЯ В МЕДРАСЕ БУХАРКОЙ ЭМИРАТИ
В данной статье автор на основе исторических и научных данных анализирует роль Садриддина Айни как общественного и культурного реформатора Бухарского Эмирата. На самом деле Садриддин Айни не только исследует различные аспекты и направления науки, образования, культуры таджикского народа, но и реально оценивает произошедшие события в начале ХХ, который сам был непосредственным свидетелем этих событий. Он реально пишет о заслугах своих современников, которые в настоящее время является надежным источником для изучения социально - политической и научно -культурной жизни таджикского народа в начале двадцатого века.
В данной статье говорится о роль Садриддина Айни как общественно - культурного реформатора Бухарского Эмирата. Отмечается, что Садриддин Айни дастойна заслужил для развития национальной культуры и гуманизма. Садриддин Айни прежде всего как учитель внес большой вклад на воспитание подрастающего и молодого поколения и начал свой преподавательскую деятельность до Октябрской и народной революции Бухарского Эмирата.
Ключевыеслова: джадидизм, просветитель, реформагуманизм, просвещсия обстановка, освободительное движение, школа, учение.
SADRIDDIN AYNI AS REFORMATOR OF THE NEW METHOD OF TEACHING IN MEDRASE OF EMIRAT OF BUKHARA
Ih his article the author has defined the role of Sadriddin Ayni as the social and cultural reformer of Emirate of Bukhara. Vivid Sadriddin Ayni did not only discussed the issues of science, education, art and culture of the past of Taiik people but he assessed the events of the beginning of 20 century which was the direct indications of those circumstances and he focused on the justice and kindness which discussed as main point of the article . He analyzed the service of each personality who lived in his century searched and studied of the justice and transparent which serves as the realizable source at the threshold of the 20 century for studying of the social political scientific cultural and art sof Tajik people.
The mentioning of valuable honestly of Sadriddin Aini for development of civilization of nation and humanistic character Becouse . Sadriddin Aini first focused on educating and nature of young generation, and and he stared teaching before the Ocotober revolution people of Bukoro
Keywords:jadidizm, political structure, Tajik soveit literature, prose of Tajik, national thoughtfull, researchers etc.
Сведения об авторе:
Джураев Комрон — докторант 3 курса по степени PhD. кафедры философии Таджикского государственного педагогического университета имена С. Айни, тел: (+992)985741289
About the author:
Juraev Komron - second-year of PhD Student in the Department of Philosophy of Tajik State Pedagogical University named after SAyni. Phone: (+992)985741289
ХДЁТ ВА ФАЪОЛИЯТИ ИМОМ ЕАЗОЛЙ Гулов И. Ф.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Х,уччат-ул-ислом имом Абухомиди Еазолй [1], Мухаммад ибни Мухаммад ибни Мухаммади Тусй мулакаб ба "Зайниддин" мебошад, ки дар соли 450х. баробар ба 1058м. дар Тус, ки яке аз манотики Хуросон аст, ба дунё омадааст.
Падараш дар Тус дуконе дошт, ки ресандагй мекард ва аз ин рох дарёфти маош менамуд. У дар бистари марг, Мухаммад ва бародараш Ахмадро ба дусташ, ки марди суфимаслак ва ахли хайр буд, супурд ва ба у хитоб карда гуфт: "Ман бисёр мутаассифам, ки натавонистам хатту савод биомузам, дуст дорам ончиро аз даст додам, фарзандонам аз он махрум набошанд. Ту онхро савод биомузон. Мушкилие надорад, хар ончи аз худ барчой гузоштаам, барояш дар ин рох харч кунй".
Вакто ки падар аз дунё рафт, марди суфимаслак шуруъ ба таълиму омузиши фарзандонаш кард, то ин ки хар ончй аз падар барчо монда буд, ба итмом расид, марди суфй аз пардохти хазинаи онхо нотавон монд ва гуфт: "Шумо медонед, ки марди факире хастам, наметавонам сарпаристии шуморо ухда бигирам ва хуб медонед ончй падаратон барчой гузошта буд, тамом шудааст. Бехтараст,ки ба мадраса биравед ва дар ончо дарс бихонед, ончо хазинаи шуморо барухда хоханд гирифт".
Мухаммад ва Ахмад ба мадраса рафтанд ва ин амр сабаби саодат ва дарачоти баланди он ду шуд. Имом Еазолй достонро инчунин баён мекунад: "Мо бо хадафи гайри Худо ба дунболи илм рафтем, аммо илм аз инки барои гайри Худо бошад, ибо кард (саранчом дар рохи Худо карор гирифт)". [2]
Имом Еазолй дар Тус муддате назди имом Ахмади Розиконй илми фикхро хонд, сипас, ба Гургон рафта, назди имом Абунасри Исмоил талаби илм намуд ва чизхоеро ёддошт карда, таъликоте бар он чи навишта буд, ба риштаи тахрир даровард, сипас, ба Тус баргашт. Имом Асъади Механй мегуяд: "Аз Имом Еазолй шунидам, ки гуфт: "Дар рохи баргашт ба Тус рохзанон рохи моро гирифтанд ва хар ончй(аз навиштачот) доштем, бурданд. Аз пасашон рафтем, рохбарашон баргашту ба ман гуфт: баргард аз паси мо набиё дар гайри ин сурат мекушамат! Ба у гуфтам: туро савганд медихам таъликотеро, ки бурдай, ба ман баргардон, зеро чизхое нестанд, ки ба дарди шумо бихуранд. У гуфт: таълика чист? Гуфтам: китобхо ва навиштахое аст, ки барои шунидан, донистан ва навиштанашон мусофират кардам, хандиду гуфт: ин чй гуна ёдгирифтанй аст, ки ман метавонистам онро аз ту бигирам ва ту бе илм шудй?!! Сипас, дастурдод онхоро ба ман пасдиханд".
Имом Еазолй мегуяд: "Худованд аз забони он рохзан, маро огох кард то дар корхоям тачдиди назар кунам; вакте ки ба Тус расидам, муддати се сол тамоми ончй доштам, хифз кардам, точое, ки агар рохзанон бори дигар онхоро аз ман мегирифтанд, дигар аз илму дониши худ махрум намешудам".
Баъд аз муддате Еазолй вориди Нишопур шуд, назди имоми Хдрамайн Абулмаъолй Чувайнй (419-478 х) рафт ва шуруъ ба илмиомузй кард. У ба дарачае расид, ки дар мазхабй Имом Шофей (р) ва ихтилофоти мазохиб дар заминаи чадал ва усули дин, усули фикх ва мантик забардасту машхур шуд ва хикмату фалсафаро хонд ва каломи уламои ин улумро
