Научная статья на тему '“САБОТ УЛ-ОЖИЗИН”ДА ТАЖНИСНИНГ ЎРНИ'

“САБОТ УЛ-ОЖИЗИН”ДА ТАЖНИСНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
7
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тажнис / омограф / маснавий / равонлик / эмоционаллик / метафора. / Tadjnis / homograph / masnavi / emotionality / a metaphor.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Носирхонов, Муҳаммадхон, Баратова, Севара

Мақолада “Сабот ул-ожизин”даги битта фаслда келган тажнислар ҳақида мухтасар сўз юритилган. Тажниснинг қатор кўринишлари таҳлилга тортилган ва ёзувчининг маҳорати очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF TADJNIS IN “SABAT AL-AJIZIN”

This article briefly deals with the tadjnises given in one chapter of “ Sabat al-Ajizin”. Various types of tadjnis are analyzed; and thereby the outstanding skill of the writer is shown.

Текст научной работы на тему «“САБОТ УЛ-ОЖИЗИН”ДА ТАЖНИСНИНГ ЎРНИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

'САБОТ УЛ-ОЖИЗИН"ДА ТАЖНИСНИНГ УРНИ

Носирхонов Мухаммадхон

ТДИУ Турткул факултети Бухгалтерия хисоби ва аудит йуналиши 3 курс талабаси

93-2722214 mnosirxonov@gmail.com Севара Баратова, УзРФА Узбек тили, адабиёти ва фольклори институти кичик илмий ходими, Тел: 93-5384422 E-mail: baratovasevara07@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Мацолада "Сабот ул-ожизин"даги битта фаслда келган тажнислар уацида мухтасар суз юритилган. Тажниснинг цатор куринишлари таулилга тортилган ва ёзувчининг мауорати очиб берилган.

Калит суз: Тажнис, омограф, маснавий, равонлик, эмоционаллик, метафора.

THE ROLE OF TADJNIS IN "SABAT AL-AJIZIN"

ABSTRACT

This article briefly deals with the tadjnises given in one chapter of " Sabat al-Ajizin ". Various types of tadjnis are analyzed; and thereby the outstanding skill of the writer is shown.

Keywords: Tadjnis, homograph, masnavi, emotionality, a metaphor.

Лугатларда тажнисга куйидагича мухтасар таъриф берилади: "тажнис - хамжинс, жинос) мумтоз адабиётдаги шеърий санъат; шакли бир хил (омоним (талаффузи ва ёзилиши бир хил бирдан ортик; сузлар: цил -цил) [Хржиев, 1995; 70]. ёки бир-бирига я;ин омограф (талаффузи фаркли, ёзилиши бир хил булган бирдан ортик; сузлар: ток - ток),[Х,ожиев, 1995; 70]. омофон (талаффузи бир хил, лекин ёзилиши хар хил сузлар: мард -март), [Х,ожиев, 1995; 71]. омоформа (омоним шакллар; маълум шаклларда товуш томондан бир хил булувчи сузлар. Бу ходиса одатда турли туркумга оид сузлар уртасида во;е була олади: ол-ди - олд-и) [Х,ожиев, 1995; 71]. булган сузларни байтнинг турли уринларида келтирилган холда, хар бир уринда алохида маъно ифодалаш". [Куронов, 2010; 301]. Х,азрат Алишер Навоий

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

"Мажолис ун-нафоис"да ушбуни келтиради: "Мавлоно Мухаммад Амин... "дилбарам" лафзин етти тажнис била айтиб, ул газалин Бобур Мирзо тобугида келтурди". [А.Навоий, 2011; 66-67].

"Бадойиъ ус-санойиъ" муаллифида (Атоуллох Хусайний) тажнис тубандагича таърифланади: "Ани жинос хам дерлар. Лугатда бирор нарса билан ухшаш булмоктур, жинос эса хамжинс маъносиндадур. Истилохта - икки ёки андан ортик лафзнинг наъву турлари баён этилган куринишларидан бирида бир-бирига ухшамогидан ибораттур.

Ул икки наъвдур: лафзий тажнис ва гайри лафзий тажнис. Гарчи баъзи холларда булар кушилса хам, тубанда маълум булурким, урни била бир-биридин айрилиб турурлар" [Хусайний, 1981; 38-39]. Атоуллох Хусайний бу карашни бардавом килиб, гайри лафзий тажнис (тажниси нокис (шер - шир, дур - давр) - нокисли тажнис)га бундай таъриф беради: "Ани тажниси мухталиф ва тажниси мухарраф хам дерлар. Ул лафзларнинг харфлар сони тури ва тартибида мувофик булиб, харакату сукунот, ташдиду тахфиф, мадду касрдин буладигон шаклда турлича булмогидин ибораттур". [Курсатилган асар, 39-46]. Айни чогда унинг тажниси музайял (зор - низор), тажниси лохик (тахт - бахт), тажниси акс (роз - зор), тажниси муздаваж (гулнор - нор), тажниси мураккаб (гулоб - гул об), тажниси хаттий (гул - гил) каби ундан зиёд куринишлари мавжудлигини санаб утган. [Курсатилган асар, 287-306].

Таъкидлаганимиздек, мумтоз шеъриятда тажниснинг хар икки туридан кенг йусинда истифода этилгани холда, фикрларнинг таъсирчан этишга, образлиликни кучайтиришга, бадиий суз кувватини оширишга эришганлар. Булар суз уйинлари даражасида кабул килинса-да, шеърнинг равон чикишида, ифоданинг силлик баёнида, унинг эстетик кувватини оширишда мухим ахамият касб этган. ХУШ асрнинг мухим ёдгорлиги булган "Сабот ул-ожизин" хам бундан мустасно эмас. Бу китоб муаллиф Суфи Оллоёрнинг форс-тожик тилидаги "Маслак ул-муттакин"нинг муридлар илтимосига кура таржима килинган мухим кисмидир. Мазкур китоб эътикодий согломлик, маънавий поклик дастуридан дарс бериши билан ахамиятлидир. Бошкача таърифлайдиган булсак, унда Куръони карим ва Хддиси шарифда хукм килинган акоидларнинг шеърий инъикоси купрок тажнисли суз ва иборалар оркали баён этилган. Асосий максад кишиларга Аллох каломида келган амрларга сузсиз итоат этиш ва Мухаммад саллоллоху алайхи васалламнинг суннатларини адо килишдан иборат булган. Шу сабабдан муаллиф асарни жамиятнинг барча катламига тушунарли булишини назарда тутиб, бир-биридан таъсирчан ташбехлар, чиройли суз уйинлари (тажнислар), ажойиб тамсиллар, истиора ва бошка

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

öaguufi TacBup BocuTanapu öunaH 3HHHaTnaraH. Eynap acapgaru naHgHoMa Ma3MyHHHHr TatcupnaH ôynnmHHH TatMuH этгaн. Kmoö, Ha3apuMu3ga, Ma3MyHaH yn fiyHanumHu u^oganaraH. Typpuporu yn Macanara - mapuar, TapuKar Ba öynapHuHr HaTH^acH ynapoK naHgHoManuK xycycH^ra öunaH эtтнöopнн TopTagu. fflynapgaH, naHgHoMa Ma3MyHHH u^oga этнmga Ta^HucgaH HenornuK ^ofiganaHraHnuru Ba my opKanu HocexnuK naëKaraHu Kafi gapa^aga HaMoëH этa onraHHHH MyxTacap Kypuö yTafinuK.

KuToöga "TaMatgaH Tufiunum xaKuga" ge6 capnaBxanaHraH $acn 6op. CapnaBxagaH aëHKu, Macana naHgy Hacuxar öoöuga. YHga TaMatHuHr ryHoxu KaöupanapgaH öupu экaнн 6aëH KunuHagu. fflyHucu эtтнöopnнкн, Myannu^, TaMat, ryHoxu KaöupanapgaH öupu экaнnнгнгa umopa KunuSruHa KonMacgaH, KumunapHu TaMat 3uHgoHura rupu^Top öynMacnuKKa, xuMMar öunaH ëp öynumra, KaHoaT öunaH amamra naKupagu. ABBanura Myöonarara ypuH öepuö, Arap Ko3ca apur, KunpuK öunaH Mapg, AHra öup xymae ^y Kunca napBapg. Ey MexHaT öupna ToncaHr napnau hoh

KumuHu MuHHaTuguH yngyp ocoh, - gefigu. [Cy^u Onnoëp,

2007; 71].

^tHu: Kumu KunpuK öunaH apuK Ka3uö, yHuHr cyBu öunaH öup 6om apnaHu napBapum Kunuö KyKapTupca, MaHa myHgafi MexHary MamaKKarnap öunaH TonunraH öup öypga hoh KumuHuHr MuHHarugaH MuHr Kappa a$3angup. [P.3oxug, 2018; 157-163]. fflyHgaH cyHr Cy$u Onnoëp öup KaTop MacHaBufi öafiTnapga Ta^Hucnapra ypuH öepuö, TaMatHuHr apaMac ogaTnapgaH экaнnнгннн TatKugnafigu. Eynapga Ta^Hucu tomhu xaM, Ta^Hucu hokuchu xaM, ^uKpHu TepaH nuKumura öyficyнgнpagн:

K^uöupsoH öupna pu3KKHr %udpu TomMac, KeTap %aöpu^, Kßöapöun xapru3 omMac. ^tHu: Pu3K u3naö, yHuHr opTugaH enuö-rorypum öunaH proKuHrauHr ko3ohu TomMafigu, öanKu KagpuHr KeTagu, Kyn TonaMaH geraHuHr öe^ofiga, TaKgupga öenrunaHraHugaH oprarura эpнmonмaficaн. EafiTgaru "KuguproH Ba Kugpu", "Kagp Ba Kagap" cyз-^y$тnнкnapн Ta^HucHu xocun KunaëTraHu Ba öy opKanu öafiTHuHr Ma3MyH Ba maKnuga TatcupnaHnuK Kyna^TraHuHu unram KufiuH эмac. TaBaKKyn raH^uguH, эfi W3 yruproH, Eуwргaнгa Myxonu^gyp 6y wргон. ^tHu: Onnoxra cyaHum TaBaKKyn Kunum xaзннacнgaн W3 yrupraH, эfi Kac! CeHuHr öy wpumuHr Onnox TaonoHuHr öywpraH umura xuno^gup. "Arap эtтн6op öepunca, öafiTnapHuHr Ha^aKaT Ma3MyHuga, öanKu maKnuga xaM

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

"onnoëpoHa" y3ura xocnuK 6op. M;opuga h;uöp, Kßöp, ^aöap Kaöu öup y3aKgaH «canraH , aMMO MatHocu TypnuHa cy3napHuHr öup öafiTga ^aMnaHumu, KefiuHru napHagaru ukkuhhu MHcpaHHHr 6ywргaнгa öunaH 6y wргaн Kaöu maKnufi «KuHnuKKa эгa cy3nap acocura Kypunumu, yMyMaH Ta^HHC caHtaTu ôunaH öoFnu; öafiTnapy Mucpanap opanaö cohuö HuKunraHu Ba cy3 caHtara öunaH öoFnu; «Ha KynruHa xycycu«Tnap "CaöoT yn-o^H3HH"HUHr ôaguuaTHHH oHumra eTapnu 3axupagup" [P.3oxug, 2018; 159].

Ona öynroH ona roproHguH opTu;, KyMunraH TepMynuö TyproHguH opra;. ^tHu: 6y ropumuHr öupoBnapgaH cypaö onuô, TunaHHunuK KunraHgaH opTu;po;. M3HHrHUHr HeHa ;aBaT TepucuHH munuö, KHMcara My^TO^; TepMynuö TypraHgaH Kypa ynraHuHr a$3anpo;. P.3oxugHuHr ;afig KunumuHa, "ona roproH" MeTa^opacuHH öom;a Mymopuxnap, MacanaH, "X,ugo«T yn-TonuSuH" Myannu^u "nec öynMo;" geö mapxnaraH экaн. [KypcaTunraH acap, 2018; 159]. EyHga xaM ^oh öop. HeraKu, TaMat, ro;opuga afiTunraHugeK, энг KaTTa ryHoxnapgaH xucoSnaHagu. ffly caöaönu Onnoxra cy«HMo;, Onnox, uHotfrara Ky3 tukmok HaHgoH a$3angup.

Arap mom HafiHaca, эngнн hukuö mom, Kumura эгмaгaн xuMMaTnu ;yn öom. ^tHu: xuMMaTy FafipaTra эгa ogaM, rapHu эngaн Tam;apu hukuö, Tom HafiHaca xaM ôaHgara öomuHu эгмaгaн, TaMat KunMarafi. Ey ypuHga uKKana "Tom" cy3u Ta^HucHu xocun Kunuô, tom MatHogaru "Tom"Hu xaMga "Tam;apu" na$3u ôungupraH MatHura umopa KunMoKga.

TaMat HoHuFa naö omyHna, yn on, MuHaH yTuguH yHKyHgeK ôynuô koh. ^tHu: TaMat ôunaH TonunraH hohhu efium ynyH naö, ofu3 oHryHHa onnuKgaH ynruH, MuHHaT yTugaH yHraH yHKyHgeK ôynuô kohtoh. Ey ypuHga "oHryHHa"Ba "oh" cy3napu Ta^Huc ôynuô, ôupuga "ohmok" $etnu, «Ha öupuga MeTa^opa ôynraH "oh ogaM" MatHocu ro3ara KenraH. ffly ypuHga Ma3Kyp ôafiTHuHr ôom;a BapuaHTu xaM öopnuruHu afiTuô yTum ypuHnugup. HeraKu, ôyHga uKKana Mucpaga xaM Ta^Huc umTupoK этagн: "^aHoaT MatgaHuFa on Ky3uHr, on, TaMat 6yüu KypuHMafi, 6yüuöuH koh". Hkkuhhu Mucpagaru "Syfiu" na^3napu "KypuHumu" xaMga "yuöu" MatHonapuga кoннoтaцн« xocun KunraH.

Arap KfippHu ôupop TyfiMaca ^apHu, KumuFa afiMaFafi эp öaHga cupHu.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

Яъни: корни бирор таомга туймасдан оч юрса хам, мард банда буни бировга айтмагай. Олдинги мисрада "корни" хамда "карни" лафзлари тажниси нокисни хосил килиб, байтга равонлик хамда таъсирчанликни киритган.

Яъни: тамаъ билан олинган сийловдан юзнинг териси шилингани яхширок. Бунда иккала мисрада келган "сийладин" ва "силинган" хамда "тилангандин" ва "тилинган" сузлари тажниси нокисни юзага келтирган ва муаллиф демокчи булган фикрни бенихоя сикиклик хамда таъсирчанлик билан тингловчига етказишга хизмат килган.

Яъни: олтину кумуш махбубингга айланиб, уни кулга киритаман дея тамаъ килма. Чунки бу зар, бу дунё мехри дин калъасини бузади. Маснавий байтда икки уринда келган метафоранинг("зар нигорин" ва "бу зар") иккинчиси, иккинчи мисрадаги "бузар" феъли билан тажниси томни юзага келтирган.

Биз "Сабот ул-ожизин"даги битта фаслда келган тажнислар хакида мухтасар суз юритдик. Шу фаслнинг яна бир неча урнида тажниснинг катор куринишлари учрайди. Бугина эмас, китобнинг барча фаслларида тажнис жуда куп ишлатилган. Бу холат муаллифнинг узбек тили имкониятларидан, унинг лексикасидан бенихоя чукур хабардорлигидан ва буни амалда курсата билишлик кобилиятини намоён кила олганидан дарак беради. Ана шу топкирлик, ана шу дакиклик китобдаги хар бир байтга равонлик, эмоционаллик, диккатни жалб этарлик хамда хотирда дарров урнашиб коларлик хислатини таъмин этган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Х,ожиев А. Узбек тилининг имло лугати. - Т.: Убекистон МЭ нашр.1995. -

2. Куронов Д., Мамажонов З.,Шералиева М, Адабиётшунослик лугати. Т.: Академнашр., 2010. - Б.301.

3. Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис. Тула асарлар туплами. 10 жилдлик. 9-жилд. Т.: Гафур Гулом номидаги НМИУ, 2011. - Б.66-67.

4. Атоуллох Хусайний. Бадойиъ ус-санойиъ. - Т.: Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр. 1981. - Б.38-39.

5. Суфи Оллоёр. Сабот ул-ожизин. - Т.: Санъат журнали, 2007. - Б.71. Бундан кейинги байтлар шу манбадан олинди. - С.Б.

Тамаълик сийладин бехдур силинган, Тилангандин эрур осон тилинган.

Таъма килма топарга зар нигорин, Бу зар мехри бузар диннинг хисорин.

Б.70.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

6. H3oxnap P.3oxug ToMoHugaH TafiëpnaHraH "PaBofiuxyp pafixoH" ("CaôoT yn-o^touh" mapxu) KuToôugaH onuHgu. ^apaHr: P.3oxug. "PaBofiuxyp pafixoH" ("CaôoT yn-o^M3uH" mapxu). - T.: fflap;, 2018. - E. 157-163.

7. P.3oxug. "PaBofiuxyp pafixoH" ("CaôoT yn-o^rouH" mapxu). - T.: fflap;, 2018. - E.159.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.