Научная статья на тему 'САғЫУ ЯҙМЫШ АРТЫЛЫШТАРЫ (Р.Н. БАЙЫМОВТЫң ТЫУЫУЫНА 75 ЙЫЛ)'

САғЫУ ЯҙМЫШ АРТЫЛЫШТАРЫ (Р.Н. БАЙЫМОВТЫң ТЫУЫУЫНА 75 ЙЫЛ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
127
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАШКИРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР / ТЮРКСКО-АРАБО-ФАРСЫЯЗЫЧНАЯ ЛИТЕРАТУРА / ИСТОРИКО-ДОКУМЕНТАЛЬНЫЙ РОМАН / ПРОЗАИК / BASHKIR LITERATURE AND FOLKLORE / TURKIC-ARABIAN-PERSIAN LITERATURE / HISTORICAL AND DOCUMENTARY NOVEL / PROSE WRITER

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шарипова Зайтуна Яхиевна

Статья посвящена творчеству видного башкирского ученого, писателя и общественного деятеля Р.Н. Баимова. Им опубликовано свыше 500 трудов, в т.ч. 40 книг по истории и теории башкирской литературы, проблемам ее взаимосвязей с другими, об общих истоках тюркско-арабо-фарсыязычных литератур средневековья; учебники и учебные пособия для вузов и школ. Он внес большой вклад в дело подготовки высококвалифицированных кадров для учреждений образования и культуры. Под научным руководством профессора Р.Н. Баимова подготовлены свыше 30 докторов и кандидатов наук, которые успешно трудятся в вузах Башкортостана и соседних областей, а также национальных республик РФ — Якутии, Бурятии, Хакасии, Тывы и др.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article is devoted to the creative activity of Robert Baimov, a Bashkir scholar, writer and public figure. He is the author of more than 500 works, including 40 books on the history and theory of Bashkir literature and problems of the interrelation of Bashkir literature with others as well as on common sources of medieval Turkic, Arabian and Persian literature, and textbooks. Prof. Baimov made great contribution to training highly skilled personnel for educational and cultural institutions. More than 30 doctors and candidates of sciences have been trained under the scholar. Now they are successfully working in higher educational institutions in Bashkortostan and adjacent regions as well as in Yakutia, Buryatia, Khakasia, Tyva, etc.

Текст научной работы на тему «САғЫУ ЯҙМЫШ АРТЫЛЫШТАРЫ (Р.Н. БАЙЫМОВТЫң ТЫУЫУЫНА 75 ЙЫЛ)»

ЛИТЕРАТУРА. ФОЛЬКЛОР gfejfegfejfejfe^fejfegfeg&gfe .ife Ф ¿к Ф Ф ф- ¿fe¿feiflifei&i&i&i&i&ife .Ф. t'?**?* ф

З.Я. Шэрипова

CAFblY Я^МЫШ АРТЫЛЫШТАРЫ (Р.Н. Байымовтыц1 тыуыуына 75 йыл)

эзэбиэте hoM фольклоры кафед-раЬын етэклэне. Ул Башкортостан hoM курше елкэлэрзэге башкорт мэктэптэре, мэгариф hoM мэзэниэт учреждениелэре есен мендэрсэ бел-гес эзерлэугэ, башкорт эзэбиэтенэн мэктэп дэреслектэре, студенттар есен методик кYphэтмэлэp, укыу программалары 1юм кулланмалары тезеугэ куп кес haлды. «Башкорт эзэби тэнкит тарихы», «Роман

Роберт Нурмехэмэт улы Ба-йымов башкорт эзэбиэте гилеме формалашыуга тос елеш индергэн арзаклы галимдарзын беpеhе, куре-некле прозаик hэм йэмэгэт эш-мэкэре, талантлы педагог булды.

1964 йылда тарих-филология факультетын «кызыл диплом»га беткэн йэш белгес башкорт эзэбиэте hэм филологияЬы кафед-раЬында ассистент итеп эшкэ кал-дырыла hэм бер йылдан М.В. Ломоносов исемендэге Мэскэу дэулэт университеты aспиpaнтуpahынa ебэрелэ. Ошонда ул 1968 йылда «20—30-сы йылдар башкорт эзэбиэтендэ тарихи-лык принцибы формалашыуы» тигэн темага кан-дидатлык, 1982 йылда «Башкорт прозаЬынын эпик формалары системаЬында роман жанры» темаЬы-на докторлык диссертацияларын яклай, профессор дэpэжэhен ала. Р.Н. Байымов 1982 йылдан алып 2010 йылдын майына тиклем башкорт

Р.Н. Баимов

жанры мэсьэлэлэре» кеуек махсус курстарзан тыш, «Хэзерге башкорт эзэбиэте», «Шэрек эзэбиэт тарих-тарын» башкорт филология^1 бу-йынса даими укыу планына индереп, уны кэрэкле эсбап-кулланмалар менэн тэьмин итеугэ теп игти-барын йунэлтэ. Унын етэкселегендэ язылган «ХХ быуат башкорт эзэбиэте тарихы» дэреслеге (2003) йэмэгэтселектэ зур кызыккыныу уятты, э инде «Великие лики и памятники Востока» (2005; «Шэректен бейек шэхестэре 1юм эзэби комарт-

1 Баимов Роберт Нурмухаметович (10.1.1937, д. Утяганово Кармаскалинского р-на БАССР — 30.4.2010, г. Уфа). Чл.-корр. АН РБ (1992), д-р филол. наук (1983), проф. (1984). Засл. деят. науки БАССР (1986) и РФ (2005). Член союза писателей РБ и РФ (1973). Окончил БашГУ (1964). С 1964 г. преподавал там же, с 1982 г. заведовал кафедрой башкирской литературы и фольклора, одновременно с 1994 г. гл. ред. журнала «Ядкяр» (с 2009 г. «Проблемы востоковедения»). В 1997 г. за роман «Сыбар шонкар» (1997; «Кречет мятежный», 2002) Р.Н. Баимову присвоено звание лауреата Государственной премии Республики Башкортостан им. Салавата Юлаева.

Robert N. Baimov (born on January 10th, 1937 in the village of Utyaganovo, the Karmaskaly district, the Bashkir ASSR, died on April 30th, 2010 in Ufa), an associate member of the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan (1992), a doctor of science (Philology) in 1983, professor (1984), Meritorious Science Worker of the Bashkir ASSR in 1986 and the Russian Federation in 2005, a member of the Union of Writers of the Republic of Bashkortostan and the Russian Federation (1973), graduated from the Bashkir State University in 1964, and since then he taught in the university. Since 1982 he was holder of the chair of Bashkir literature and folklore, simultaneously since 1994 was editor-in-chief of the Yadkyar (the Heritage) journal (since 2008 under the title of the Problems of Oriental Studies). Salavat Yulaev State Prize of the Republic of Bashkortostan was awarded to Robert Baimov for his novel aA Falcon Flight" that was translated into Russian in 2002.

Шэрипова Зэйтунэ Яхья кы$ы, филология фэндэре докторы, Башкорт дэулэт университеты профессоры

кылары») тигэн хезмэте матбугатта «йыл кита-бы» тип билдэлэнде.

Халыктыц килэсэк язмышы есен милли тел Иэм эзэбиэт укытыузыц бик меИим фактор икэн-легенэ тэрэн инанып, Р. Байымов республика-быззыц мэгариф хезмэткэрзэре менэн тыгыз бэйлэнештэ торзо, башкорт теле Иэм эзэбиэте укытыусыларыныц белемдэрен камиллаштырыу максатында семинарзар, конференциялар, фе-кер алышыузар ойоштороуга Иэм туранан-тура лекция, докладтар менэн катнашыуга оло яуап-лылык менэн караны.

Галимдыц тынгыИыз педагогик хезмэте фэнни Иэм ижади эшмэкэрлеге менэн тыгыз урелеп бар-зы. Уныц студентлык осорондагы тэуге эзэби тэнкит мэкэлэлэрендэ ук уткэн быуаттыц 60-сы йылдарына хас яцырыу рухына ауаздашлык, кы-йыулык, идея-эстетик караштарыньщ аныклыгы тойомлана. Уныц рус телендэ сыккан тэуге ки-таптарыныц береИенэ «Шаг в зрелость» (1975; «влгереугэ бер азым») тип баш куйылган. Гэрсэ Иуз 1920—1930-сы йылдарза башкорт совет эзэбиэтенец художество кимэле елгереуе, баш-корт эзиптэренец ижады тарихилык принцибында ныгыныуы, реалистик тенденцияларзыц кесэйеуе хакында барИа ла, галимдыц узенец гилми эзлэ-неузэр елкэИендэ зур белгес булып елгереп ете-уенэ лэ ишара Иымак кабул ителэ был китаптыц исеме. Мэскэузэ «Современник» нэшриэтендэ зур тираж менэн донья кургэн «Поискам нет конца» (1980; «Эзлэнеузэрзец сиге юк») монографияИын, танылган тэнкитсе А. Власенко Иуззэре менэн эйткэндэ, «башкорт прозаИы елкэИендэ иц аб-руйлы тикшеренеузэрзец береИе», тип атарга була. Был хезмэттэ башкорт совет прозаИы жанрзары-нан, атап эйткэндэ, роман Иэм повестэрзец идея-тематик йунэлештэрен, тел-стиль Иэм сюжет-композиция узенсэлектэрен, ошо юдыктагы айырым уцыштарзы Иэм кэмселектэрзе ярайИы ук базык тедмерлэргэ, эзэбиэтебеззе ил генэ тугел, донья орбитаИына алып сыккан Ь. Дэулэтшина, 3. Би-ишева, М. Кэрим, Я. Хамматов, Э. Бикчэнтэев, Ж. Кейекбаев, Н. Мусин И.б. мэшИур эдэрзэренэ обьектив баИа бирелэ. Бер-бер артлы нэшер ителгэн «Башкирский историко-революционный роман» (1980; «Башкорт тарихи-революцион романы»), «Судьба жанра» (1984; «Жанрзыц язмы-шы»), «Истоки и устья» (1993; «Инештэн баш-лана йылга») китаптарында башкорт прозаИына киц Иэм тепле байкау яИала, 1970—1980-се йыл-дарзагы эзэби процеста зур урын алган Ф. Идэн-

голов, Р. Низамов, В. Исха-ков, Г. ИбраИимов, Д. Исламов, А. Гирфанов И.б. эзиптэрзец проза эдэрзэренэ системалы караш ташлана, идея-эстетик критерийзар югарылыгынан герой Иэм характер бирелешендэге каза-ныштар И ом етешИе^лектор асып Иалына. Башкорт ЗЯ Шарипова эзэбиэтенец куп миллэтле совет эзэбиэттэре менэн эзэби-мэзэни бэйлэнештэрен, типологик окшашлыктарын яктырткан тэнкит мэкэлэлэре «Вопросы литературы», «Наш современник», «Дружба народов», «Литературная газета», «Литературная Россия» кеуек узэк бадмаларза урын алды, Венгрия, ГДР, Теркиэ Иэм илебеззец терле калаларында уткэн фэнни конференцияларза доклад булып яцгыраны.

Р. Байымовтыц 60-сы йылдарза башланган гилми биографияИыныц узэгендэ ХХ быуат башкорт прозаИы мэсьэлэлэре торИа ла, уныц фэнни кызыкЪыныузары, Себер Иэм Урта Азия терки ха-лыктарыныц тарихы Иэм Иуз сэнгэте, фарсы Иэм гэрэп телдэрендэге Шэрек классикаИы менэн якын-дан танышыуы емешлерэк, коласлырак була барзы.

90-сы йылдар башында илдэге ижтимаги-сэйэси узгэрештэр ЬеземтэЬендэ яцы инфор-мацион ресурстар нигезендэ донья кимэлендэ фэнни-мэзэни бэйлэнештэрзец эуземлэшеуе халыктарзыц, шул идэптэн башкорттарзыц да, этнотарихтарындагы Иэм рухи казаныштарын-дагы окшаш Иызаттарзыц генезисын теплерэк тикшереугэ зур мемкинлектэр тыузырзы. «Бегенгебез тарихсыларга, тел Иэм эзэбиэт гилеме менэн шегеллэнеуселэргэ, мэрйен эз-лэусе дицгезгэ сумгандай, вакыт дарьяларын айкау бурысын куя», — тип, галим милли эзэбиэттебеззец бик боронго тамырзарын юл-лауга, ошо йунэлештэ белгестэр эзерлэугэ дэррэу тотондо.

Башкорт эзэбиэтенец Кенсыгыш менэн бэйле художество традицияларын барлау юдыгын-да уныц етэкселегендэ диссертациялар якланды, бетэ Рэсэй кимэлендэге фэнни-гэмэли конфе-ренциялар, методологик семинарзар ойошторол-до, был йунэлештец йекмэткеИен билдэлэугэ эзэбиэт белгестэре, тарихсылар, фольклорсылар йэлеп ителде. Кумэк фекер алышыузар ЬеземтэЬе буларак, «Башкирская духовная культура древности и средневековья: проблемы изучения»

70

З.Я. Шэрипова

(2007; «Боронго Иэм урта быуаттар?а баш-корт рухи мэ?эниэте: ойрэнеу проблемалары»), «Боронго Иэм урта быуаттар?а башкорт художестволы фекер эволюция^» (2008, 2009), «Э?эбиэт Иэм фольклор удешенец актуаль проблемалары» (2010), «Э?эбиэт тарихы — халык тарихы» (2010) йыйынтыктары бадылды. Уныц тарафынан «Боронго Иэм урта бы-уаттар?а башкорттар?ыц художестволы фекер эво-люцияИы» тигэн ?ур кулэмле коллектив хе?мэт бадмага э?ерлэнде.

Профессор Р. Байымовтыц Иуцгы осор?агы торло халык-ара форумдар?агы сыгыштары, мэкэлэлэре, айырым китап рэуешендэ донья кургэн хе?мэттэре [«Литература Востока: материалы по иранской, индийской, арабской литератур с древнейших времен до XVIII в.» (2001; «Шэрек э?эбиэте: боронго Иэм XVIII быуатка тиклем фарсы, Иинд, гэрэп э?эбиэттэре»); «Фар-сыязычная литература и ее межлитературные (тюр-ко-арабо-индоязычные) взяимосвязи: аннотированная программа» (2003; «Фарсы телле э?эбиэт Иэм э?эби (торки, гэрэп, Иинд) бэйлэнештэр: аннотациялы программа») «Гармония многообразия» (2007; «Купторлолок гармонияИы»); «Торло йылдар?а тыуган уй?ар: Иайланма мэкэлэлэр» (2007); «Исчезающие истории: Башкирско-якутские историко-литературные взаимосвязи» (2007; «Югала барган тарихтар: Башкорт-якут тарихи-э?эби бэйлэнештэре»)] Боронго Ьиндостан, Иран, Якын Консыгыш, Урта Азия, Алтай, Се-бер Иэм Урал-Волга буйы халыктарыныц я?ма комарткыларын сагыштырып тикшеренеу?э яцы а?ым булып тора. Ошоно идэпкэ алганда, ар-?аклы галимды Иис икелэнмэйенсэ башкорт компаративистикаИына, йэгни сагыштырма э?эбиэт гилеменэ, ниге? Иалыусылар?ыц береИе тип эйтергэ булыр ине. Был тэцгэлдэ шуны билдэлэп утергэ кэрэк: бутэн тарафтар?агы бо-ронголокто э?лэу Иис кенэ лэ доньяга танылган атаклы Иу? комарткыларына яИалма тагылыу тугел. Галим, киреИенсэ, уртаклыкты э?лэу, баш-корттар?ыц художестволы фекеренец удеш этап-тарын асыклау максатынан ойрэнеу?е ку? уцын-да тота. Шуныц осон ул Консыгыш мэ?эниэте буйынса белгестэр э?ерлэу зарурлыгын республика етэкселеге, галимдар Иэм йэмэгэтселек ал-дында даими кутэреп сыкты. Башкортостан Рес-публикаИы фэндэр академияИына агза-коррес-пондент (1992) булып Иайлангас та, у?е ойош-торган Иэм алмашИы? баш редакторы булган «Йэдкэр» гилми-популяр журналыныц (1995—

2008) фэнни даирэИен кицэйтеу максатында «Шэркиэт мэсьэлэлэре» тип яцыртып сыгарыу юлында куп кос сарыф итте.

Хэ?ерге рухиэтебе??ец адыл тамыр?арын бо-ронголоктан э?лэу я?ыусы Роберт Байымовтыц э?эби эшмэкэрлегенэ лэ ?ур йогонто яИаны. Эгэр ?э 70-се — 80-се йылдар?а совет осорондагы куре-нештэр?е, у? заманындагы халык тормошон са-гылдырган хикэйэлэр («Сарсау» — 1980, «Бикле хазина» — 1982), повестар («Кайтырбы? Иалдат булып» — 1986), роман («Яуап бирер кон» — 1989) тыу?ырИа, 90-сы йылдар?а э?иптец эдэр?эрендэ тарихи тематика одтонлок алды. Башкорт дэулэтсе-леге, милли автономия осон корэш барышын югары художество кимэлендэ Иынландырган «Сы-бар шоцкар» (1997; «Кречет мятежный», 2002) романы оло э?эби куренеш буларак республика-бы??ыц Салауат Юлаев исемендэге Дэулэт пре-мияИы менэн билдэлэнде (1997). X быуаттагы ислам доньяИы менэн бэйлэнештэ башкорт ысын-барлыгын Иурэтлэгэн «Карауан килэ Багдадтан» романын (2008) киц катлам укыусылар йылы кабул итте.

Профессор Р.Н. Байымовтыц тынгыИы? йэмэгэт эшмэкэре булыуын да эйтеп китергэ кэрэк. Башкортостан Иэм Рэсэй я?ыусылар союзы агзаИы буларак, ул егерме йыллап тэнкит Иэм э?эбиэт гилеме секцияИын етэклэй, идара эшендэ катнаша. Заманында югары абруй ка?ан-ган «Китап» йэмгиэтенец республика булек-сэИе рэйесе, хокумэт эргэИендэге торло комис-сиялар, диссертацион советтар, журналдар ред-коллегияИы Иэм дэ алты томлык «Башкорт э?эбиэте тарихы» (1990—1996), «Башкорт энциклопедиями» (1996, 1997) кеуек фундаменталь бад-малар?ыц редакцион советы агзаИы, комсомол, я?ыусылар сьездары, башкорт королтай?ары делегаты була.

Куренекле галим-педагог Иэм я?ыусыныц емешле хе?мэте мактау таныклыктары, почет-лы знактар, 1986 йылда БАССР-?ыц, 2005 йыл-да «Рэсэй ФедерацияИыныц атка?ан фэн эш-мэкэре» тигэн мактаулы исемдэр менэн билдэлэнде.

«Ногман Мусин герой?ары аша шулай э?лэ-неусэн, актив кешелэр: у? Иукмагын Иалырга ты-рышыусан, тамыры менэн ергэ ереккэн, у? юлы-на юлыккан, оло максатка ынтылыусан...», — тип я?гайны заманында Р. Байымов. Э бит ошо ук юлдар?ы автор?ыц у? булмышына, у? я?мышына икелэнеуИе? тобэргэ момкин.

ПРОФЕССОР Р.Н. БАЙЫМОВТЬЩ ТОП ФЭННИ ХЕ^МЭТТЭРЕ:

1. Яцы офоктарга: Э^эби-тэнкит мэкэлэлэре / авторзашы Иэм Te^eycehe Р.Н. Байымов. — 9фе: Башк. китап нэшр., 1974. — 232 б.

2. Шаг в зрелость: Становление реалистических принципов письма — историзма в башкирской прозе. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1975. —190 с.

3. Ижади бщэктэр. — 9фе: Башк. китап нэшр., 1977 — 240 б.

4. Поискам нет конца: Роман и повесть в современной башкирской прозе. — М.: Современник, 1980. — 205 с.

5. Башкирский историко-революционный роман. — Уфа: БашГУ, 1980. — 93 с.

6. Судьба жанра: Взаимодействия и развитие жанровых форм башкирской прозы: Литературо-

ведческая монография. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1984. — 320 с.

7. Проблемы башкирского романа. — Уфа: БГУ, 1985. — 37 с.

8. Истоки и устья: Заметки о башкирской литературе. — Уфа: Китап, 1993. — 350 с.

9. Литература Востока: Уфа, БашГУ, 2001. — 322 с.

10. Великие лики и литературные памятники Востока. — Уфа: Гилем, 2005. — 494 с.

11. Гармония многообразия: сб. стат. — Уфа: Гилем, 2007. — 215 с.

12. Терло йылдарза тыуган ущар: мэкэлэлэр йыйынтыгы. — 9фе, Гилем, 2007. — 384 б.

13. Исчезающие истории: башкирско-якутские историко-литературные взаимосвязи. — Уфа: БашГУ, 2007. — 94 с.

Ключевые слова: башкирская литература и фольклор, тюркско-арабо-фарсыязычная литература, исто-рико-документальный роман, прозаик.

Key words: Bashkir literature and folklore, Turkic-Arabian-Persian literature, historical and documentary novel, prose writer.

ВЕХИ СВЕТЛОЙ СУДЬБЫ (к 75-летию со дня рождения)

Статья посвящена творчеству видного башкирского ученого, писателя и общественного деятеля Р.Н. Баимова. Им опубликовано свыше 500 трудов, в т.ч. 40 книг по истории и теории башкирской литературы, проблемам ее взаимосвязей с другими, об общих истоках тюркско-арабо-фарсыязычных литератур средневековья; учебники и учебные пособия для вузов и школ. 9н внес большой вклад в дело подготовки высококвалифицированных кадров для учреждений образования и культуры. Под научным руководством профессора Р.Н. Баимова подготовлены свыше 30 докторов и кандидатов наук, которые успешно трудятся в вузах Башкортостана и соседних областей, а также национальных республик РФ — Якутии, Бурятии, Хакасии, Тывы и др.

Zaituna Ya. Sharipova

LANDMARKS IN BRIGHT DESTINY (to Robert Baimov's 75th Birth Anniversary)

The article is devoted to the creative activity of Robert Baimov, a Bashkir scholar, writer and public figure. He is the author of more than 500 works, including 40 books on the history and theory of Bashkir literature and problems of the interrelation of Bashkir literature with others as well as on common sources of medieval Turkic, Arabian and Persian literature, and textbooks. Prof. Baimov made great contribution to training highly skilled personnel for educational and cultural institutions. More than 30 doctors and candidates of sciences have been trained under the scholar. Now they are successfully working in higher educational institutions in Bashkortostan and adjacent regions as well as in Yakutia, Buryatia, Khakasia, Tyva, etc.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.