Научная статья на тему 'САҲНА АСАРИ АСОСИДА КИНО СУРАТГА ОЛИШ МАҲОРАТИ: РЕЖИССЁРЛИК ИЗЛАНИШЛАРИ'

САҲНА АСАРИ АСОСИДА КИНО СУРАТГА ОЛИШ МАҲОРАТИ: РЕЖИССЁРЛИК ИЗЛАНИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
27
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
пьеса / сценарий / эпизод / расскадровка / реализация / репетиция / суратга олиш / монтаж / овоз режиссёри / овозлаштириш / экранизация

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Aлишер Назаров

Ушбу мақола саҳна асари асосида кино суратга олиш жараёнида режиссёр шахси изланиши ва эътибор қаратиши лозим жиҳатларни тавсифлайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САҲНА АСАРИ АСОСИДА КИНО СУРАТГА ОЛИШ МАҲОРАТИ: РЕЖИССЁРЛИК ИЗЛАНИШЛАРИ»

САХДА АСАРИ АСОСИДА КИНО СУРАТГА ОЛИШ МАХОРАТИ: РЕЖИССЁРЛИК ИЗЛАНИШЛАРИ

Алишер Назаров alisernazarov26@gmail.com

Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Ушбу макола сахна асари асосида кино суратга олиш жараёнида режиссёр шахси изланиши ва эътибор каратиши лозим жихатларни тавсифлайди.

Калит сузлар: пьеса, сценарий, эпизод, расскадровка, реализация, репетиция, суратга олиш, монтаж, овоз режиссёри, овозлаштириш, экранизация

SCRIPT-BASED FILMMAKING SKILLS: DIRECTOR'S SEARCH

Alisher Nazarov alisernazarov26@gmail.com Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: This article describes the aspects that a director should look for and pay attention to in the process of shooting a film based on a stage play.

Keywords: script, script, episode, storyboard, realization, rehearsal, photography, editing, sound director, dubbing, screenplay

Куп холларда айрим хаваскорларнинг ушбу борада куйидагича хулосасига дуч келиш мумкин: "сахна асарини экранга кучиришда пьесани эпизод ва кадрларга булиб, актёрлар ижросини турли планларга мослаш, декорацияларни натурага олиб суратга тушириш ва монтаж килиш кифоя". Балки, иш умумий тарзда шундайга ухшаб куринар, лекин мазкур вазифа куплаб мухим, майда ва нозик жихатларни ичига оладики, профессионал режиссура бу тафсилотларни эътибордан четда колдирмай, ишга нисбатан жиддий ёндашувни такозо килади.

Ёндашув, аввал таъкидланганидек, асардаги бадиий-гоявий жихат, мазмун пухталиги, долзарблик масаласи, яралмиш намунанинг оригиналлиги (узига хос ва бетакрорлиги), экранизациянинг санъат асари даражасидаги киймати каби масъулиятли талабларни кундаланг куяди ва, албатта, буларнинг аксари манба адаптациясида уз аксини топган булади. Лекин, пьеса муваффакиятли сценарийга айландими, энди колгани шу йусин давом этиб кетаверади, дейиш хам хато. Навбати уни кандай руёбга чикариш, юкоридаги мезонлар асосида

тузилган режа билан борадиган ишнинг реализацияси билан шугулланиш ётади. Иш охири кузланган натижага кай даража келиш билан улчанишидир. Булар бари юкорида таъкидланган икки огиз жумлага биноан амалга ошиб колмаслиги ани;.

Демак, пьеса сценарийга айланиб уз тасдигини топгач, (у малакали тасдик хайъати томонидан куриб чикилиши максадга мувофик) режиссёр уни суратга олиш учун режиссёрлик сценарийсига угиради. Жараёнда режиссёр уни эпизодлар ва кадрларга булиб, бирламчи равишда, уша кадр давомийлиги, мазмуни, кайси планда олиниши, кандай шовкин ёки мусика кулланишигача белгилайди. Кейин у ижодий жамоадаги - сахналаштирувчи рассом хамда оператор билан бирга кадрма-кадр раскадровка чизгиларини хал килишга утиради.

Раскадровка - бу картинанинг эскизи сифатида куриладиган кинематографик восита. Унда вокеа жойи (локация), хар бир кадрдаги холатга мос мизансахна, кадр мазмунини очувчи фон ва турфа деталларгача режалаштириб куйиб чикилади. Бунда яна либослар буйича рассом, гримёр хам ишлайди. Раскадровкалар бирламчи, иккиламчи (хатто, учламчи ва ундан хам ортик) булиши мумкин. Чунки эринмай олиб борилган жараёнда булажак фильм янгидан-янги гоялар билан бойиб, суратга олиш учун когозда етилиб боради. Шу уринда адабий сценарийдан фаркли раскадровка ишлаш даврини хам "фильм к;огозда тайёр булади" деган иборанинг давомли жараёни дейиш мумкин. Иш мана шу жихатлари билан навбатдаги ижодий боскич хисобланади. Бу каби ишлар билан параллел суратга олиш учун жой - локация масалалари хал килинади. Керакли натура, объектлар сараланади, лозим павилонлар курилади.

Тайёргарлик даврида роллар учун актёрлар танлови - кастинг хам йулга куйилади. Кино учун бундай танлов борасида имконият кенг. Кинода режиссёр тасаввурида гавдаланган персонаж талкинига, ижро кобилияти ишнинг шаклига, хуллас, унинг фильмига тугри келувчи хохлаган кимсани танлаши, ишлатиши, керак булса, бош кахрамондан тортиб, эпизодик рол учун хам истеъдодли актёр жалб килиши мумкин. Олинган иш муваффакияти 70 фоиз танланган актёрларга боглик, дейилади. Актёр танлашда хаммасидан хам режиссёр концепция(экспликация)си буйича олдинга куйилган ва олга суриладиган асар гояси мухим ахамият касб этади. Бирок театр асари асосида килинаётган экранизациянинг актёрлар танловида театрчиликдан кочиш максадга мувофик. Акс холда бу борада Я.Фриднинг "Ун иккинчи кеча" (1955) экранизациясидаги каби муваффакиятсизликка дуч келиш мумкин. Унда эгизак кахрамонлар Виола хамда Себастиянни битта актёр - Клара Лучко ижро этганини курамиз. Аммо уларнинг ака-сингил - бири аёл, бири эркак экани хисобга олинса, бу ижрода кескин фаркланмайди. Фильмда режиссёр бизни бунга ишонтириш уддасидан

чиколмаган. Театрда мазкур холат "зураки шартлилик" сабаб кабул килиниши мумкиндир, бирок кинода узини окламади. Биргина шу камчилик бутун бошли картинанинг кимматини туширган. Булмаса бошка ижодкор мутахассислар -оператор, композитор, рассом, костюмер мехнати хамда колган актёрлар (айникса, Сер Эндрю - Г. Вицин, герцог Орсино - В.Медведев, масхарабоз Фесте - Б.Френдлих) ижроси тахсинга лойик. Албатта, актёрнинг уз ролига тулаконли мос тушиши катта ахамиятга эга ва бу масъулият кинода карра ортади. Актёр театрлардан сараланиши, киноактёр ёки типажлар белгиланиши, хатто, дебютантларга мурожаат этилиши мумкин. Масалан: Ф.Зефирелли "Ромео ва Жульетта" (1968) экранизациясида фожиа тафсилотларига содик колган холда иш куради. Яъни, катта хаётга илк нигохини ташлаган усмир жуфт билан содир булувчи севги тарихини кинода кандай курсатиш масаласи уни аввал Олд Вик театрида сенсацион омадга эришган спектаклидаги бош рол ижрочилари актёр Жон Страйд - Ромео ва актриса Жуди Денч - Жульетталардан воз кечишга мажбур килади. Энди бу жуфтлик учун кунгиллилар орасидан ун олти ёшли Оливия Хасси ва ун етти ёшли Леонард Уайтинг каби дебютантлар танлаб олинади ва бу ижрочиларнинг вокеалик хамда кахрамонларга янада якин экани билан ахамият касб этади.

Бундай тадбирлардан мустасно театрда сахналаштирилган асар актёрлари билан ишлаш холлари хам кузатилади. Кинорежиссёр Л.Файзиев 1964-йил суратга олган "Улугбек юлдузи" кинокартинасида бош рол ижрочиси, шу асар театр намунаси - "Мирзо Улугбек" спектаклида Улугбек образини яратган Шукур Бурхоновдир. Албатта, театр труппаларидан хам кино учун мос актёрлар кашф этилиши мумкин. Г.Козинцевнинг 1964-йилда ишланган "Хдмлет" экранизацияси учун актёрлар танлови эълон килинганда бош ролга номзодлар орасида киноактёр А.Демьяненко (Шурик) хам бор эди, бирок унинг кинодаги бошка шухрати сабаб, режиссёр бу танловдан чекинишга мажбур булади ва уша пайтда асосан театрда фаолият юритаётган И. Смоктуновскийни кахрамон ролига тасдиклайди ва иш сунггидаги натижа танлов тугри булганлигини курсатади.

Баъзи режиссёрлар кинода актёр учун фото ва кинопробанинг узи етарли, ижрони эса суратга олишдан олдинги репетицияларда келтириб оламан деб уйласа, айримлари актёр театрда кандай ролга тайёрланса, кинода хам шундай тайёргарлик куриши керак деб хисоблайди. Агар танланган актёр асар спектаклида хам катнашган булса, бу режиссёрга бирмунча кулайликни келтириб чикаради. Чунки у асар мазмуни, рол характери билан аввалдан таниш хисобланади. Албатта, актёр уз роли, лойихадаги киладиган иши билан канчалик яхши таниш булса, унга шунчалик тулаконли ёндаша билади. Факат эндиги ёндашув бошдан-оёк кино талаблари асосида боради. Бу каби тажрибалар узбек

кино тарихида хам талайгина. Мисол тарикасида, Комил Ёрматовнинг "Алишер Навоий" (1947) фильмида Асад Исматов, Обид Жалилов, Кудрат Хужайев каби актёрлар театр сахнасида хам мазкур асар ва ундаги роллар билан таниш булишган. Ёки Л.Файзиевнинг 1953-йилги "Бой ила хизматчи" экранизациясидаги актёрлар Миллий академик театрнинг шу спектаклдаги актёр-актрисаларидир. "Улугбек юлдузи" кинокартинасида актёрлар Шукур Бурхонов ва Олим Хужаев асарнинг театр постановкасида хам Мирзо Улугбек ва Х,ожа Ахрор ролларини ижро килишган. Шу уринда режиссёр куллаган устомонлик эътирофга лойик. Мазкур актёрлар театрда хам узаро ижодий ракобатга эга эдилар.

Киноактёрдан фаркли дебютант хаваскор, танланган типаж, ёки театр актёри (кинода энди тушаётган булса) камера олдидаги ижро учун яроксиз хисобланади. Режиссёр ва оператор бунда актёрни камера билан кандай ишлашга ургатиши навбатдаги масала ва бу яна бирмунча изланиш талаб киладиган жихат. Одатда, бундай номзодларда ташки сифат иш беради. Шу боис режиссёр айни эпизоднинг айни жойида, уларга хос айни киёфани камера олдида ифодалаб олса булгани.

Суратга олиш жараёнида сценарийнинг ишланиши (адабий, режиссёрлик сценарийлари, раскадровка), тайёргарлик даврида эришилган натижалар, суратга олиш олди репетицияларда килинган топилмалар тасвирга мухрлана бошлайди. Бу кино ишлаш жараёнининг бирламчи якуний кисми хамдир. Давргача утган ишларнинг ахамиятли вазифаси шуки, бунда таникли ёки маълум сахна асарини тубдан ислох этилиши баробарида янги бир кинонамунанинг тугилиши кузатилиши керак. Яъни суратга олишда хам ижодий янгиликлар килингани холда сценарий реализациясида тафсилотларнинг янада такомиллашуви руй бермоги даркор. Умумий иш эса театрни кино сифатида рад этишни максад килади. Масалан, Л.Оливьенинг "Генрих V" (1944) экранизацияси. Унинг суратга олиниши бутун кинематография тарихида узгача бир вокелик сифатида тан олинган.

Монтаж даври шу кунгача килинган барча саъй-харакатларнинг натижасини куриш имкониятининг пайдо булиши билан завкли. Спектаклда парда ва сахналар билан утувчи "переход"лар театрдан фаркли, бир вактнинг узида эпизодма-эпизод уланиб кетилади. Экранизация монтажи юкорида таъкидлаб утганимиздек, кайта курилган сюжет композицияси буйича олиб борилади. Агар бу даврга келиб, ёки жараёнда илгаригиданда яхширок композиция, ё кисмлар кетма-кетлиги гояси пайдо булиб колмаса, албатта. Бунда томошабинда пайдо буладиган таассуротга хушёр турмок максадга мувофик, йукса, кетма-кетлиги монтажда хам пьеса буйича кетган баъзи экран намуналари катори айрим нуксонлар кузга ташланиб колиши эхтимоли мавжуд. Масалан: Л. Оливьенинг

"Хдмлет" (1948) экранизациясида "Копкон" вокеасидан утиб, Х,амлет онаси -Гертруда олдига чакирилади. У кета туриб, ногох киролга кузи тушади ва бу билан Клавдийнинг "Тазарру" сахнасига утилади. Унинг бу холига гувох булган Хдмлет айни дам киролни улдириш фикридан вактинча кайтиб, йулида давом этади. Навбатдаги сахна Малика хонасида давом этади ва у ерда Х,амлет томонидан кирол (?) гумон килинган Полоний улдирилади. Асарнинг бу кисми пьесада хам бироз чалкаш, бирок театрга хос сахнадан сахнага утишдаги интервал бахонасида мазкур камчилик хаспушланади, бирок кинода унинг айни шу кисми бироз мантиксизликни келтириб чикарган, яъни вокеа монтаж натижасида узлуксиз давом этгани сабаб, хозир кирол ёнидан утган Хдмлет кандай килиб онаси хонасидаги парда ортида яна кирол турганини тахмин кила олади?! Г.Козинцев эса уз экранизациясида асарнинг ушбу кисмига театрга хос усулда ёндашган, яъни Клавдийнинг "Тазарру" сахнаси икки кисмли фильмнинг биринчи кисми якуни булади. Хос режиссура монтаж борасида шу каби гализликларни бартараф этишни хам олдиндан хисобга олиш шартлигини курсатади. Тугри, аввалги ишлардан истисно тарзда мазкур ижодий жараёнда баъзи нарсалар урни алмашиши мумкин, лекин бошда килинган пухта сценарий ишнинг харитаси булиб колаверади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Arastu, "Poetika", DAVR PRESS nashriyoti, T-2009

2. Vilyam Shekspir "Tanlangan asarlar" I, II, III, IV, V-tomlar. G'afur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti, Toshkent - 1981, 1985 yillar.

3. K. S. Stanislavskiy "Aktyorning o'z ustida ishlashi", Yangi asr avlodi nashriyoti, T-2010

4. A. Mitta "Kinoda rejissura va dramaturgiya", Fan va texnologiya nashriyoti, T-

2014

5. R. Usmonov "Rejissura", "FAN" nashriyoti, Toshkent -1997

5. M. R. Rahmonov "O'zbek Milliy Akademik drama teatri tarixi", birinchi kitob (1914-1960 yillar), T-2003

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.