Научная статья на тему 'ТЕАТР ВА КИНОДА АКТЁРЛИК САНЪАТИ'

ТЕАТР ВА КИНОДА АКТЁРЛИК САНЪАТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
65
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
актёр / киноактёр / театр / кинематограф / лаборатория / актёр психотехникаси / органика / амплуа / траверсти амплуаси / типаж

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Aлишер Назаров

Мақола маҳоратли киноактёрлар кўлами кенгайиши учун касб мутахассисларини индивидуал ташаббускорликка ундашни мақсад қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕАТР ВА КИНОДА АКТЁРЛИК САНЪАТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 1 / February 2023

TEATP BA KHHO^A AKTEP.HHK CAHtATH

Алишер Назаров alisernazarov26@gmail.com

Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Макола махоратли киноактёрлар кулами кенгайиши учун касб мутахассисларини индивидуал ташаббускорликка ундашни максад килади.

Калит сузлар: актёр, киноактёр, театр, кинематограф, лаборатория, актёр психотехникаси, органика, амплуа, траверсти амплуаси, типаж

ACTING ARTS IN THEATER AND FILM

Alisher Nazarov alisernazarov26@gmail.com Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: The article is aims to encourage professionals of the profession to take individual initiative in order to expand the scope of skilled film actors.

Keywords: actor, film actor, theatre, cinematography, laboratory, actor psychotechnics, detail, organic, amplua, traversti amplua, type

Х,озирда кино санъатини янада ривожлантириш борасида самарали изланишлар килинмокда. Жумладан, ундаги муаммолар урганилиб, ечимга каратилган мулохазалар кун тартибига турибди. "Бугун узбек киносидаги мавжуд муаммолар негизи нимада?" - деган савол деярли купчиликни ташвишлантирмокда. Эски кинофильмларимиз бир фахр булса, бугунгилари билан уялиш даражасига борамиз. Вазиятни оклашга ундовчи бахоналар талайгина, биринчи навбатда моддий тарафлама камхаржлик нукилса, иккинчи масала бу борада саводсизлик урчигани айтилади. Албатта, хар бир эътироз уринли, лекин кино томоша санъати эканлигини инобатга олсак, вазият равшанлашиб, кахрамон - инсон ва унинг образи, ую-хаёллари, кувончу-ташвишларини гавдалантирадиган актёрга куп нарса боглик эканлиги аён булади.

Бугун рисоладагидек ижро махоратига эга актёрларимиз канча? Илгари утган етук санъаткорларнинг муносиб издошлари борми? Янги шаклланиб келаётган авлоднинг ижодий салохияти кай даража? Нега театрларда ишлаётган актёрлар бир томон-у, киноактёрлик тушунчаси бир томон? Нега айрим

битирувчи ва бир канча театр актёрлари киноактёрлик масаласига бирмунча иккиланиб карайди? Бу касб мохиятан, театрда хам, кинода хам ягона узакка эга эмасми? Умуман, актёрлик санъати биринчи навбатда томоша макони булмиш театрда гуркираб, шу даргохдан урчимайдими? Касб мутахассиси иккала сохада хам максадли изланиб хатти-харакат килиш лаёкатини шакллантириб, узини топса, янада самарали фаолият юритиши мумкин. Лекин бунинг учун у, аввало, хар икки жабхага дахлдор ва фаркли жихатларни тушуниб олиши лозим булади.

Х,аркалай, театр актёр учун улкан лаборатория - узини синаш, тажриба орттириш, махорат кирраларини чархлаш вазифасини утаса, кино мохиятан эришилган натижаларни тарихга мухрлаш билан шугулланади.

Кино ва театрдаги актёрлик фаолиятида бир-бирига туташ ва умумий жихатлар куп. Иккала сохадаги актёрларнинг ифода воситалари ягона. Буларга унинг танаси, пластик хатти-харакат, мимика, овоз ва нутк, психотехника каби унсурлар хос. Маълум ва машхур К.С.Станиславский системаси хам театр, хам кино актёрлик санъати учун асос хисобланади. Зеро, унинг узи "...ёзганларим айрим давр ва уша замон кишиларигагина таалукли булмай, балки хамма замон ва замонлардаги артистлик кобилиятига эга булган барча миллатларнинг органик табиатига таалуклидир".1 Шу боис кино, хох театрда булсин, рол устида ишлаш, унга кай тарз тайёрланиш талаблари бир хил. Х,ар икки санъатнинг алохида хусусиятларидан келиб чикувчи айрим фарклар эса шу санъат сохасининг узига хос шарт-шароитлари билан боглик.

Театрда актёр одатда сахнада режиссёр ва рассом томонидан яратилган шартли макон мухитида рол ижро килади. Бу маконда (шарк театр санъатидан фаркли равишда) туртинчи девор бор. Актёр залда утирган томошабин билан гохо каршисидаги куринмас девор оркали, гохо эски кадрдонидек бевосита жонли мулокотга киришади. Бунда томошабин залининг катта ё кичиклигига караб, кахрамон хатти-харакати, мимика, нуткига яккол тус берилади, овоз томоша залининг сунгги каторига кадар эшитиладиган килиб йуналтирилади, грим бурттирилади, керак булса, деталлар, майда хатти-харакатлар хам шунга монанд ишланади хоказо. Хуллас, актёр ролининг театрона таъсирчан булиши учун кенг диапозонда иш куради. Шунинг учун театр актёрига куйиладиган талаблар бирмунча юкори ва жиддийлиги билан фаркли. Театр актёри айни вактда савияли рол ижро килиш махоратига эга булиши билан бирга яна кушик куйлаши, ракс тушиши, сахна харакати бобида фаол, зарур булган бирор мусикий асбобни чала билиши лозимдир.

Театрда мохирона бурттирилган ижро услуби, ташки куриниш, сахнавий воситалар билан уйгун кечадиган ва бари унсурлар бадиий яхлит шаклда хал этилган булса, хар кандай рол томошабин томонидан хотиржам ва илик кутиб

1 К.С. Станиславский "Актёрнинг уз устида ишлаши" Т-2010, 8-бет.

{и^^т 27

олинади. Бу билан театрнинг узига хос шартлилик табиатини-да кабул килади. Кинода эса у шартли сахна мухитида эмас, очик табиат (натура) - куча, хона, совук ёки жазирама иссикда, ростакам шамол, ёмгир ёки корда хатти-харакат килади ва навбати бу мухитга (баъзан сунъий равишда декорация яратилган булса хам) хар канака бурттиришдан холи хаётдагидек табиий сингишиб кетиши лозим булади. Кинодаги актёрлик уйинида мухим хусусият нозик ижро махоратининг такозо этилишидир. Бунда сахнага хос пластика, мимика, овоз кобилиятларидан фаркли актёр психотехникаси катта ахамият касб этади. Актёр психотехникаси - бирламчи равишда ундаги уй-фикрларнинг тана ва нигохлар хатти-харакати, имо-ишоралар билан органик холда узвий мос тушиши, унинг хар кандай зуракилик ёки гализликдан холи, ифодали намоён этилишидир.

Театрда булгани каби кинода хам савияли драматургия актёр учун образ ечимини муваффакиятли топишда ахамиятли. Бу нарса рол устида марок билан ишлашни рагбатлантиради. Киноактёр хам ролга танлангач, театрда булгани каби репитицияга мухтож. У тайёргарлик давридаги машгулотларда беихтиёр намоён булувчи хатти-харакатлар, имо-ишора, лозим пайтлари айтилган сузларининг хилма-хил охангини механик урнаб колишидан саклангани куйи, турфа фаркли вариантларда ишлаши максадга мувофик. Театрда актёр спектаклни бошдан охирига кадар ижро этиши керак булса, кинода у эпизодма-эпизод ишлайди. Бу дегани театрда рол такдири купрок актёрга боглик. У сахна хукмдори. Хатто, премьерадан сунг хам унда ролни ислох килиш имкони мавжуд. Кинода булса, якуний натижа билан факат режиссёр таниш ва факат у эпизодлар ечимини хал килади. Театр спектаклида актёр ролни муносабатлар борасида хар гал уларга илк бор дуч келаётгандек уйнаши лозим. Бирок кинода бу камера олдида ва у билан килинган бир нечта дубллардан нарига утмайди. Театрда актёр яратаётган образини премьерадан кейин хам яхшилаш, такомиллаштириш имкониятига эга (бу зарурат, купинча, томошабин актёр ижросини кандай бахолаётгани, унинг кахрамонини кай тарзда кабул килаётгани натижасида - бир "ойна" мисол юзага келади). Яна, "К.С.Станиславский фикрича режиссёрнинг спектакль ва актёрлар устидаги ижодий иши премьерадан кейин бошланади".2 Кинода эса рол борасида режиссёр кандай ечимга келган булса, шуни ижро килади ва кейинчалик у плёнкага мухрланган уйинига бирорта узгартириш киритолмайди. Шу боис театр актёрига караганда кино актёрининг яратган роли купрок режиссёр талабига буйсунади. Суратга олиш жараёнида факат постановкачи режиссёргина актёр ижросига мулохаза билдириши, узида тугилган дастлабки таассуротни у билан уртоклашиши, "ойна" булиб ишга тузатиш киритиши мумкин.

2 Р. И. Усмонов "Режиссура" ФАН -1997, 39-бет.

Театрда актёр ижроси натижаси сунгги репетицияда куринса, кинода кахрамоннинг роли режиссёрнинг монтаж столида поёнига етади. Камдан-кам холларда кинорежиссёр кетма-кетлиги ёпишмаётган ва "тузатиш лозим"- деб топилган баъзи булак ёки булакчаларни кайта суратга олишга эхтиёж сезади. Бундай холларда актёр ролини кайтадан куриб чикиш имкониятига эга. Бирок, бу хар доим хам содир булавермаслиги хисобга олинса, кинода - нажот хар томонлама пухта тайёргарлик куриб кейин суратга тушишдагина холос.

Киноаппарат хар бир хатти-харакатни деталли тарзда илгаш хусусиятига эга. Ижро меъёр даражасидан сал ортса, нимадир етмаса, ёки унда озгина сикиклик булса хам дархол сезилади. Аксинча, камера каршисида енгил, эркин, босик иш курилса вазиятдан чикиш имкони тугилади. Зеро, кинематография пайдо булган пайтлари актёрдаги нейтрал карашни турфа предметлар билан монтаж килиб синаган Л.Кулешов актёрнинг кинодаги бирламчи холати кай тарзда булиши кераклигини аниклаб бера олди. Айнан шу омиллар сабаб, профессионаллар "кинода ижро меъёрига сал етмагани маъкул" деб хам айтишади. Албатта, хар кандай нотабиийлик (сохталик, ёлгон) катта экранда янада аник сезилади.

Таъкидланганидек, сезгир камера каршисида актёр учун табиий органик кобилият купрок кул келади. Актёрнинг драматик холатдаги ишонарли уйини томошабинда юзага келувчи хиссиётлар, кечинмалар сабабчиси. У умумий, урта, айникса, йирик планда яна хам таъсирчан кучга эга булади (мас: буни Бергманча йирик планларда куриш мумкин ва бу усулдан кейинги авлод режиссёрлари хам самарали фойдаланмокда). Ва томошабин куз олдига бундай психосонияларни факат кино тутиб курсата олади. Шундай экан кинода ижро максимум даражада хакконий булиши талаб этилади.

Кино театрдаги узун монолог ва салмокли диалоглардан фаркли равишда суздан иложи борича минимум даражада фойдаланади. Адабий асосни максимум хатти-харакатга кучиради, ёки узининг бошка ифодавий воситалари билан кино тилига боплайди. Лекин сузлар хажми канчалик кам, киска ва сикик холда булмасин, улар оркали мазмун-мохият, чукур тагмаънолар очиб берилиши важидан нихоятда залворли. Шунинг учун, театрда булгани каби кинода хам актёр ижрочилигида хос нутк устида ишлаш долзарблик касб этади. Мазкур кобилият рол кирраларини нутк оркали хам ифода кила билиш лаёкати учун зарур. Чунки сузлар талаффузи, баъзи товушларнинг тусланиши ва охангдорликда кахрамон хис-туйгуларигина эмас, унинг асли, насли, худудий дахлдорлиги-ю, миллий феноменгача аксланиш мумкин. Яхши шаклланган бундай лаёкат суратга олиш даврида режиссёр билан ишлашни енгиллатади ва партнёрлар билан ижодни жадаллаштиради, уз навбати, актёрни овозлаштириш жараёнига тайёрлайди. Агар Хрлливуддагидек, суратга олиш баробарида

ижрочининг сузларини хам ёзиб бориш тажрибасига суянадиган булсак, бу киноактёр эга булиши лозим мухим сифатлардан биридир.

Театрда булгани каби кино актёрлиги санъатида хам амплуа мавжуд ва бу театрдагига нисбатан катъийрок хам. Н.Ганиевнинг "Тохир ва Зухра"сида Вазир хамда К.Ёрматовнинг "Алишер Навоий" фильмида вазир Маждиддин ролларини махорат билан ижро этган актёр Обид Жалилов бу асарнинг театр постановкасида хам вазир, умуман, салбий кахрамонлар ижрочиси эди. Ёки Асад Исматов кинода хам, театрда хам феодал хукмдор. Ш. Аббосовнинг "Махаллада дув-дув гап" ва "Сен етим эмас" фильмларидаги она - Лутфихоним Саримсокова аввалида театрнинг, кинодан сунг узбек халкининг "аяси" макомига эришган. Бу театрдаги амплуаси кинога кучган комикларимиз Сойиб Хужаев, Эргаш Каримов, Шафоат Рахматуллаева ижодларида хам кузатилади. Аммо театрда булгани каби кинода хам актёр уз амплуасини янчиб, роллар хилма-хиллигига эришиши мумкин. Бунинг учун актёрда хохиш, катъият, куп кирралилик ва янгиликка интилиш булса бас. Масалан, юкорида бирламчи амплуаси таъкидланган актёр Обид Жалиловни кинорежиссёр Ш.Аббосовнинг "Сен етим эмас" фильмида аввалги ролларидан фаркли асраб олинган болаларга уз боласидек мехрибон, улар тарбиясида карра масъулиятли мурувват сохиб Махкам ота образида курамиз. Бу роли билан у кинодаги одатий амплуасини янчиб бутунлай бошка киёфада намоён булади.

"Кинонинг санъат сифатидаги ноёб хусусиятларидан бири фильмларда типаж ишлатишидир. Типаж - актёр эмас. Режиссёрлар уйлаган образни ифодали, хакконий ва табиий чикиши учун купинча профессионал булмаган ижрочилар хам фильмда катнашадилар".3 Театрнинг баъзи актёрларида эса хали кинода узини синамай туриб, "Мен типажмасман" ёки "Юзим фотогенмас" деган шубхалар юради. Типаж узи мос келадиган ролини ижро этаркан, кахрамон холатига кирмайди (гарчи уни грим килишсада) балки режиссёр таклиф этган шарт-шароитларда узини-узи уйнайди. "Типаж хар кандай шартлиликдан холи, табиатан айнан хаётийликка якин булгани боис кино санъати ундан фойдаланади. Театрга эса типаж умуман тугри келмаслиги исботланган. Рус театри тарихидан биламизки, К.С.Станиславский хакконийликка эришиш учун, "Зулмат салтанати" спектаклида хакикий дехкон аёлини уйинга киритади. Унга нагма хиргойи килган холда сахна буйлаб юриб утиш, кимнидир чакириш вазифаси юкланади. Сахнада хакконий хаёт юзага келади. Лекин кейин режиссёрнинг тан олиб айтишича, у бу ниятидан дархол воз кечишга мажбур булган. Негаки дехкон аёлдан кейин театр санъати шартлилигини узида мужассам этган профессионал актёрларнинг сахнага чикиши мумкин булмай

3 Х. Абулкосимова "Кино санъати асослари" Т-2009, 64-бет.

т^^т 30

колган. Зеро уртада кандайдир номувофик холат юзага келган ва шу билан типаж театр учун тамоман ёт эканлиги аён булган".4

Театрда, хатто ёш томошабинлар театрида: ёш кахрамонлар ролларини хам катта актёрлар ижро этишади. Театрда усмирлар ролини уйнайдиган траверсти амплуасидаги актрисаларнинг борлиги хам сир эмас. Ёки аёл ролини эркак ва аксинча холатлар хам театрга хос. Машхур артист С. Бернар сахнада шахзода Хдмлет образини, ёки кампир холида 14 ёшли Жульеттани махорат билан уйнай олгани фикримизга далил. Кинода эса бунга йул куйиб булмайди. Фильм сюжети буйича агар актёр киз бола кийимини кийса, ёки бунинг акси булса, бу бошка гап. Яна, болалар хакидаги фильмда хам болаларнинг узлари рол ижро этишади («Шум бола», «Мио! Болагинам, Мио!», «Гарри Поттер»...). Катта фильмларда хам агар бола катнашса, ролни бола уйнайди («Сен етим эмас», «Шиндлер руйхати», «Х,аёт гузал»...). Театрда шартли равишда бирор-бир кахрамон ёки катнашувчи хайвон ролини театр актёри яъни одам уйнаши мумкин, бирок кинода кахрамон ёки катнашувчи жонивор ролини уша жонивор - кучук, мушук, тути хоказо («Хатико», «Стюарт Литтл», «Поли лакабли тути»...) ижро килади.

Кинода - бадиий фильмларда ролларни турли актёрлик мактабига молик булган, турли йуналишлардаги театрларга мансуб актёрлар типажлар билан ёнма-ён туриб ижро этишлари мумкин. Бундай тоифа характерли бирлик факат кинода булиши мумкин. Театр сахнасидаги ижро эса бундан мустасно холда уз йуналишлари (драма, мусикали драма, сатира.) ёки ижро жанри (фарс, гротеск.. ,)га караб фарк килади.

Айни дам бизнинг кино уз ишини яхши билган ва махорат сохиби булган ижодкорларга купрок мухтож. Санъат ва маданият олийгохининг муносиб битирувчилари хамда фаолияти театр санъати билан боглик мутахассисларни ушбу мезонга бошка вакиллардан кура якинрок деб айтиш мумкин. Зеро, кинода хам, театрда хам ижодкор фаолиятининг олий вазифаси уз санъати воситасида инсон такдирини образли тарзда ифодалашдир. Буни эса касб мутахассисигина максадга мувофик амалга ошириши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар

1. К.С. Станиславский "Актёрнинг уз устида ишлаши" Т-2010

2. Р.И. Усмонов "Режиссура" ФАН -1997

3. Х. Абулкосимова "Кино санъати асослари" Т-2009

4 Уша асар - 65-66-бетлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.