CC BY
7
ТКБ 575
DOI:10.51844-2077-4990-2022-4-58-62
САХ,МИ Иноятов Ислом Додобоевич, муаллими
ДОНИШМАНДОНИ ТОЧ,ИКУ кафедраи методикаи таълими физикаи МДТ
ФОРС ДАР ТАДКДКДИЛМИ «ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров»(Тоцикистон,
ФИЗИКА Хуцанд)
ВКЛАД Иноятов Ислам Додобоевич, преподаватель
ТАДЖИКСКО-ПЕРСИДСКИХ кафедры методики преподавания физики ГОУ
УЧЕНЫХ В РАЗВИТИЕ ФИЗИЧЕСКОЙ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан,
НАУКИ Худжанд)
TAJIK-PERSIAN Inoyatov Islam Dodoboevich, lecturer of the
SCIENTISTSл CONTRIBUTION INTO department of methods of teaching physics, under the
THE RESEARCH OF PHYSICAL SEI "KhSU named after acad.B.Gafurov"
SCIENCE (Tajikistan, Khujand),E-mail:uchzaphgu@mail.ru
Вожа^ои калиди: табииёт, илмуои дациц, физика, «Авасто», «Байт-ул-цикма», Ибни Надим, Абуали ибни Сино, Абуращони Беруни, магнит, цувваи электрики, гарми
Дар мацола масъалаи омузиши илм ва цойгоуи он дар назди ниёгони тоцикон барраси гардидааст. Муаллиф бо такя ба маълумоти китоби «Авасто» иброз медорад, ки донишу хирад ва цустуцуи илм уамеша дар назди ацдоди тоцикон аз даврони цадими таърихи мацоми воло доштааст. Зикр мешавад, ки арцгузори ба илм дар тамоми даврони таърихи миллати тоцик ба уукми анъана даромада, тадцици илмуои дациц дар замони давлатдории Сосониёну Сомониён ба авци аълои худ расидааст. Аз ин ру, бо дастабандии улум ва ёдовари аз хидматуои олимони маъруфи тоцику форс, ки дар бунёди илмуои табиатшиноси, риёзиёт, нуцум, уандаса ва дигар соуауои маърифат нацши муассир гузоштаанд, муаллиф махсус тадцицоти дар соуаи фанни физика анцомдодаи Абуали ибни Сино ва Абуращони Беруни мавриди барраси царор медиуад. Дар мацола талош бар он рафтааст, ки пажууишуои донишмандони тоцик доир ба шаклу сурат, моуияту мазмун ва вазифауои аксари маф^ум^ои физики бо далел^ои равшан собит карда шуда, вусъати андешаву афкории илмии онон уамациуата маънидод гардад. Маълум мегардад, ки кашфиёту ихтироот ва таълимоти илмии олимони мазкур барои пешрафти илми цауонй заминауои боэътимод ва цобили истифода гузошта будааст.
Ключевые слова:, естествознание, точные науки, физика, «Авесто», «Байт-уль-хикма», Ибн Надим, Абуали Ибн Сина, Абурайхан Беруни, магнит, электрическая энергия, тепло
В статье рассматриваются вопросы обучения науке и его место у предков таджикского народа. Опираясь на сведения книги «Авесто», автор указывает, что знание, мудрость, поиск и освоение наук всегда имели высокий статус у таджикского народа с древнейших времен. Отмечается, что дань уважения науке стала традицией на протяжении всей истории таджикского народа, своего расцвета изучение точных наук достигло во времена правления Сасанидов и Саманидов. Обобщая науку и вспоминая заслуги известных таджикских и персидских ученых, сыгравших важную роль в создании естествознания, математики, астрономии, геометрии и других областей знаний, автор акцентирует внимание на научных работах Абуали Ибн Сины и Абурайхана Беруни, выполненных в области физики. В статье предпринята попытка обосновать исследования таджикских ученых о форме, сущности, содержании и функциях большинства физических понятий наглядными доказательствами, объяснить развитие их научных идей во всех аспектах. Делается вывод о том, что открытия, изобретения и научные труды этих ученых заложили надежную и весомую основу для прогресса мировой науки.
Key words: natural sciences, exact sciences, physics, "Avesto", "Bayt-ul-Hikma", Ibn Nadim, Abuali Ibn Sina, Aburaikhan Beruni, magnet, electrical energy, heat
The article dwells on the issue concerned with teaching science and its place among the ancestors of the Tajik people. Based on the information of the book "Avesto", the author points out that knowledge, wisdom, search and development of sciences have always had a high status in front of the ancestors of the Tajik people since ancient times. It is noted that the tribute to science has become a tradition throughout the history of the Tajik people, the study of the exact sciences reached its peak during the reign of the Sassanids and Samanids. Summarizing science and recalling the merits of famous Tajik and Persian scientists who played an effective role in the creation of natural science, mathematics, astronomy, geometry and other fields of knowledge, the author focuses on the scientific works of Abuali Ibn Sina and Aburaikhan Beruni, performed in the field of physics. The article attempts to substantiate the studies of
58
Tajik scientists on the form, essence, content and functions of most physical concepts with visual evidence, to explain the development of their scientific ideas in all aspects. It is concluded that the discoveries, inventions and scientific teachings of these scientists have laid a reliable and useful foundation for the progress of world science.
Дар таърихи илми чадонй садми донишмандони тонику форс басо бузург аст. Бояд ёдовар шуд, ки дар тамоми мардиладои таърих фарзандони нобигаи миллати мо бо донишу фарданг ва дикмату хиради худ чидати ободии чадон ва сарзамини худ талош намудаанд. Дар тамоми китоби «Авасто» донишу хирад ситоиш шудааст, аз чумла: «Дониши сириштии маздоофаридаро меситоем. Дониши омузишии маздоофаридаро меситоем» [3,c. 206]. Аз ин нукта бармеояд, ки чавдари дониш ду чидат доштааст, ки яке дар сиришти инсон аст ва дигареро у дар давоми умр меомузад. Х,амин фармудаи ниёгонро пасовандон идома бахшида, дар кашфи улум саъй намудаанд. Ибни Надим маколаи дафтуми китоби «ал-Федраст»-и худро «Дар фалсафа ва улуми кадим» номгузорй намуда, дар «Се фан» доир ба муаллифоне, ки оид ба илмдои табииёт, риёзиёт, мантик, дандаса, нучум, мудосаба ва тиб асардо навиштаанд, маълумот медидад. У менависад, ки Ардашер ибни Бобак «...мардумонеро ба Х,инду Чин ва Рум фиристод, то аз тамоми китобдое, ки наздашон буд, нусхабардорй намоянд ва ба чустучуи микдори касе дам, ки дар Ирок буд, баромада ва дама ондоро чамъоварй карда. Ва аз онон парокандагй дароварда ва ихтилофу табоике, ки дар ондо пайдо шуда буд, бартараф кард. Ва писараш Шопур низ пас аз вай дамин равияро дунбол намуд, то он ки тамоми он китобдо ба порсй ва ба дамон сурате даромад, ки дар замони Х,ермеси Бобулй -подшоди Миср буда ва Дуреси Сурёнй ва Фидруси Юнонй аз шадри Отинй, маъруф ба «Шадри дониш» ва Батлимуси Искандаронй ва Фармосби Х,индй онро шард ва ба дамон гуна, ки худашон онро аз руи асли он китобдо, ки дар Бобул буд, фаро гирифта буданд, ба мардум омухтанд.
Ва пас аз у Кисрои Анушервон низ барои алока ва мудаббате, ки ба илму дониш дошт, ба чамъу таълифи китобдо пардохта ва ба он амал мекард» [9,с.437].
Бояд хотирнишон сохт, ки Шопур дар замони худ муассисаи бонуфузи илмиеро бо номи Гундишопур созмон дода буд. Бино ба навиштаи муаррихи варзида С.Абдуллоев «Шопур баробари таъсиси академияи худ фармон дод, ки иддае аз кутуби юнониро ба падлавй тарчума намоянд ва он осори арзишмандро дар китобхонаи академия гирд оваранд. Дар адди Шопури II (310-379 мелодй) ин оини фардангпарварй имтидод ёфт ва гузашта аз он ба Гундишопур бархе аз уламои тибби насронй чалб шуданд» [1,с.189-190].
Дар идомаи баррасидои худ Ибни Надим аз китобдои гуногун дар бораи масъаладои улуми табий ёдовар шуда, дар бораи муаллифони юнонй ва тарчумондои он осор мулодиза меронад. Барои ба хонанда фадмо гардидан таркиби китобдоро низ шард медидад. Маълум мегардад, ки дар кори тарчумаи китобдо аз забондои сурёниву диндй ва юнониву румй фарзандони фарзонаи миллати точик садми назаррас гузоштаанд, яке аз ондо Абдуллод ибни Мукаффаъ мебошад.
Шаркшиноси машдур Низомиддин Зодидов дар ин хусус менависад: «Дар замони Х,орунаррашид (776-809) дар Багдод китобхонае бо номи «Дор-ул-дикма» таъсис ёфт, ки дар он дар баробари дифзи кутуб ба кори тарчумаву таълиф низ мепардохтанд. Ин амр дар замони хилофати Маъмун (813-833) ривочи тамом пайдо кард. Халифаи мазкур дар Багдод нахустин муассисаи исломии тарчумаву таълифро бо номи «Байт-ул-дикма» ё «Хизонат-ул-дикма» таъсис дод, ки он дар айни замон маркази тачаммуи нависандагону мутарчимон ва нассохону саддофони эронй буд» [5,с.93]. Дар ин радиф метавон аз ному хидмати Адмади Фаргонй, Мудаммад ибни Мусои Хоразмй, Мудаммад ибни Касири Фаргонй, Х,абаш ибни Адмад ибни Абдуллод, Абучаъфар ибни Адмад ибни Абдуллод ибни Х,абаш, Мудаммад ибни Абдуллод ибни Умар ибни Бозёр ва дигар донишмандон ёдовар шуд, ки дар «Байт-ул-дикма» ба кашфиёти беназири илм даст ёфтаанд. Ин гуфтадо маънои онро доранд, ки гузаштагони донишманду донишпарвари мо донишро аз тамоми гушадо олам гирд меовардаанд.
Мавриди зикр аст, ки ачдоди мо дар даврони минбаъдаи таърих низ барои рушду равнаки илмдои дакик талош намуданд, ки рушантарин замони шукуфоии улуми табиатшиносиву риёзй замони Сомониён мебошад. Бо кушиши бузургоне, амсоли Абунасри Форобй, Абурайдони Берунй, Абуалй ибни Сино, Закариёи Розй, Абузайди Балхй, Абуабдуллод Мудаммад ибни Адмад ибни Юсуфи Хоразмй, Исо ибни Ядёи Маседии Ч,узчонй ва олимони дигар мудимтарин китобдо оид ба илмдои дакик руйи кор омаданд.
Дар бораи х,ар яке аз ин олимони точик, ки дар рушду таравдии илмх,ои гуногун сах,ми арзанда гузоштаанд, метавон тадкщоти алохидае ба анчом расонд, ки намунаи онро дар ма^олаву пажухдшоти Максумова Н. ва Л.Одинаева [8,c.162-167], А.Комилй ва М.Шамсиддинов [6,46-49;7,с.58-62; 11,с.47-50] Г.Я.Умаров [10] метавон ба мушохида гирифт.
Бояд таъкид сохт, ки дар гузашта мафдуми илми табиатшиносй ё улуми табий модияти илми «физика»-ро, ки маънояш табиат мебошад, ифода мекард. Олимони тонику форс дар хусуси назария ва амалияи илмдои табиатшиносй китобдои зиёде навиштаанд. Академик Бобочон Fафyров дар бораи садми «Асари энсиклопедии Ибни Сино «Китобу-ш-шифо», ки дар хусуси мантик, табиатшиносй, метафизика ва риёзиёт бадс менамояд ва «Донишнома», ки ба забони точикй навишта шуда, масъаладои оид ба мантик, илми табиат, фалсафа, риёзиёт ва нучумро дар бар мегирад, дар катори «ал-^онун» ва дигар асардои y, аз бедтарин ёдгоридои афкори пешкадами асримиёнагии карндои Х-Х1 ба шумор мераванд» [4,с.392].
Профессор С.Абдуллоев менависад, ки «Ибни Сино дар «Х,икмати Машрикия»-и хеш фасле бо унвони «Дар зикри илмдо» дорад, ки дар он аз илмдои назарй ва амалй низ дадс мезанад: «Илмдои назарй низ чор хеланд ва дар кисми он илме дорад. Одатан илми аввалро «табииёт», дуввумро «риёзиёт», саввумро «илодиёт» ва чадорумро «куллиёт» меноманд, гарчи ин тасриф гайри мутаориф аст. Ин аст кисмдои илми назарй» [1,с.208].Аз ин мулодизадо бармеояд, ки ба гурУди аввали илмдо илми табииёт дохил мешудааст. Табиист, ки аз руи таснифоти имрyзаи илмдо химия, физика, астрономия ва геометрия ба ин гуруд шомиланд. Ачиб он аст, ки бо назардошти вусъати мавзуъ ва падлудояш Абуалй ибни Сино риёзиётро дар гуруди алодида овардааст. Як нуктаро бояд махсус таъкид кард, ки бузургони илм, монанди Сино бештари баррасидои худро доир ба улуми дакик, аз чумла, фанни физикаро дар заминаи осори фалсафии худ иброз доштаанд. Далели равшани ин гуфтадо «Рисолаи дудуд»-и Шайхурраис мебошад, ки муаллиф дар баробари мафдумдои фалсафии «акл», «сурат», «иллат», «кидам» дар бораи «даюло», яъне модда ва якчанд мафдуми физикй низ мулодиза меронад. Масалан, дар «Баёни табиат» менависад: «Табиат ба воситаи даракати зотй ва сукуни зотии худ зотан мабдаи аввал аст. Ба чумлагй (табиат) мабдаи дар як тагйир ва суботи зотй мебошад. ^авме дар дадди табиат аз роди садву хато зиёдатеро гуфтаанд, ки «табиат кувваест, ки дар чисмдо сироят намуда, мабдаи ину он аст, зеро куввае, ки дар ин чо истифода мешавад, мабдаи тагйири (чизи) гайри мутагайир аст. Гуё ондо гуфтаанд, ки «табиат» мабдаи тагйир буда, тагйир мабдаи тагйири табиат аст, ки ин (гуфтор) ботил бошад. Табиатро унсур, сурати зотию малакй ва мударрик, ки аз табиат содир намешаванд, аз руи монандии исм мегуянд. Табибон исми табиатро бар мизоч дарорати гаризй, дайати узвдо, даракатдо ва нафси наботй истифода мебаранд» [2,с.25-26].
Чунончи аз ин баррасй маълум мегардад, Ибни Сино модияти табиат дакимона исбот намуда, онро «мабдаи аввал» ё огозгоди дамаи чиздо медонад.
Дар хусуси курашакл будани фазо ва дар як сайёра дар «Х,адди фалак» мегуяд: «(Фалак) чавдари басити куравиест, ки кавну (дастии фанонопазир - И.И.) фасод (фанопазир - И.И.) напазируфта, табиатан ба суи васате шомил аст, майли даракат дорад» [2,с.29].
Дар ин рисола муаллиф дар бораи дигар мафдумдои физикй, аз кабили ситора, офтоб, мод, даво, об, замин, олам, даракат, нидоят, бенидоят, нукта, хат, сатд, буъд (масофа), макон, хало (холигй), пурй, нестй (адам), оромй, тундй (зудй, тезй), кундй (сустй, одистагй), сабукй, вазнинй, гармй, хунукй, хушкй, тарй ва даддо истилоди дигар маълумот дода, бо забони сода ин мафдумдоро ба забони арабй шард медидад.
Чунин шарду маънидоднамоии Абуалй ибни Сино ба даддест, ки монанди коидаву таърифдое, ки имруз дар китобдои дарсй, дода мешаванд, равонтару равшантар аст. Масалан, дар бораи мафдуми «Шаффоф» менависад: «Шаффоф чисми зотан беранг буда, хосият дорад, ки ба туфайли ранги дар пушташ (руяш - И.И.) буда дида шавад» [2,с.36].
Зимнан як матлабро бояд издор дошт, ки дар гузашта олимони робитаву алокамандии илмдоро ба таври дакик нишон медоданд. «Энсиклопедист» ном гирифтани Афлотуну Арасту, Синову Берунй ва дигар олимон аз он нигод аст, ки дар далели вобаста ба дастиву ашёро бо олами фикрии инсон пайванд медоданд. Ин навъи фадмиш як занчираи устуворро ба миён меовард, яъне мудаккик дар як нуктаро дар заминаи мантик, модияти ашёву модда, хосияти табий, пайванди он ба чадор унсур - обу оташ ва боду хок, олами афлок, фанопазир ё бокиву човидон будани он ва дар дигар бурдони илмй собит менамуд. Мисол, Абурайдони Берунии номдор дар «Осор-ул-бокия», аз дар иду чашндои мардуми Шарк пайванди дакику устувори илмиро бо гардиши сайёрагон ва вазъи коинот мечуяд ва далели акливу мантикй меорад.
Аз ин ру, як бахши тадкикоти ин донишманд ба модияти додисадои табий пайванд доранд. Масъаладои муайян кардани вакт, дамидани субду расидани шом ва дигар чанбадои вобаста ба мавзуъ дар осори илмии y даматарафа баррасй шудаанд. Берунй дар «Ат-Тафдим менависад: «Шаб дар дакикат барои мо аз мавчудияти торикии замин хабар медидад. Вакте Офтоб дар уфукдои аз мо дур карор гирифта, боз ба уфуки дигар наздик шудан мегирад, мо нурдоеро дар Шарк мебинем, ки аз субд далолат мекунанд ва вакте гуруб мекунад, нурдои чудогона дар Fарб
пайдо мешаванд. Аввалин рушаной дар Шарк, ки аз дамидани руз хабар медихад, ранги сапеди камнyрро мемонад, ки ру ба боло дорад. Ин субхи козиб ё субхи дуругин ном дорад. Он дар шакли думи гург зохир мешавад. Баъд субхи хакикй медомад, ки бо нурхои парешони уфукй зохир мегардад. Пас аз ин уфук ба сабаби дамидани Офтоб сурх мешавад ва нурхои худро тавассути кабатхои гарми хаво дар руи Замин пахн мекунад. Х,амин полати табий хангоми гуруби Офтоб айнан рух медика» [10,c.63].
Андешахои олим дар хусуси мадду чазр, яъне дамидану паст шудани об, мисли оби дарёву бахрхо ва укёнусхо бисёр ачибанд. У дар ин бобат суханро аз маълумоти ривоятхо ва фахмиши мардуми Х,инд огоз карда, бо далели илмй ба охир мерасонад. Ба фикри y хар вакти тулуъу гуруби Мох оби укёнус баланд мешавад ва хатти тул ё меридиан дар нимарузй ё нимишабй мерасад, об сокит мешавад.
Маълумоти беруни оид ба харакати об, мисли оби чую дарёно низм бисёр мухим аст. У фахмиши аз боло ба поён харакат кардани обро ба куввати марказшитоб доштани он пайванд медихад. Аз ин ру, аз поён ба боло чорй шудани наметавонад. Агар он аз каъри замин дамида ба шакли фаввора боло барояд, ин маънои онро дорад, ки об бо таъсири боло ба самти сарчашма равон мешавад.
Андешахои y дар хусуси ранги Мох, ва тагйир ёфтани он аз таъсири Офтоб ва харакати дохилии Замин бисёр арзишманд аст.Афкори Берунй дар хусуси кувваи электрик ва чозиба кобили таваччух аст. Дар ин маврид y ба ду чиз - кахрабо (янтар) ва микнотис (магнит) такя менамояд. Олим мегуяд, ки кахрабо, аз номаш пайдост, ки кох ва муйро ба худаш мекашад. Ин хамон вакте рух медихад, ки то гарм шудан муйро бо он тар намоянд. Он вакт вай монанди бечода (акики сурх) ба худ мекашад. Номи инро ба руми електрун, инчунин адамантус, ба сурёнй дкна, инчунин хаянуфра мегуянд [10,c.68].Мо аз ин гуфтаи Берунй сабаби пайдоиши калимаи электрикро мефахмем.Мухаккики мазкур дар китоби «Чдмодот» («Минералогия»)-и худ дар бораи таркиби оханрабо (магнитное железо), кахрабо ва дигар чамодоту унсур (метал)-хо мулохизахояшро иброз медорад. Аз чумла, оид ба оханрабо менависад: «Микнотис дар чозиба монанди кахрабо мебошад. Он тирхоро аз чарохат мекашад ва бокимондаи тегро аз захм берун меорад» [10,а68].Х,амзамон, Абурайхони Берунй на факат дар хусуси чозиба, балки дар мавриди хосияти теладихии оханрабо маълумот медихад. Вай мегуяд, ки «барои ман аз Бухоро порае аз оханрабо оварданд, ки хама тарафхояш кувваи чозиба дошту як гушааш кувваи теладиханда, ки оханро ба худ намекашид. Ин аз он хотир ачиб буд, ки дар назди ман косибе кор мекард ва асбоби суфтаи оханине дошт, ки хам барои рандаву хам пармакунй ба кор мебурд. Ман оханраборо дар чойи барчастаи хамин асбоб гузоштам ва дидам, ки хам мекашиду хам тела мекард. Чунин холати хам чазб кардану хам тела кардани кувваро дар як чисм то ин дам хеч кас мушохида накарда буд» [10,c.69].Абyрайхони Берунй дар бораи зухури гармй маълумоти чолиб пешниход менамояд. Вай дар китоби «ат-Тафхим» менависад, ки гармй хангоми соиш хурдани харакати Мох дар гирди Замин пайдо мешавад. Сабаби дигари пайдоиши гармиро у аз нури Офтоб медонад. Х,амчунин, вай таъкид менамояд, ки дохили курраи Замин тасфон буда, аз каъри он гармй берун меояд. Ачиб он аст, ки ин мухаккик сабаби зухури гармиро харакат ва асоси пайдоиши сардиро оромиву бехаракатй медонад.
Олими ёдшуда дар бораи мавчудияти атом ва хусусияти наздикшавии онхо ахбори илмии арзишмандро иброз медорад. Х,амин гуна, дар хусуси кашфиёти физикии олимони точик, ки мо дар мисоли Абуалй ибни Сино ва Абурайхони Берунй андеша намудем, далелу мисолхои зиёд овардан мумкин аст. Мухим он аст, ки муаллимони точик дар раванди таълим аз хидматхо ва кашфиёту ихтирооти ниёгони шарафманди худ дар раванди тадрис ёдовар шуда, насли ру ба камолро дар рухияи худшиносиву худогохй ба воя расонанд. Тадкикоти илмии донишмандони точик анчомдода дар тули таърих боиси хазорон хазор ихтироот гардидааст, ки мо намунахои онро дар мисоли осори илмии Синову Берунй ба шакли мухтасар шарху тавзех додем.
Маълум мегардад, ки то имруз мероси илмии ин мутафаккирони точику форс ба шакли мукаммал ба забони точикй тарчума ва интишор нагардидааст. Х,оло вакти он фаро расидааст, ки мо асархои ин фарзонагони миллатро фарохам оварда, мавриди омузиши чиддии илмй карор дихем.Дар ин чода омузгорони фанни физикаро зарур аст, ки танхо бо маълумоти дар китобхои дарсй омада конеъ нашуда, аз сарчашмахои асл истифода баранд ва толибилмонро вусъати чахонбинии илмии мутафаккирони миллати точик ошно созанд. Чунин ташаббусхо барои татбики тадбири аз чониби Президенти мамлакат, мухтарам Эмомалй Рахмон «Бистсолаи омузиш ва рушди фанхои табиатшиносй, дакик ва риёзй дар сохаи илму маориф» эълон гардидани солхои 2020-2040 хамачихата мусоидат менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоев, С. Фарданги Сомониён /С.Абдуллоев.-Москва: Шуъбаи чадоруми нашриёти дарбй, 2001.- 600 с.
2. Абуалй ибни Сино. Рисолаи дудуд (тарчума аз арабй): Тарчума аз арабй, мукаддима ва тавзедоти Сайдрадмон Сулаймонов. Мударрири масъул Мусо Диноршоев /Абуалй ибни Сино. - Душанбе: Дониш, 1991. - 84 с.
3. Авасто. Китоби 1. Тадиягарон Бобо-Назар Гафор, Мудтарам Х,отам, Муаззами Диловар. -Душанбе: Бухоро, 2014. - 832 с.
4. Fафуров, Б. Точикон: Таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна. Китобдои 1 ва 2. -Душанбе: Ирфон, 1998. - 704+416 с.
5. Зодидов Н.Насри арабизабони форсу точик дар асрдои VIII-IX /Н.Зодидов.- Хучанд: 2004.402 с.
6. Комили, А. Ш. Появление физических знаний в Древней Греции / А. Ш. Комили, М. И. Шамсиддинов // Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. - 2019. - № 4(61). - С. 46-49.
7. Комили, А. Ш. Проблемы акустики в трудах средневековых ученых Хорасана и Мавераннахра / А. Ш. Комили, М. И. Шамсиддинов // Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. - 2020. - № 4(65). - С. 58-62.
8. Максумова, Н. Закария ар-Рази - физик и педагог / Н. Максумова, Л. Одинаева // Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. - 2012. - № 1(29). - С. 162-167.
9. Надим, Мудаммад ибни Исдок, маъруф ба Ибни Надим Китоб-ул-федрист. Тарчумаи М.Ризо Тачаддуд ибни Алй ибни Зайнулобиддини Мозандаронй. -Тедрон: Интишороти Китобхонаи Ибни Сино, 1343. - 722 с.
10.Умаров,Г.Я. Беруни, Коперник и современная наука/Г.Я.Умаров.-Тошкент: Фан,1973.-120 с.
11.Шамсидинов, М. И. Баъзе кайдх,о доир ба инкишофи илмх,ои физика ва математика дар Осиёи миёнаи асримиёнагй/М.И. Шамсидинов// "Номаи донишгох," -и Донишгохд давлатии Хучанд ба номи академик Б^афуров, силсилаи илмх,ои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2020. - N: 2(63). - с. 47-50.
REFERENCES:
1. Abdulloev, S. Culture of Samonids / S. Abdulloev. - Moscow: Fourth Department of the Military Publishing House, 2001. - 600 p.
2. Abu Ali ibn Sina. Hudud treatise (translated from Arabic): translated from Arabic, introduction and explanations by Saidrahman Sulaymonov. Editor-in-chief Musa Dinorshoev/Abuali ibn Sina. -Dushanbe: Knowledge, 1991. - 84 p.
3. Avesta. Book 1. Developers: Baba-Nazar Ghafar, Mukhtaram Hotam, Muazzami Dilovar. -Dushanbe: Bukhara, 2014. - 832 p.
4. Gafurov B. Tajiks: Ancient, Ancient and Medieval History. Books 1 and 2. - Dushanbe: Cognition, 1998. - 704+416 p.
5. Zohidov N.Persian-Tajik Arabic prose in the VIII-IX centuries/ N. Zohidov.-Khujand: 2004.-402 p.
6. Komili, A. Sh. The emergence of physical knowledge in ancient Greece / Scientific notes of Khujand State University the named after academician B. Gafurov. Series of humanities and social sciences. -2019. - No. 4 (61). - Р. 46-49.
7. Komili, A. Sh. Problems of acoustics in the writings of medieval scientists of Khorasan and Maverannakhr / A. Sh. Komili, M. I. Shamsiddinov // Scientific notes of the Khujand State University. named after academician B. Gafurov. Series of humanities and social sciences. - 2020. -No. 4 (65). - Р. 58-62.
8. Maksumova, N. Zakaria ar-Razi - physicist and teacher / N. Maksumova, L. Odinaeva // Scientific notes of the Khujand State University named after academician B. Gafurov. Series of humanities and social sciences. - 2012. - No. 1 (29). - Р. 162-167.
9. Nadim, Muhammad ibn Ishaq, known as Ibn Nadim Kitab-ul-fehrist. Translated by M. Reza Tajaddud ibn Ali ibn Zainulobiddin Mozandarani - Tehran: Publishing House of Ibn Sina,1343. -722 p.
10.Umarov,G.Ya.Beruni,Copernicus and modern science /G.Ya.Umarov.-Tashkent:Fan,1973. - 120 p.
11.Shamsidinov, M. I. Some notes on the development of physical and mathematical sciences in
medieval Asia / M. I. Shamsidinov // Scientific notes of the Khujand State University named after academician B. Gafurov. Series of humanities and social sciences. - 2020. - N. 2(63). - P. 47-50.
