CC BY
12
ТКБ 8Т2
Агзамова Рухшона Э^соновна, унвонцуи кафедаи забон ва адабиёти тоцики факултети забощои Шарци МДТ "ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, ш. Хуцанд )
Агзамова Рухшона Эхсоновна, соискатель кафедры таджикского языка и литературы факултета восточных языков ГОУ "ХГУ имени акад.Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Azamova Rukhshona Ehsonovna, claimant for master's degree of Tajik language and literature department of the faculty of Oriental studies under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: arukhshona84@gmail.com Вожа^ои калидй: сарчашмацо, таърихи, диМ-ирфоМ, панду ахлоцй, илмй, сиёсй-идорй Мацола ба масъалаи муцими адабиётшиносй - омузиши сарчашмацо дар асари донишманд ва тазкиранависи асрцои XII-XIII Муцаммад Авфии Бухорои "Цавомеъ-ул-цикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт" бахшида шудааст. Муаллиф хизмати олимони ватаниву хорициро дар таццици цаёт ва эцодиёти муаллифи асари "Цавомеъ-ул-цикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт" Мущммад Авфии Бухорои махсус таъкид намуда, иброз менамояд, ки масъалаи омузиши сарчашмацо цануз мавриди бацси муфассал царор нагирифтааст. Муаллифи мацола бинобар гуногунмавзуъ ва аз цицати теъдод хеле зиёд будани сарчашмацо онцоро муайян намуда, ба гуруццо тасниф менамояд. Муаллиф сарчашмацоро аз лицози мавзуъ ба гуруццои махсус, ба мисли таърихи, панду ахлоцй, динй-ирфонй, илми ва сиёсй-идорй цудо намуда, кушидааст оид ба цар яке аз онцо маълумоти зарурй пешницод менамояд.
Ключевые слова: источники, исторические, морально-этические, религиозно-суфийские, научные и политико-управленческие
Статья посвящена актуальному вопросу литературоведения - изучению источников в произведении "Джаваме'-ул-хикайят" писателя и антолога XII-XIII веков Мухаммада Ауфи. Автор статьи особо отмечает заслуги отечественных и зарубежных ученых в исследовании жизни и творчества автора данного произведения Мухаммада Ауфи, и подчеркивает, что проблема изучения источников данного произведения ещё не была предметом тщательного изучения. Ввиду многонаправлености и многочисленности источников автор сперва определяет их, а затем их классифицирует. Автор согласно их тематикам подразделяет источники на специальные группы, такие как: исторические, морально-этические, религиозно-суфийские, научные и политико-управленческие, и представляет необходимые сведения по каждому из этих источников.
Keywords: sources, historical, moral-ethical, religious-sufi, scientific and political-administrative The article is devoted to the topical issue of literary criticism - the study of sources of "Jawame'-ul-hikayat wa lavame '-ur-riwayat" the work of the great writer and anthologist of the XII-XIII centuries Muhammad Aufi. The author of the article especially notes the merits of domestic and foreign scientists in the study of the life and work of the author Muhammad Aufi, and emphasizes that the problem of studying the sources of this work has not yet been the subject of a thorough study.In view of the multidirectionality and multiplicity of sources, they have been first defined, and then classified by the author. The author divides the sources according to their topics into special groups, such as historical, moral and ethical, religious and sufi, scientific, political and administrative, and provides the necessary information on each of these sources.
«Ч,авомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт»-и Мухаммад Авфии Бухорой ба ;авли ховаршиноси машхури англис Рейнолд Николсон "У;ёнуси хикоёт" [18,с.13] ва ба андешаи муха;;и;они дигар "доиратулмаорифи форсй" [18, с.35; 9, с.38;16,с.80] ва "як навъ чамъбасти насри ахборию хикоятии адабиёти форсй" [12, с.152] арзёбй шудааст. Асари мазкур дарво;еъ, яке аз шохасархои адабиёти классикии форсй-точикй буда, ба хайси манбаи бузурги иттилоотй шоистаи тах;и;, таваччух ва муаррифй мебошад.
130
DOI:10.51844-2077-4990-2022-4-130-137 ТАХДИЛВА ТАСНИФИСАРЧАШМАХОИ АСОСИИ«ЦАВОМЕЪ-УЛ-ХДКОЁТ» - И МУХАММАД АВФИИ БУХОРОИ
АНАЛИЗ И КЛАССИФИКАЦИЯ ИСТОЧНИКОВ «ДЖАВАМЕ'-УЛ-ХИКАЙЯТ» МУХАММАДА А УФИ
"JAWAME'-UL-HIKA YAT" by MUHAMMAD AUFI, ANALYSIS AND CLASSIFICA TION OF ITS SOURCES
«Ч,авомеъ-ул-хикоёт" асари сирф таърихй набyда, балки фарогири анвои матолиби омехташyдаи адабию таърихй мебошад. Дар он хикоёти таърихивy адабй бо равиши хоси мyаллиф дастабандй гардида, бо риояи ;олаби таълифy тарчумаи матнхои таърихии давраи исломй в а чyFро фиёи асрхои миёна, бо рохи истифодаи фарохи обyранги бадей таълиф шyдааст.
Мyаллифи асари мазкyр дар ;олаби "хикоят" матолиби зиёди улуми гуногун, аз чумла фалсафй, диниву ирфонй, илмиву табий ва махсусан хикоёти панду ахло;иро чой дода, бо хунари баланди эчодй ходисоту во;еоти таърихй ва саргузашту корномахои ;ахрамонхои ривоёташро барои хонанда хамчун дастури ибрат ва панди зиндагй манзур кардааст.
Мухаммад Авфии Бухорой аз донишмандон ва тазкиранависони машхури ;арни XII ва ибтидои ;арни XIII мебошад. Авфй дар Бухоро байни солхои 1171-1176 таваллуд шуда, даврони чавониаш дар хамин шахр гузаштааст. Сипас, чанде баъд бо ма;сади донишандузй ва такмили маърифат ба сафар баромада, дар шахрхову марказхои илмии бонуфуз, дар махзари устодону донишмандони маъруфу овозадори давр машFyли таълим мешавад. Аз чумла, дар ну;оти зиёди Мовароуннахру Хуросон ва Хинд - шахрхои Самарканд, Хоразм, Марв, Хирот, Нишопур, Исфизор, Исфароин, Шахринав, Сиистон, Фарах, Fазна, Лохур, Дехлй сафар карда, бо бисёре аз шохзодагон, амирон ва орифону олимон шиносой пайдо кардааст.
Рочеъ ба масири зиндагии Авфй дар тазкирахо маълумоти зиёд оварда шудааст, аз чумла дар мавриди насабаш сохибони асархои муътабар аз ;авли худи Авфй баён доштаанд, ки Мухаммад Авфй аз наводагони яке аз сахобагони баландма;оми Мухаммад паЙFOмбар (с) - Абдуррахмон ибни Авф мебошад, ки дар ва;таш халифа Умар барои интихоби чойнишини худ уро дар ;атори шаш нафар баргузида буд [2, с.24]. Насаби Мухаммад Авфй ба хамин нисбат, яъне нисбаи Абдуррахмон ибни Авф шинохта шудааст.
Аз зиндагиномаи Авфй ва аз ходисоту во;еоти давраи мазкур, умуман хаёти ичтимоиву сиёсии замони маълум мегардад, ки хамлаи мyFyл махз дар хамин ва;т ба Мовароуннахру Хурсон сурат гирифтааст ва ин амр сабаб гардидааст, ки Авфй тарки Ватан карда, ба билоди Синд хичрат кунад ва дар он чо риштаи хаёти хешро ба дарбори Султон Шамсуддин Элтутмиш пайванд дихад.
Авфй бо асархои арзишманд ва волома;оми худ дар адабиёти форсу точик чойгохи махсусро ишFOл намудааст. Махсусан, хидмати y дар муаррифй ва аз боди фано эмин нигох доштани эчодиёти гаронбахои шоирону адибони форсй-точик, тавассути тазкираи "Лубоб-ул-албоб", ки дар шинохти мероси "давраи сукут" ва баъд аз он хеле арзишманд аст, дарво;еъ шоистаи тахсин ва мояи ифтихори уст. Муаллифи китоби "Таърихи адабиёт дар Эрон" Забехуллохи Сафо дар тад;и;оти худ рочеъ ба арзиши таърихиву адабй ва ахамияти иттилоотй доштани "Лубоб-ул-албоб"-ро ба сифати ягона манбаи адабй дар шинохти шоирону адибон мукарраран таъкид намудааст [13].
Аммо бозгу намудани шухрати босазои "Лубоб-ул-албоб" ва арзишу ахамияти он аз доираи ин ма;ола берун аст, зеро нуктаи дигари тахрикдиханда ба тад;и;и авфипажухй боз дар он мушохида мешавад, ки китоби «Ч,авомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт»-и у низ аз аз чумлаи муътабартарин ва арзишмандтарин кутуби насрии ;арни XII-XIII ба хисоб рафта, пахлухои тах;и;нашудаи зиёд дорад. Чуноне ки худи Авфй дар дебочаи ин асар зикр менамояд, онро бо амри Носируддини Кубоча оFOЗ намуда, баъд аз фавти ин амир ва Fалабаи Шамсуддин Элтутмиш дар соли 1232-1233 таълифи онро ба итмом мерасонад. Аз ахбори сарчашмахои таърихй маълум мегардад, ки Авфй ба дарбори Элтутмиш, махз бо даъват ва пешниходи вазири султон Элтутмиш - Низомулмулк Кавомуддини Ч,унайдй ворид шуда буд, аз ин хотир баъди итмом у китоби "Ч,авомеъ-ул-хикоёт"-ро ба ин вазир мебахшад [1, с.2-3].
«Ч,авомеъ-ул-хикоёт" шомили чахор бахш ва иборат аз бисту панч боб мебошад ва пахлухои гуногуни он то имруз мавриди омузиш ва тах;и;и хамачонибаи олимон ;арор дорад.
Дар ин ма;ола мо хадалимкон кушиш кардем, ки дар перомуни сарчашмахо ва маъхазу манобеи аслии "Ч,авомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт"-и Мухаммад Авфии Бухорой пажухише анчом дода, меъёру дарачаи истифодашавии онхоро ба силки тах;и; кашем. Зеро мухимияти ин мавзуъ бо он зохир мегардад, ки асари "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" гарчанде мавриди тах;и;и олимони ватаниву хоричй гардидааст, баррасии чудогона ва махсуси сарчашмахои дар он истифодашуда ва принсипу меъёрхои истифодашавии онхо хануз ба таври бояду шояд ба амал наомадааст.
Илова бар ин, то ин дам матни пурраи инти;одии асар дар хеч як аз мамолики Шар;у Fарб ба нашр нарасидааст, ки махз хамин нукта омили тах;и;талаб будани ин мавзуъро собит
менамояд. Албатта, гузидаву баргузидахо ва мунтахабу гулчинхои хикоёти ин шохасар аз чониби олимону адибон [3,c.4; 5,с.8,-9; 10,с.11-12; 15,с.16-18] чамъоварй ва нашру бознашр шудааст, ки аз ахамияту арзиши бадеии он дарак медихад. Азбаски нуктаи мехварии ин мацола дигар масъаларо дарбар мегирад, мо тахлилу баррасии дарачаи омухташавии асари мазкурро ба мацолаи дигар мегузорем.
Дар шинохту омузиши шахсияти Мухаммад Авфй ва асари гаронарзиши у "Ч,авомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт" хидмати мондагору барчастаи донишманди хиндй Мухаммад Низомуддин шоистаи зикр аст. Зеро Мухаммад Низомуддин дар мехвари рисолаи появии худ, ки бо унвони "Мадхали Ч,авомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт"-и Садидуддин Мухаммад ал-Авфй [18] шухрат дорад, дар баробари тахкици чанбахои норавшани хаёти Авфй, инчунин дар асоси санадхо мазмуну мундарича ва сохтори "Ч,авомеъ-ул-хикоёт "- ро бо як низому равиши махсуси тартибдодааш тахлилу баррасй намудааст. Аз ин ру, аксар олимоне, ки ба та х;и ; и ч анба х ои мухталифи х аёт ва осори Авфй у даст задаанд, асосан такя ба ин рисолаи олими хиндй кардаанд.
Мухаммад Низомуддин дар рисолаи хеш теъдоди асархои дар «Ч,авомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт» хамчун манбаъ ва маъхаз номбаршударо 93 номгу хисобидааст. Дигар мухаццицон [8,c.9-12] низ зимни омузиши ахвол ва осори Мухаммад Авфии Бухорой ба масъалаи сарчашмаву манобеи он таваччух намуда, бештари маълумоти онхо бо китоби Мухаммад Низомуддин мувофицат доранд ва хамин шумораро онхо низ айнан зикр кардаанд.
Дар навбати худ мо низ заминаи нишондодхои мухаццицони зикршуда ва аз руи сармашмаи аслй теъдоди манбаъхоро муайян намуда, бо мацсади муайян намудани умумият ва вежагихои сохтории асар онхоро гурухбандй ё худ тасниф намудем. Маълум гардид, ки цисме аз сарчашмахо ба таври воцей дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" истифода шудаанд ва цисми дигар бошад танхо номи он асархо аз чониби муаллиф зикр гардидаанд. Сарчашмахоро вобаста ба мазмуну мухтаво ва дарачаи истифодашавиашон дар матни "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" ба 5 гурух: таърихй, панду ахлоцй, динй-ирфонй, илмй ва сиёсй-идорй тацсим намудем.
1.Сарчашма^ои таърихй. Ин гурухи сарчашмахо шомили таърихномахое мебошанд, ки барои шархи воцеоти таърихй истифода шудаанд. Китобхои "Турар-ус-сияр", "Таърихи Табарй", "Ахбори Баромика", "Таърихи хулафои Банй Аббос" ва дигар таърихномахо аз чумлаи ин гурухи сарчашмахо мебошанд.
'Турар-ус-сияр". Ин асар яке аз сарчашмахои асосии "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" мебошад, ки онро Абумансур ибни Абдураззоц Саолибии Нишопурй (в.1038) таълиф намудааст. Номи пурраи асар 'Турар ахбор мулук -ал- фурс ва сиярухум" буда, хамчунин бо унвонхои "Турар-ус-сияр","Таърихи Саолибй" ё "Шохномаи Саолибй" машхур аст.
Ин асар дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" асосан дар боби чоруми цисми якум "Дар зикри шохони цадимаи Форс" зиёд истифода шудааст.
"Таърихи Табарй". Муаллифи ин асар донишманди маъруфи царни IX Мухаммад ибни Чдрири Табарй мебошад. Аз миёни осори Табарй асари машхури у "Таъриху-р-русули-вал-мулуки", ки бештар бо номи "Таърихи Табарй" машхур аст, хамчунин аз чумлаи сарчашмахои асосии "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" махсуб мешавад. Бино ба маълумоти Мухаммад Низомуддин ин китоб дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" 20 маротиба зикр гардидааст [18, с.51]. Ин сарчашма, махсусан, дар ду боби цисми аввали "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" - боби чахорум "Дар зикри шохони цадимаи Форс" ва боби панчум "Дар зикри халифахо" зиёд истифода шудааст.
"Ахбори Баромика". Аз таърихномахои дигаре, ки ба хайси манбаи "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" шинохта шудааст, китоби "Ахбори Баромика" мебошад. Муаллифи ин асар муаррих ва ровии маъруф Абуабдуллох Мухаммад ибни Имрон ибни Мусо ибни Саид ибни Абдуллохи Марзубонй (с.т.988) мебошад.
Дар сарчашмахо китоби "Ахбори Баромика" бо унвони пуррааш - "Ахборил Баромика мин ибтидои амрихим ила интихоихи" бар хачми 500 варац зикр шудааст [17, с.2583]. Аз матни "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" бармеояд, ки ин асар ягона манбаи хикоёти марбут ба хонаводаи Бармакиён набуда, аз мицдори зиёди хикоёти марбут ба ин хонавода, беш аз 30 хикоят, танхо дар се маврид номи ин китоб зикр шудааст [18, с.39]. Аз ин маълум мешавад, ки Авфй дар ин чода аз сарчашмахои дигар низ истифода кардааст, ки мутаассифона, аз номи китоб ва аз номи муаллифи он иттилоъ дар даст нест.
Дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" ин сарчашма дар се хикоят - дар боби 5 аз ;исми 2 "Дар фазилати Улувви химмат", дар боби 9 аз ;исми 2 "Дар фазилати саxо", дар боби 14 аз ;исми З "Дар мазаммати xасосат" танхо номи китоб бе зикри муаллифи он оварда шудааст.
Дар б ор аи xо наводаи Бармакиён асархои дигар низ таълиф шудаанд, ки эхтимол онхо манбаи маълумоти Авфй бошанд [ниг. 18, с.38].
"Таърихи хулафoи Бани A66oc" аз чумлаи асархоест, ки дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт"-и Авфй хамчун манбаи маълумот истифода шудааст, мутаассифона, аммо ин асар низ то замони мо омада нарасидааст. Номи муаллиф Абубакр Мухаммад ибни Яхё ибни Султекини котиб, маъруф ба Сулии Шатранчй (в.ЗЗ5-ЗЗ6) буда, Авфй дар 9 хикояти марбут ба Аббосиён дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" аз он истифода кардааст.
2.Сарчашма^ои панду ахлокй. Ин гурух шомили асархои панду аxло;й буда, осори хам арабй ва хам форсиро дар бар мегирад. Аз сарчашмахои маъруфи ин навъи осор, ки муаллифи "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" аз он фаровон истифода кардааст, китоби "ал-Фарац баъд аш-шиддат" мебошад.
"Фарач баъд аш-шиддат" идомаи анъанаи "Фарач баъд аш-шиддат"-нависй буда, он дарбаргирандаи мачмуи ;иссаву хикоятхое махсуб меёбад, ки дар атрофи як мавзуи мехварй, яъне рахой аз ранчу душворй, тавассути омилхои гуногун, яъне xислат ва амалхои нек бахс мекунад.
Ин асар низ яке аз манбаъхои асосии "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" ба шумор меравад, зеро муаллиф аз сар то нихояти китобаш аз он мустафид гардидааст. Ин асар аслан ба забони арабй буда, ба ;алами донишманди бузурги араб, шоир, адиб, ;озй Абуалй Мухассин ибни Алй ибни Мухаммад ибни Довуд ат-Танyxй (с.в.994) тааллу; дорад.
Бино ба маълумоти Мухаммад Низомуддин наздик сеяки "Фарач баъд аш-шиддат"-и Танyxиро Авфй дар бобхои гуногуни "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" истифода намудааст [18, с.93]. Махз хамин нукта, яъне истифодаи фаровони асари ба забони арабй навиштаи Танyxй дар "Чдвомеъ-ул-хикоёт" собит мекунад, ки Мухаммад Авфй асари "ал-Фарач баъд-аш-шиддат"-и Танyxиро ба форсй тарчума карда будааст ва xyди Авфй низ аз ин тарчума мукарраран xабар дода мегуяд, ки: «Козй Мухассини Танyxй китоби ал-Фарач баъд-аш-шиддат» таълиф кардааст андар ин маънй ва он китобе ма;бул ва марFyб аст. Ва муаллифи ин китоб онро ба лyFати порсй тарчума кардааст ва бештари хикоёти он дар ин мачмуъ мастур аст»[1]. Мутаассифона, тарчумаи Авфй то имруз ба мо нарасидааст ва умед дорем, ки рузе ин тарчума аз маxзани ягон китобxонаи канори олам пайдо мешавад.
Зеро аз эхтимол дур нест, ки махз тарчумаи Авфй хамчун сарчашмаи точикй дар тарчумахои дигари китоби "Фарач баъд аз шиддат", аз чумла тарчумаи Дехистонй ва дигарон xидмат карда бошад, ки тахлилу баррасии тарчумаи ин асар мавзуи тах;и;ии дигар аст.
Ин чо бояд таъкид намоем, ки тарчумаи форсии "Фарац баъд аз шиддат"-и Aвфй низ дар цатори сарчашмацои дигар щмчун манбаи появи дар таълифи "Цавомеъ-ул-цикоёт" хидмат кардааст.
"Kалила ва Димна". Аз асархои дигаре, ки хамчун сарчашмаи сахим дар таълифи "Чдвомеъ-ул-хикоёт" шиноxта шудааст, ин шохасари панду аxло;ии ;адимуласли "Калила ва Димна" мебошад. Ин асар низ аз чониби Авфй дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" зиёд истифода шудааст. Аз чумла, дар се хикоят: боби 4 аз ;исми аввал "Дар зикри мулуки Ачам ва таъртаи давлати эшон", боби 12 аз ;исми аввал - "Дар фавоиди ройхои соиб, ки мулуки чахон аз он барxyрдорй ёфтаанд", боби 25 аз ;исми З "Дар макрхои занон ва хикояти кайдхои эшон" истифода шудааст.
"K,oбуснoма" Китоби гаронарзиши Амир Унсурулмаолии Кайковус "Кобуснома" низ дар Fанои матолиби зохириву ботинии "Ч,авомеъ-ул-хикоёт"-и Авфй на;ши шоиста дорад. Маълум аст, ки Унсурулмаолй "Кобуснома"- ро барои писараш Гелоншох таълиф намуда буд, аз ин ру, Авфй низ хангоми истифодаи хикоёти ин асар, сyxанашро бо ибораи "насихатхое, ки Кайковус ба фарзанди xyд карда буд" OFOз мекунад.
Ин асар як маротиба дар боби 15-уми ;исми 2 "Дар фавоиди хазм" зикр мешавад ва Авфй номи асарро дар хикоят ;айд намекунад. Чунончи, дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" омадааст: "Овардаанд, ки Шамсулмаолй Кобус Вушмгир дар аснои пандхо, ки писарро медод, гуфт: Яке аз .... "[1].
"Уюн-ул-ахёр" ё "Уюн-ул-ахбoр"-и Насафи. Мухаммад Авфй дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" аз асари дигаре бо номи "Уюн-yл-аxёр" (ё "Уюн-yл-аxбор") истифода намуда, номи онро зикр кардааст, ки он ба ;алами Начмуддин Мухаммад ибни Ахмади Насафй тааллу; дорад. Аз ин
асар танхо як маротиба дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" ишора рафтааст, ки он хам дар боби 10-уми цисми дуюми китоб - "Дар баёни лутфу карам" омадааст.
Дар ин чо як нуктаи бахсталаб боцй мемонад, рочеъ ба муаллифи ин сарчашма. Яъне дар байни осори Насафй бо чунин унвон дар сарчашмахо ягон асар пайдо нашудааст. Fайр аз ин, бинобар дуруст нуцтагузорй нашудан хануз маълум нест, ки шакли дурусти он "Уюн-ул-ахёр" аст ё "Уюн-ул-ахбор", ки ин чониби дигари масъалаи муайян намудани сарчашма мебошад. Инчунин дар номи муаллиф низ як навъ норавшанй вучуд дорад, зеро Авфй бе зикри номи муаллиф мухтасаран Насафй мегуяд ва ин хануз далели он нест, ки муаллифи асар хамон Начмуддин Умар Насафй аст ва ё Насафии дигар. Ин нуктахоро дуктур Низомуддин низ дар "Муцаддима" иброз медорад, аз ин хотир, номи ин сарчашмаи истифоданамудаи Авфй ниёз ба тахциц дорад [18, с.65].
Маъхаз^ои диниву ирфонй. Ин даста, сарчашмахоеро дарбар мегирад, ки ба мавзуоти улуми диниву ирфонй ва умуман улуми исломиву ахлоции шаръй бахшида шудаанд ва хар яке вобаста ба мавзуи бобхо дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" истифода шудаанд. Аз чумла:
Китабу-т-тажир фи-т-тафтр. Муаллифи ин китоб Имом Начмуддин Абухафс Умар ибни Мухаммад ибни Ахмади Насафй (с.т. 1068 - в.1142) фацех, олими бузурги мазхаби ханафй дар замони худ, мулаццаб ба "муфтию-с-сацалайн" мебошад [13,ч.2,с.947].
Мухаммад Авфй дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" аз китоби "Ат-тайсир фй тафсир"-и Насафй - ро дар се маврид, ё дар се хикоят истифода кардааст. Дар боби 1 аз цисми аввал - "Дар маърифати Офаридгори таъоло ва тацаддус", дар боби 5 аз цисми чорум - "Дар даавоти маъсур бо зикри дах шавад", дар боби 19 аз цисми чорум - "Дар зикри ачоиби тилисмот".
Тафтр ибн ал-Калбй. Дар "Фехрист"- и Ибни Надим номи муаллифи китоб чунин омадааст: Абуназр Мухаммад ибни Соиб Калбй (в. 146 х.) аз уламои Куфа дар тафсир ва ахбор ва саргузаштхои мардум аст. Аз чумлаи китобхои у танхо тафсири Куръон ёд шудааст [7, с.160].
Дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" ин тафсир дар ду хикоят: яке дар боби 1 цисми якум - "Дар маърифати Офаридгор..." ва дигаре дар боби 24 цисми чорум - "Дар зикри Fароиби туюр" омадааст.
Мутаассифона, китоби мазкур аз байн рафтааст ва танхо порахои онро дар таълифоти Замахшарй, Табарй ва БаFOвй (Бацавй) мушохида кардан мумкин аст [18, с.39].
Ржолаи кушайрия. Ин рисолаи ирфонй низ яке аз мухимтарин маъхазхои "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" махсуб меёбад, ки он ба цалами Абулцосими Кушайрй (с.т.986-с.в.1073) тааллуц дорад. Ин фацехи бузурги нишопурй бино ба маълумоти Ибни Халликон дар илми фицх, тафсир, хадис, усул, адабу шеър ва тасаввуф алломаи замони худ будааст [6, ч.1,с.542].
Истифодаи ин сарчашма дар "Чдвомеъ" ба таври интихобй аз ривоятхои он барои боби махсуси китоб дар бораи суфиён сурат мегирад. Мухаммад Низомуддин ибрози ацида менамояд, ки Авфй асли арабии "Рисолаи цушайрия"-ро истифода намудааст ва наздик 13 нацлро дар хикоёташ аз ин китоб овардааст. Бештари ривоятхои аз ин китоб овардашуда дар боби 3 аз цисми якум - "Дар зикри каромоти авлиё..." нацл мешаванд. Танхо як хикоят аз ин сарчашма дар боби 10 аз цисми чорум - "Дар зикри чамоате, ки ба вартаи ишц дармонданд ва ба мурод нарасиданд" оварда шудааст.
"Рабиъ-ул-аброр"- и Замахшарй. Абулцосим Махмуд ибни (Умар) ибни Мухаммад ибни Ахмад аз-Замахшарй мулаццаб ба Ч,оруллох дар дехаи Замахшари Хоразм (с.1143) таваллуд ёфтааст. Аз умарои аиммаи улуми тафсир, хадис, нахв, лyFат, адаб, баён ва аз акобири ханафия будааст.
Номи пурраи асар дар чое чун "Рабиъ-ул-аброр фил адаб вал мухозара"[17, с.2691] ва дар чои дигар "Рабиъ-ул-аброр ва нусус-ул-ахёр" ва "Равз-ул-ахёр"[18, с.69] омадааст.
Дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" асари Замахшарй танхо як маротиба дар боби 24 аз цисми 4 "Дар зикри Fароиби туюр", алалхусус, дар робита бо циссахои мyрFи анцо истифода шудааст.
З.Маъхаз^ои илмй. Ин гурух шомили асархои илмй ё худ марбут ба улуми дахила, ба монанди табиат, чyFрофия, этнография, биология мебошад.
"О^р-ул-бокия анил курун ал-холия" Асари маъруфи мухацциц, риёзидон, хиндшиноси бузург Абурайхон Мухаммад ибни Ахмади Берунй (972-1048) "Осор-ул-боция анил цурун ал-холия" аз чумлаи сарчашмахои "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" махсуб меёбад.
"Осор-ул-бокия анил курунил холия", ки бо номхои дигар низ, ба мисли "Ал-осор-ул-боция анил фуруъот ал-холия" ва "Ал-осорул боция анил умумил холия" машхур аст, аввалан ба забони арабй ва дертар ба забони форсй тарчума шудааст. Ин китоб маълумоти судманди
таърихиро оид ба одоту суннатхои миллату хал;иятхои гуногуни ахди бостон то давраи худи муаллиф, чашну идхои ;авмхои гуногун, масоили нучумй ва гайраро дарбар мегирад.
Ин асари Берунй дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" муста;иман зикр намегардад, вале Авфй танхо
номи муаллифро зикр намуда, мегуяд: "Абурайхони Берунй овардааст дар кутуби худ......"[1].
Яъне харчанд Авфй номи сарчашмаро зикр намекунад, аммо аз матолиби асар ошкор мегардад, ки он "Осор-ул-бо;ия" аст.
Дар радифи ин гурух сарчашмаи маъруфи дигареро метавон ёдрас шуд. "Ал-масолик вал мамолик"-и Ибни Хурдодбех. Ибни Хурдодбех аз мардуми Хуросон буда, байни солхои 820-826 ба дунё омадааст.
"Ал-масолик ва мамолик" асарест перомуни роххо ва кишвархо, ки бештар фарогири иттилооти чугрофиёй аст, вале дар он маълумоти зиёди таърихй, адабй ва умуман улуми инсоншиносй рох ёфтааст [17, с.1573].
Сохиби "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" аз китоби "Ал-масолик ва мамолик" танхо як маротиба дар боби 17 дар бахши 4 "Дар зикри Рум, Хдбаша ва Хинд" ёдовар шуда, аз матолиби он истифода мекунад. Худи Авфй ба ин ишора карда мегуяд, ки дар чахор боби хотимавии бахши чорум у аз асархои "Масолик ва мамолик" ва китоби "Табоеъ" ва гайра фаровон истифода кардааст (1).
"Китоб-ул-хайвон". Ин асар ба ;алами донишманд ва файласуфи машхури араб Абуусмон Амр ибни Бахр ал-Ч,охиз ( с.т.767- с.в.869) тааллу; дорад. Ин асар аз якчанд боб иборат буда, фарогири маълумоти марбут ба арабхо, зисти онхо, урфу одат, а;ида, улум, шеъру адаб, амсолу баён ва илми калом, инчунин дар бораи тамаддун ва таъриху фарханги давраи Аббосиён, мулуку тавоифи гуногуни щадима, дин ва сиёсати онхо, тиббу амрози мухталифа ва монанди ин мебошад.
Ин асар низ хамчун яке аз сарчашмахои "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" шинохта шудааст, зеро дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" дар боби 1 аз ;исми сеюм - "Дар ихтилофи табоеи инсон" бо зикри номи китоб ва номи муаллиф истифода шудааст.
Добили зикр аст, ки дар хеч як фехристи осори марбут ба Ч,охиз номи китоб тахти "Табоеъ ул-хайвон", чуноне ки дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" омадааст, ба назар нарасид. Шояд Авфй сахван ба чои "Китаб-ул-хаявон" онро "Табоеъ-ал-хайвон" зикр карда бошад.
4.Сарчашма^ои дорои матолиби сиёсй ва умури давлатдориву идоракунй. Аз асархое, ки дар саргахи ин даста чой гирифтааст, китоби "Дастур-ул-вузаро" мебошад. Бино бар ;авли худи Авфй - Султон Разиюддин Иброхим ибни Масъуд ибни Махмуди Fазнавй, мула;;аб ба Захируддавла (с.х. 1059-1099) мебошад. Мутаассифона, бо вучуди кушишхои зиёд ба мо муяссар нагардид, ки оид ба ин асар ва муаллифи он аз сарчашмахои дастраси худ маълумот пайдо намоем. Аз ин ру, дар айни замон манбаи ягона ва шохиди арзи вучуд доштани ин асар танхо худи "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" махсуб меёбад, дар холе ки ин асар аз чумлаи осори азбайнрафта шинохта шудааст [9, с.42].
Аз ин сарчашма дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" танхо як хикоят дар боби 13 аз бахши сеюм "Дар мазаммати фазозат ва дуруштхуй ва мадхи риф;у нармсорй" оварда шудааст.
Васиятномаи Низомулмулк. Аз навиштахои Хоча Низомулмулк, ки ба хайси манбаи "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" шинохтан мумкин аст, ин васиятномае мебошад. Бино бар ;авли Забехуллохи Сафо он мактубе аст, ки дар зикри шароити вазорат ва баъзе васоё ва супоришхо, ки Низомулмулк ба писари худ Абулфатх Фахрулмалик навишта буд ва аз он нусахе бо номи "Васоёи Низомулмулк" ё "Дастур-ул-визора" мавчуд аст [13, ч.2, с.907].
Ин сарчашма дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" дар боби 17 ;исми 2 "Дар фазилати чидду чахд" истифода шудааст.
Дар мачмуъ гуфтан мумкин аст, ки нуктаи мехварии ин ма;ола, пеш аз хама, таснифи сарчашмахо, хамчун манбаву маъхази асосии китоби "Ч,авомеъ-ул-хикоёт" буд. Он маълумоте, ки дар бораи чанд асари таърихй, адабиву панду ахло;й, диниву ирфонй ва илмй баён доштем, ин нишонае аз анбухи матолиби судманди ин китоби арзишманд ва теъдоде аз мивдори зиёди сарчашмаву маъхазхои гуногуннавъ буд, ки мо онро дастабандй намудем.
Хулосаи нихой он аст, ки тах;и;и сарчашмахо дар "Ч,авомеъ-ул-хикоёт"- и Мухаммад Авфии Бухорой, агар аз як чониб дарача ва принсипу меъёрхои истифодашавии онхоро тари;и тасниф ва муайян намудан мусоидат намояд, аз чониби дигар барои бозгу ва муаррифии осори гайришинохта ва ё азбайнрафта хидмат менамояд, ки дар мачмуъ дорои ахамияти илмй дар рушди илми сарчашмашиносй буда метавонад.
Гузашта аз ин, унвони сарчашмахо ё муаллифони онхо дар "Чавомеъ-ул-хикоёт" хеле зиёд ба мушохида мерасанд, ки метавон аз ин матолиб пахлухои тах;и;нашудаи ин осори гарон;адрро муайян намуд. Яъне "Чавомеъ-ул-хикоёт"-и Авфй аз як чониб метавонад, барои эхё ва идомаи осори насри таълифии давраи асримиёнагй истифода шавад ва аз тарафи дигар дар кашфи асархои нав ва ё масъалахои нокушудамондаи осори классикии кухан хидмат кунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Авфии Бухорой. Чавомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт. Нусхаи китобхонаи миллии Порис.(8ирр1.рег8ап 906). - 359 с.
2. Авфй, Мухаммад. Лубоб-ул-албоб. Аз руи тасхехи Э. Браун. Бо мукдддимаи Мухаммад Казвинй, тах;и;от ва таъли;оти Саид Нафисй/М.Авфй. - Техрон: Хермес,1389.- 1082 с.
3. Авфй, Мухаммад. Чавомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт. Матни инти;одй, ба му;обалаву тасхех ва тахшияву таъли;и Мазохири Мусаффо. Ч,узъи аввал аз ;исми чорум/М.Авфй.-Техрон. 1370. - ч.4, с.198
4. Ба;оев, М. Хдёт ва осори Мухаммад Авфй. Гулчини "Чавомеъ-ул-хикоёт/М.Ба;оев.-Душанбе: Ирфон,1966.
5. Вохидов, С. Жизнь и творческое наследие Мухаммада Авфи/С.Вохидов.-Душанбе: Дониш, 1989 - 168с.
6. Деххудо, Алиакбар. Лугатнома/А.Деххудо.-Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгохи Техрон, чопи дуввум аз давраи чадид, 1377. Ч,.1. - 1599 с.
7. Ибни Надим. Ал-Фехрист. Тарчумаи Ризо Тачаддуд/И.Надим. - Техрон, 1381. - 851 с.
8. Муин, Мухаммад. Тарчумаи ахволи Авфй. Чавомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёти Садидуддин Мухаммад Авфй/М.Муин.- Техрон, 1340.- С.1-80.
9. Мусаффо, Амирбону. Манобеи гумшудаи "Чавомеъ-ул-хикоёт"/А.Мусаффо// Мачаллаи Гавхар, 1354. Шумораи 25. - С. 38-45
10.Мусаффо, Амирбону. Му;аддимаи мусаххех. Чавомеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёти Садидуддин Мухаммад Авфии Бухорой.-Техрон: Интишороти Бунёди фарханги Эрон,1352.
11.Салимов, Н. Мархалахои услубй ва тахаввули анвоъи наср дар адабиёти форсу точик (асрхои 1Х-ХШ)/Н.Салимов.-Хучанд: Нури маърифат, 2002. - 398 с.
12.Сангова, X. Таркиб ва мундаричаи "^авомеъ-ул-хикоёт"/^.Сангова// Дисс. номз. илм. филол. - Душанбе, 2003. - 169 с.
13.Сафо, Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ч,. 2./З.Сафо. - Техрон: Интишороти Фирдавс, 1369. Ч. 2. - 1128 с.
14.Танухй, Абуалй Мухассин ибни Алй. ал-Фарач баъд аш-шиддат. Би тасхехи Аъбуд аш-Шолчй. Ч.1-5/А.Танухй. - Байрут, Дор ус-содир, 1975
15.Хамробоев, Н. А. Хусайн Дехистани и перевод его книги "ал-Фарадж баъд аш-шиддат" / Н. А. Хамробоев // Вестник Таджикского национального университета. Серия филологических наук. - 2017. - № 4-2. - С. 249-260.
16.Хонсорй, Мухаммад. Муаррифй ва на;ди китоб: "Чавомеъ-ул-хикоёт"/М.Хонсорй.- Маориф, 1375, шумораи 38. - С. 80-92.
17Дамавй, Ё;ут. Муъчам-ул-удабо. Иршод ал-ариб ила маърифатил адиб. Тах;и;и Эхсон
Аббос. Бейрут: Дор-ул-гарб ал-исламй. 1993. - 3541с. 18.Nizamuddin, Muhammad. Introduction to the Jawami ul-hikayat wa lawami ur-riwayat of Sadidud-Din Muhammad Al-Awfi. London: Luzac,1929. - 613 p.
REFERENCES:
1. Awfi al-Bukhari. Jawami'ul hikayat wa lawami' ur riwayat. The Copy of National Library of Paris. (Suppl.persan 906). - 359 p.
2. Awfi, ^uhammad. Lubab-ul-albob. Corrected by Edward G.Browne. Introduction by Muhammad Qazwini, research and supplement by Said Nafisi. - Tehran: Hermes,1389. - 1082 p.
3. Awfi, Muhammad. Jawami'ul hikayat wa lawami' ur riwayat. The author of introduction commentaries Mazahir Musaffa. First chapter of the fourth part. Tehran. 1370. - v.4, p.198
4. Baqoev, M. The Life and Works of Muhammad Awfi. Collection of Jawami'ul hikayat - Dushanbe: Irfon, 1966.
5. Vohidov, S. The Life and Creative Heritage of Muhammad Awfi. Dushanbe: Donish, 1989 - 168 p.
6. Dehkhuda, Aliakbar. Lugatname. Tehran: Editing and Press Center of Tehran University, Second edition, 1377. V.1. - 1599 p.
7. Ibni Nadim. Al-Fehrist. Translated by Rizo Tajaddud/I. Nadim. - Tehran, 1381. - 851 p.
8. Muin, Muhammad. Awfi's Biography. Jawami'ul hikayat wa lawami ur riwayat of Sadiduddin Muhammad Awfi. - Tehran, 1340.- p. 1-80.
9. Musaffo, Amir Bonu. Lost sources of "Jawami'ul hikayat"// "Gavhar" Journal, 1354. No. 25. - pp. 38-45
10.Musaffo, Amir Bonu. Introduction of the author. Jawami'ul hikayat wa lawami' ur riwayat of Sadiduddin Muhammad Awfi. - Tehran: Background of Iran Culture,1352.
ll.Salimov, N. Stylistic periods and the Transformation of the Prose Types in Persian -Tajik Literature
(IX-XIII)/ - Khujand: Nuri ma'rifat, 2002. - 398 p. 12.Sangova, H. The Structure and Content of "Jawami'ul hikayat"// Disser. of candidate of
philological sciences. - Dushanbe, 2003. - 169 p. 13.Safa, Zabihollah. History of Literature in Iran. V. 2. - Tehran: Firdavs, 1369. V. 2. - 1128 p.
14.Tanukhi, Abu Ali Muhassin ibni Ali. Al-Faraj ba'd ash-shiddat. Correcred by A'bud ash-Sholji. V.1-5. - Beirut, Dor-us-sodir, 1975
15.Hamroboev, N.A. Husain Dehistani and the Translation of the Book "Faraj ba'da shiddat'TN.A. Hamroboev// Scientific notes by Tajik National University. Series of Humanitarian Sciences. -2017. - 4-2. - P. 249-260.
16.Khonsori, Muhammad. Introduction and review of the book: (Mu'arrifi wa naqdi kitob): "Jawami'ul hikayat". Maorif, 1375, No. 38. - pp. 80-92.
17.Hamavi, Yoqut. Mu'jam ul-udabo. Irshod al-arib fi ma'rifatil adib. Studied by Ehson Abbos. Beirut: Dor ul-gharb al-islami. 1993. - 3541p.
18.Nizamuddin, Muhammad. Introduction to the Jawami ul-hikayat wa lawami ur-riwayat of Sadidud-Din Muhammad Al-Awfi. London: Luzac,1929. - 613 p.
