CC BY
11
5.6.6. [07.00.10] ТАЪРИХИ ИЛМ ВА ТЕХНИКА
5.6.6. [07.00.10] ИСТОРИЯ НАУКИ И ТЕХНИКИ
5.6.6. [07.00.10] HISTORY OF SCIENCE AND TECNOLOGY
ТКБ 53(575.03)
DOI:10.51844-2077-4990-2022-4-47-52
САХМИ Комили Абдущай Шарифзода, д.и.ф. ва математика, АБУРАЙХРНИ БЕРУНЙДАР профессор, директори Пажууишгоуи таърихи илмуои табии ИНКИШОФИ ИЛМУ ва технологияи назди ДДБ ба номи Носири Хусрав ТЕХНИКА ДАР АСРХОИ (Тоцикистон, Бохтар) Усмонзода Аюб Ислом, д.и.т., МИЁНА профессор, ректори МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров";
Шамсидинов Мумин Иномцонович, н.и.ф.математика, дотсенти кафедраи физикаи умуми ва цисмуои сахти МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд) ВКЛАД Комили Абдулхай Шарифзода, д. физико-математических АБУРАЙХАНА БЕРУНИВ наук, профессор, директор Научно-исследовательского РАЗВИТИЕ НАУКИ И института истории естествознания и техники при БГУ ТЕХНИКИ В СРЕДНИЕ имени Носира Хусрава; Усмонзода Аюб Ислом, д.и.н., ВЕКА профессор, ректор ХГУ имени Б.Гафурова; Шамсиддинов Мумин Иномджонович, кандидат физико-математических наук, доцент кафедры общей физики и твердого тела физико-технического факультета ХГУ им. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд) ABURAIKHAN Komili Abdulkhai Sharifzoda, Dr. of Physical and Mathematical BERUNI'S CONTRIBUTION Sciences, Professor, director of the Research Institute of the TO THE DEVELOPMENT OF History of Natural Sciences and Technology at the BSU named SCIENCE AND after Nosir Khusrav; E-mail: [email protected];_Usmonzoda TECHNOLOGY IN THE Ayub Islom , Dr. of historical sciences, professor, rector of the MIDDLE AGES SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov"; Shamsidinov Mumin Inomjonovich, candidate of Physics and Mathematics Science, Associate Professor of the chair of general physics and solid state attached to the Physics and Technology Faculty under the SEI KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected] Вожа^ои калиди: табии, риёзи, ситорашиноси, цугрофия, маъданшиноси, таърихи илм, Абурайуони Беруни
Мацола ба таулили осори ганй ва гаронбауои Абуращони Беруни дар донишуои ситорашиноси, риёзиёт, уисоб, уандаса, мусаласот (тригонометрия), цугрофиё, илми табии (физика) ва маъданшиноси (минералогия) бахшида шудааст. Дар заминаи сарчашмауои аввалия сауми арзишманди нобигаи овозадор Абурайуони Беруни дар инкишофи донишуои ситорашиноси риёзиёт ва табииёт нишон дода шудааст.Цайд карда мешавад, ки Беруни дар Хоразм уавзаи илмие таъсис дод, ки ба тауцици масъалауои нуцум пардохта, дар баробари дигар кашфиёт аввалин бор назарияи уаракати Офтобро пешниуод намудааст. Сауми Беруни дар инкишофи илму техника дар асруои миёна хеле бузург буда, дар ин замина бештар аз саду панцоу осори илми - тадцицоти таълиф намудааст, ки онуо минбаъд дар инкишофи улум ва технологияи саноатии Аврупо таъсири боризе расонидааст.
Ключевые слова: физика, математика, астрономия, география, минералогия, история науки, Абурайхан ал-Бируни
Статья посвящена анализу богатых и ценных трудов Абурайхана Беруни по астрономии, математике, вычислениям, геометрии, тригонометрии, географии, естествознанию (физике) и минералогии. На основе первоисточников показан ценный вклад известного гения Абурайхана Беруни в развитие астрономии, математики и естественных наук. Отмечается, что Беруни основал в Хорезме научный центр, который занимался изучением вопросов астрономии и, наряду с другими открытиями, впервые предложил теорию движения Солнца. Вклад Беруни в развитие науки и техники в средние века был очень велик, и в этом контексте он создал более ста пятидесяти научно-исследовательских работ, оказавших значительное влияние на дальнейшее развитие науки, техники и промышленности в Европе.
Key words: physics, mathematics, astronomy, geography, mineralogy, history of science, Abu-r-Raykhan al-Biruni
The article dwells on the analysis beset with the rich and valuable works of Aburaikhan Beruni on astronomy, mathematics, calculations, geometry, trigonometry, geography, natural science (physics) and mineralogy. Based on primary sources, the valuable contribution of the famous genius Aburaikhan Beruni to the development of astronomy, mathematics and natural sciences is shown. It is noted that Beruni founded a scientific center in Khorezm, which was engaged in the study of astronomy and, along with other discoveries, first proposed the theory of the movement of the Sun. Beruni's contribution to the development of science and technology in the Middle Ages was very great, and in this context he created more than one hundred and fifty research papers that had a significant impact on the further development of science, technology and industry in Europe.
Абурайхон Мухаммад ибни Ахмад Берунии Хоразмй (08.09.973, Кос - 17.12.1048, Fa3Ha) яке нобигагони овозадори тонику форс буда, бо осори гаронбахои худ дар таърихи илму фарханги чахонй сахми бузург гузоштааст. Берунй аз худ 164 номгуй осори ганй ва гаронбахое ба мерос гузоштааст, ки аз он чумла 62 номгуй ба донишхои ситорашиносй, дар бораи устурлоб (асбоби асосии ситорашиносии асримиёнагии олами ислом) ва 35 номгуй дар донишхои риёзиёт, хисоб, хандаса, мусаласот (тригонометрия), чугрофиё, хавошиносй (метеорология), илми табий (физика) ва маъданшиносй (минералогия) тааллу; доранд [9,с.313].Бидуни шакк, осори у дар хазинаи тиллоии илму фарханги чахонй мав;еи хосаро ишгол менамояд ва барои инкишофи минбаъдаи донишхои а;лй (табий) ва на;лй (чомеашиносй) сахми арзанда гузоштаанд.
Тамоми осори илмии у ба истиснои ду асар: яке аз шохасари энсиклопедии риёзй ва табий бо номи "Китоб-ут-тафхим ли авоил синоа-т-танчим"("Китоби андарз барои огози илми ситорагон") ва дигаре рисолаи чолибе бо номи "Рисола дар маърифати Офтоб ва кура ("Рисола дар донистани Офтоб ва кура")" ба забони илмии талаботи замонааш забони арабй таълиф карда, ду асари номрафтаро ба забони порсии дарй (точикй) низ навиштаанд.
Берунй аз хурдсолй ба тахсили илм огоз карда, беш аз хама ба илми ситорашиносй шугл дошт. Рагбати у ба илми ситорашиносй то андозае буд, ки хатто дар асархои таърихию чугрофию забоншиносиаш ба монанди "Осор-ул-бо;ия" [2] ва "Мо ли-л-^инд" [3] масъалахои марбут ба ситорашиносй, аз чумла гохшиносй ва солноманависиро ёдрас шудааст. Устоди аввалини у дар ин соха муначчиму риёзидони бузурги Хоразмй Абунаср Мансури Иро; буд. Абурайхони Берунй дар илмхои риёзй, (математика), табий (физика), ситорашиносй (астрономия), дорушиносй (фармакопея), маъданшиносй (минералогия), чугрофиё (география), таърих ва забоншиносй алломаи замонааш буд.
Абурайхони Берунй дар овони 21 -22-солагиаш асбобхои ситорашиносй сохта тавассути онхо мухтасот (координата)-и бисёер аз махалхои ахолинишини Хоразмро муайян карда буд [5, с. 9].
Берунй аз миёни донишмандони олами ислом ва ниёгони асримиёнагии мо аввалин шахсе буд, ки ним;утри Заминро бо да;и;ияти чолибе андозагирй кардааст. Усули андозагирии уро чунин шарх медиханд.Шахси мушохидакунанда дар болои кух (дар нукгаи А) к;арор
гирифтааст. Баландии кухро аз сатхи Замин то пуктаи болоии он (АЕ) бо ишора мекунем.
Расми 1. Усули Берунй доир ба андозагирии нимкутри Замин
zBCA=90-zBDA zBCA=90-(180-90-а) zBCA=90-180+90+а zBCA=a
Порчаи СА дар ин \o.iai ба суммам порчахои СЕ (радиуси Замип. г) ва СЕ (баландии нуктаи h^ а___с________сое а = г/(г+ h)
мушохдда,' ) баробар аст, яъне
Мушохидакунанда тавассути устурлоб кунчи байни хатти уфукии AD ва дуртарин нуктаи дидашавандаи сатхи Замин АВ-ро андозагирй кардааст. Яъне кунчи zDAB-po, ки дар накша бо
а ншора шудааст, муайян кардааст. Мупюхида кардан душвор нест, ки кунчи zDAB бо кунчи zBCA, ки кунчи байни ду нимкутри кураи Замин аст, баробар мебошад. Дар хакикат, zBCA=90-zFCD буда, азбаски zFCA ва zDAC кунчхои рост мебошанд, zFCD=zBDA мебошад. Дар навбати худ zBDA=180-90-a мебошад, зеро хосили чамъи кунчхои секунча 180 дарача аст. Аз ин ру, zDBA низ кунчи рост хисобида мешавад ва муодилаи оддии зеринро хосил мекунем: zBCA=90-zFCD. Азбаски дар сурати баробар будани кунчхо косинуси онхо низ баробаранд, баъд аз андозагирии кунчи zDAB косинуси кунчи zBCA муайян карда мешавад. Дар секунчаи росткунчаи ABC таносуби CB-ро ба CA хамчунин нисбати катет ба гипотенуза доииста. муодилаи зеринро хосил мекунем:
СБ
cosa
СА
дар ин чо СВ - ин нимкутри мавриди назар, яъне радиуси Замин мебошад. Порчаи СА дар ин
холат ба суммаи порчахои СЕ (радиуси Замин) ва СЕ (баландии нуктаи мупюхида. ,?г) баробар cosa = г/(г + h).
аст, яъне
Аз ин чост, ки г = г ■ eos я + h ■ cosa
г = (т +ft) ■ eos я
. Формулаи мазкурро ба таври зерин табдил медихем:
Ин муодиларо ба таксим карда, хосил мекунем:
1 = eos я + h • созя/г
Пас аз хар ду тарафи муодила тарх кардани CGSff хосил метардад:
1— eos я = А ■ eos а/г
Нихоят формулаи зерин хосил мегардад, ки аз руи он нимкутри Замин, яъне радиуси онро андозагирй кардан мумкин аст: h ■ cosa
Андозагирихои нимкутри Замин аз тарафи Берунй аз натичаи илмии замони муосир такрибан 30 км тафовут дорад, ки ин барои асрхои миёна, такрибан 1000 сол кабл дастоварди хеле олй махсуб мегардид.
Агарчанде дар раддабандии донишхои асримиёнагии олами ислом илмхои ситорашиносй ва табий чузъе аз илмхои риёзй, дар мачмуъ хамчун илмхои аклй пажухиш мегардид, ниёгони асримиёнагии мо илмхои аклиро андар хамгироии якдигар тахкик мекарданд. Берунй хам агарчанде рисолахои махсуси риёзй (ба маънои математикй) таълиф кардааст, вале натичаи онро дар пажухишоти ситорашиносй, табий ва хатто маъданшиносй истифода кардааст.
Берунй дар бораи курашакл будани Замин ва харакати он дар атрофи мехвари худ муътакид буд ва бар табиати оташини Офтобу ситорахо ва андозаи азиму дур будани онхо аз Замин боварй дошт. У квадрант (рубъи зовиясанч)-и риёзидон ва ситорашиноси маъруфи точик ва хамзамони худ Ахмади Насавй (1010-1075)-ро то дарачае комил кард, ки дар муддати 400 сол бузургтарин квадранти чахон хисоб меёфт.
Берунй дар сохаи физикаи амалй ва маъданшиносй вазни хоси бисёре аз маъданхоро муайян карда, такрибан 50 намуди маъдан, фулуз ва хуларо тавсиф кардааст. Бояд гуфт, ки бешак Абурайхони Беруниро дар баробари Мухаммад Закариёи Розй яке аз асосгузорони физикаи амалй дар асрхои миёна номидан равост.
Расми 2. Сафхае аз китоби "Цонуни Масъуди" бо тасвири марохили Мох; ва гирифтани Мох; (хусуф).
Вай дар рохи муайян намудани вазни хоси чисмхо комёбихои чолиберо ноил гашт ва натичахои ба дастовардаи у аз натичахои имруза, ки бо дастгоххои да;и;тар ва техникахои чадид ба даст омадааст тафовути хеле кам дорад. Физикдони шинохтаи рус Орест Данилович Хволсон (04.12.1852 - 11.05.1934) дар асари худ «Курс физики» (соли 1923) [6] усули бамиёновардаи Абурайхони Беруниро барои муайянсозии вазни хоси чисмхо дар радифи усулу тарзхои муосир ;арор додаст. Муоинаи зерин, ки дар он дастовардхои Абурайхони Берунй бо натичахои илмии муосир му;оиса мешавад, шаходати хубест барои жарфнигарй ва тавоноию да;и;кории ин донишманди волома;ом мебошад. Берунй барои андозагирии вазни хоси чисмхо асбоби махсуси конусшакли зеринро ихтироъ карда буд:
Расми 3.Асбоби ихтироъкардаи Берунй барои муайян кардани вазни хоси цисмх;о.
Яке аз методхои тах;и;отии у дар сохаи физикаи эксперименталй добили таваччух аст, ки як тачрибаро чандин маротиба (бино бар баъзе маълумот) то 20 маротиба такрор мекард, то натичаи саххех ба даст орад. Чунин рафтор дар факултетхои физикаи донишгоххои муосир низ истифода карда мешаванд.
Цадвали 1.Муцоисаи натицахои хосилкардаи Берунй ва натицахои замони муосир барои муайян
Ч и с м Вазни хоси таъйиншуда аз тарафи Берунй Вазни хос тавассути илми муосир
Тилло 19,05 19,25
Ну;ра 10,43 10,50
Мис 8,70 8,93
Охан 7,87 7,86
Арзиз (Калъагй) 7,31 7,28
Симоб 13,58 13,55
Сурб (Рух) 11,33 11,34
Лаъл 3,58 3,5-4,1
Булур 2,50 2,59-2,66
Зумуррад 2,75 2,67-2,77
Кахрабо 0,85 1,05-1,10
1 -вазни хос. -вазн ва ^ -хачми чисм. Дар замони муосир
р - т V
-зичи. -масса, -хачми чисм
Инчунин масъалахои гуногуни илми физикаро хам дар асархои махсусаш ва хам дар
мукотибаи илмиаш бо Шайхурраис Абуалии Сино рочеъ ба «Физика»-и Арасту [4] пайдо
кардан мумкин аст. Вай ба монанди Ибни Сино муъта;ид буд, ки суръати нур аз суръати садо
бештар аст. Масъалахои чолибе аз фанни шуморнома (арифметика) ва хандаса дар асари
энсиклопедии у "Китоб-ут-тафхим" [1] хеле да;и; ва содаву фахмо мавриди баррасй ;арор
гирифтаанд. Абурайхони Берунй масъалаи ачиби риёзии марбут ба шохмотро низ хеле равшану
фахмон баён кардааст, ки натанхо дар таърихи риёзиёт, балки дар таърихи шохмот низ хамчун
сарчашмаи муътамад пазируфта шудааст [8].Абурайхони Берунй ба гайр аз донишманди
табиатшиносу риёзидон ва чомеашинос (таърихшинос, забоншинос, диншинос ва f) буданаш,
инчунин мутахассиси маъруфи таърихи илм шинохта шудааст, ки асари "Фихрист кутуб
Мухаммад ибн Закарийа ар-Розй" ("Номгуи навиштори Мухаммад писари Закариёи Розй") [7]
барои Розишиносони чахон бехтарин ва муътамадтарин сарчашмаи таърихиву илмй пазируфта
шудааст.Хулоса, осори арзишманди Абурайхони Берунй дар сохаи риёзиёт, табииёт,
ситорашиносй, дар баробари фалсафа, тиб, таърих, забоншиносй, чуFрофиё ва Fайра барои
донишмандони оянда новобаста аз мазхабу миллат ва дину нажод таъсири муайяне
расонидаастДарчанд рочеъ ба таълифоту таснифоти ин донишманди овозадори точик
тах;и;оти зиёде ба табъ расида бошад хам, харойина баъзе сохаи фаъолияти у то хануз ба таври
бояд мавриди баррасй ;арор нагирифтааст. Умед аст, ки пажухишгарони боFайрат дар оянда ин
корро анчом медиханд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абурайхони, Берунй. Китоб-ут-тафхим ли авоили саноати-ит-танчим/А.Берунй.- Душанбе: Дониш, 1973. - 287 с.
2. Берунй, Абурайхон. Осор-ул-бо;ия/А.Берунй. - Душанбе: Ирфон, 1990. - 432 с.
3. Абу Рейхан Бируни. Индия. - М.: ЛАДОМИР, 1995. - 729 с.
4. Ибн Сино. Переписка Беруни и Ибн Сино.- Абу Али ибн Сино. Избранные произведения. -Т.1.- Душанбе: Ирфон, 1980.
5. Розенфельд, Б.А. Абу-р-Райхан ал-Бируни (973-1048)/Б.А.Розенфельд, М.М.Рожанская,
3.К.Соколовская.-М.: Наука, 1973. - 272 с.
6. Хвольсон, О.Д. Курс физики (Комплект из 5 книг). Государственное издание/О.Д.Хвольсон.-Берлин, 1923, язык издания: русский.
7. Epitre de Beruni cotenant le repertoire des ouvvages de Muhammad b. Zakariya ar-Razi, publice pr Paul Kraus. - Paris, 1936.
8. Komili Abdulhay. Indian Mathematics of Abu Rayhan Biruni // Biruni International Conference. The 965th Death Anniversary of the Great Iranian Scholar Abu Rayhan Biruni University of Dhaka, 2014. - р. 14-16.
9. ££V >VAV jlj^j Jjl лк jl^iAÜb ^UiS^j (Зиндагиномаи донишмандони исломй.
4,илди аввал. - Техрон, 1387. - 443 с.
REFERENCES:
1.Aburaikhan Beruni. Kitob-ut-tafhim li avoili sanoati-it-tanjim.-Dushanbe: Knowledge,1973.- 287 p.
2. Outside, Abu Rayhan. Asor-ul-Bakiya. - Dushanbe: Cognition, 1990. - 432 p.
3. Abu Reykhan Biruni. India. - M.: LADOMIR, 1995. - 729 p.
4. Ibn Sina. Correspondence of Beruni and Ibn Sina - Abu Ali ibn Sina. Selected works. - V.1. -Dushanbe: Cognition, 1980.
5. Rosenfeld B.A., Rozhanskaya M.M., Sokolovskaya Z.K. Abu-r-Rayhan al-Biruni (973-1048). - M.: Science, 1973. - 272 p.
6. Khvolson O.D. Physics course (in 5 books). Government edition. - Berlin, 1923, language of publication: Russian.
7. Epitre de Beruni cotenant le repertoire des ouvvages de Muhammad b. Zakariya ar-Razi, publice pr Paul Kraus. - Paris, 1936.
8. Komili Abdulhay. Indian Mathematics of Abu Rayhan Biruni // Biruni International Conference. The 965th Death Anniversary of the Great Iranian Scholar Abu Rayhan Biruni University of Dhaka, 2014. - P. 14-16.
9. ££V ^vav jlj^j Jjl лк ^y^il jl^iAÜb A^tuliij (Biography of Islamic scholars. The first volume. - Tehran, 1387. - 443 p.
