CC BY
5уз» уз
сузен
эиткэн
кеннэр...
Гaяз ^xa^rn, Кaзaнгa килган еллa-pындa Ьэди Maкcyди белан бик якын apaлaшкaн. Бу тypыдa Cагыйть Рами-ев «Mexамматгaяз афанде» иcемле мага-латенда бoлaй язa: «... 1893 елны Чиcтaй-ныц Зaкиp xазpатнеи вaфaтыны баhaна (cылтay) итеп Гaяз афанде Шамcияxaн («Шаметя» китaбын eйpанyче шакеpт) бу-лып, Кaзaнгa Кул буе мадpаcаcена килган hам да ^ди афанде Maкcyдидaн укый бaшлaгaн ^rep Зaкиp xазpат yлмаcа, Гaяз афанденец aтacы «xазpат фaтиxacы» дип, Чиcтaйдaн ж;ибаpмаячак икан)»1. Mадpаcа-да уку давеpенда Иcxaкый yкытyчыcы бул-ган Ьaди Maкcyди белан якыннaн дуата-ma. Xалфаcена xepмате шул даpаж;ада бyлa ки, 1897 елны ^ди Maкcyди Печан бaзa-pы маxаллаcена мeдаppиc булып кyчканга, «Гaяз афанде» да зyp шакеpт булып, Печан б^^ыт кyчкан. Гaяз Иcxaкыйныц Caд-pый Maкcyди белан якынaю, дycлaшyлa-pы дa Ьaди Maкcyдигa шул якынлыгы таэ-cиpенда бyлa. Caдpый Marcy,^ белан ду^ лыгы xaкындa магълyмaтны Иocыф Акчу-paныц «^яз афанде» диган макaлаcенда тaбaбыз2. ^гаф Aкчypa Гaяз Иcxaкый белан Пapиждa Ьaди Maкcyдиныц энеcе Caдpый Maкcyди aшa тaнышa. Бу xaктa Cагыйть Рамиев: «...Taтap адабиятыннaн иц куп таэcиp белан yкыгaн китaбым «Калапyшче кыз» булды. Mамлакаттан еpaк идем... «Калапyшче кыз»ны yкыгaн кенне шул Кaзaндa гoмеp иттем hам мил-латема иц таhликале (hалaкатле), иц a^-лы беp чyaнныц cызлaвын уз pyxымдa xиc кылapaк гoмеp иттем. Хикаянец икенче бacылyындa гыйлaва (кyшымтa) ителган xaтны yкыгaндa чыдый aлмaдым... меcкен тaтap кызыныц текуте (дашмаве), фаляка-те (aфате)... ечен oзын-oзын еглaдым»3, — дип язa. Иocыф Aкчypa узенец иж;тимaгый-гаяет эшчанлеге hам кapaшлapы ечен xaкыйныц «Pycия меcелмaннapы иттифa-кы» диган макaлаcенда (Taц йoлдызы.-1906.-26 мaй) h. б. кaйбеp язмaлapындa hам yзapa баxаcлаpда киcкен танкЕшталанга да, узенец Г. Иcxaкыйгa бaгышлaнгaн макaлаcенда: «Гaязгa бyлгaн xеpмат ва маxаббатем беp да кимемаде, ченки ул канеж;лаp (яшьлаp) эченда фа^ть идегл ечен тapтышa тopгaн иц caф беp фидaкяp иде», — дип язып чыгa4.
«...Гaязныц pаcеме уемны кyатландеpа иде. (Учительcкaя) шкoлaдaн чыккaч тa aлдыpылгaн бу тacвиpдa — xыялгa, кукка тaбa rapbrä тopгaн утлы pyxлы метааccиp (таэcиpланyчан) ике мaтyp куз, келаpга да, елapгa дa xазеp тетpак иpеннаp, гaйpатле-лекне, тыpышлыкны, xаттa беpaз дa гый-
надчылыкны (узсузлелекне) курсата тор-ган монтазам (килешле) таррак мацлай...-шушы гаиби (курмастан), ерактан таныш-лык ила бер наугъ (тер) махаббат хермат хасил итмешдем...»5. Курена ^ки, уз вакы-тында Максудилар белан да, Иосыф Акчу-ра белан да Гаяз Исхакый уз кеше, якын менасабатта була. Эмма 1905 ел инкыйла-бы, тормыш дулкыннары мондый дуслык ж;епларен буташтыра, чуалта, химера. Бу хакта Г. Исхакый соцыннан «Кизудаге масьалаларебез» (Суз.-1915.-16 дек.) мака-ласенда болай уйлана: «...Ул вакытта... сагадатка иреша торган юл да бер гена иде. Ул да: халыкны гыйлем, магариф юлына керту, халыкны укытып, тагассыб (фанатизм), наданлыктан коткарып, Европа маданияте ж;имешларе бакчасына этеп керту иде... Инде ацарга 15 ел утте, татар тормышы катланды, терланде. Хал ите-лачак масьалалар кубайде, зурайды, киц-айде, тиранайде. Барылачак юллар кырык-ка аерылды. Сукмаклар сугылды. Болар бер кушылды, бер аерылды. Тартыша торган кечлар унга езелде, дуслар терланде. Ал-дакчысы булды. Хайлалесе туды. Тугры-сы чыкты. Дошман хайлаланде....» дип яза. Шул харакатлар дулкынында Исхакыйныц да позициясе Максудилардан да, Акчура-дан да ераклаша. Узе даулаган идеалны як-лау максатында алар арасында да килеш-сез, кискен барелешлар майданга кила. Ио-сыф Акчура узенец макаласенда Гаяз Исха-кыйныц аныц турында: «Акчура малае би-чура» Ь. б. дип тел тидеруларен иска ала. Остазы Ьади Максуди белан кискен конфликт «Иолдыз» газетасыныц 10 еллык юбилее тирасендаге шау-шулар ж;ирле-генда килеп чыга.
Гаяз Исхакый шул уцайдан матбугат-ныц идея-иж;тимагый юналеше, аерым мат-багаларныц милли вазыйфаларын ничек утауларе турында принципиаль программа белан чыгыш ясый. Аныц макаласе «Иолдыз» эшчанлегена ута танкыйтьчел бая биру тесен ала. Миллат ечен янып яшаган Исхакый узларен миллатчелар дип исаплаган башка кешеларнец да соцгы чикка ж;иткерелган принципиаль карашта торуларын тели. Шуннан «Иолдыз» Ьам
«Суз» газеталары арасында кискен бахас-лар туа. Ьади Максудиныц «Тацчы»га ж;авап», Гаяз Исхакыйныц «Иолдызныц миллилеге» — шул бахаслар барышында язылган макалалардан. Бу уцайдан «Иол-дыз»ны яклап матбугатта бернича макала басыла. Шул макалалардан соц «Кояш» газетасында Фатих Эмирханныц «Иолдыз» Ъам Г. Исхаков» исемле макаласе денья кура. Ул Гаяз Исхакыйны тулысынча як-лый, аны ж;амагать эшлеклесе, язучы бу-ларак югары баяли, уз идеяларен тормыш-ка ашыруда армый-талмый эшлауче «суна белми торган бер ялкын»6 дип атый.
Буген «Иолдыз» да, Гаяз Исхакыйныц «Иолдыз»га карата ялкынланып китардай ярсуланулары да еракта калган кеннарда, Гаяз Исхакыйныц баяламаларенец нечка анализ булуы, тиранлеге, принципиальле-ге ачык кузга^ ташлана. Гаяз Исхакый курсатканча, «Иолдыз» киц катлау укучы-ны кендалек матбугатны укуга Ъавас-ландеруда куренекле урын тоткан. Эмма тормышныц, халыкныц, яшаешнец ж;анлы алга барышы ечен ж;итлеккан кендалек масьалаларга накъ мена Гаяз Исхакыйдай принципиаль кайнар менасабат курсату кирак була. Гаяз Исхакый иж;тимагый хара-катта актив катнашкан кешелардан, бетен дуслыкларын, якынлыкларын югалту бара-барена булса да, бернинди ташламаларга урын калдырмастан шул принципиальлек-не талап иткан.
Шул нисбаттан чыгып, Гаяз Исхакый-ныц маданиятебез тарихында зур яцгыраш тапкан "Иолдыз"ныц юбилейсы», Ъам "Иолдыз"ныц миллилеге»7 макалаларен укучылар игътибарына такъдим итабез.
Билгеле, бу макалалар Ьади Максуди-ны ниндидер эшка чакыру, гадатка ейрату, заманга яраклаштыру ечен язылмаган. Ис-хакый шул кечкена гена макалаларенда ялкынланып халыкныц милли усеш юлын-да эшчанлек юналешларен, эш программа-сын курсата, тик шундый эшчанлек кена халыкны инкыйраздан саклап барачагына ышандыра. Аныц бу барелешларе, бу ял-кынланулары, бу макалаларе да шул ук инкыйразга каршы кераш давамы булып тора.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Гаяз Исхакый. Эсэрлэр. 8 т.-Казан.-2001.-Б.42.
2. Шунда ук.-Б.31-36.
3. Шунда ук.-Б.32.
4. Шунда ук.-Б.35.
5. Шунда ук.-Б.275.
6. Гаяз Исхакый. Иолдызныц юбилейсы // Суз.-1916.-20 гыйнвар.
7. Шунда ук.-5 февраль.
.242:
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
Йолдызньщ юбилейсы
«Йoлдыз» гэзитэceнэ 10 тулды. 16 нчы гыйнвapдa шул бэйpэмнe «Йoлдыз» идapэce мaxcyc нoмep чыгapып yкyчылapы бeлэн бYлeштe. Шул нoмepдa «Йoлдыз»ньщ мexаppиp-лэpe Yзлэpeнeи иткэн xeзмэтлэpe xaкындa xиcaпмы диммe, бep нэpcэ биpдe. Kaйбepce шул ганда, «Йoлдыз» hэйьэтe тэxpиpияceн (peдкoллeгияceн), xocycaн haди эфэндeнe бeтeн_миллат иceмeннэн бyлмaca дa, кYпчeлeк иceмeннэн тэбpик та итге.
«Йoлдыз»ньщ aй xaкындaгы мexэppиpлэpeннэн Caдыйк xэзpэт эл-Имaнкoлый »^a-блэpe шyлкaдэp тээcиpлэндe бyлыpгa киpэк, ул Yзeнeн «Kaвaнинeл-ж1eмaг» китaбындaгы мeтэxaccиcлыгын (бeлгeчлeгeн) дa oнытып ж1ибаpeп, «Йoлдыз»гa бaгышлaп шигыpь да язды. Шуныщ бepлан, албатта, шул xазpат тaлaнты ни даpаж1а ки^ иканлeгeн кYpcатeп, дycлapын ceeндepган кeбeк, «Йoлдыз»ньщ шигыpь, адабиятга дa ни даpаж1а xeзмат итка-нeн, caнaигы нафиcанe (нафиc çангaтьнe) никaдаp нeчка, нaзик aнлaвын эш бepлан кYpcаттe. Лакин шyныcы гаж,ап, «Йoлдыз»ньщ язyчылapы Yзлаpe xaкындa язган магала-лаpeнда, «Йoлдыз» ун eл мoгтадил (ypтaчa) милли маcлакта давaм итeп, Pycия мeceл-мaннapы эчeнда ж1идe-cигeз мeн укучы тaпты диcалаp да, «Йoлдыз»дa язучы мexаppиpл-аpнeн иceмнаpeн caнaгaндa, Pycияда бeтeн аhлe кaламнe зикep итeп, шул цифpны 220 га ж1иткepcалаp да, шул байpам нoмepындa haди афандe, бopaдаpe Caдpи афандe, бopa-даpe Caлиx афандe, Алкин афандe, «Йoлдыз» язyчылapыннaн Ибpahим KYли, Шаhид Эxмадиeв, Xeж1ж1атeлxаким MаxмYдeв, магьлум Фaтыйx Cайфи афандeлаpнeн галамна-peна бaшкa бep наpcа да кYpeнмадe ва ж1идe-cигeз мeн укучы тapaфыннaн вакaлатeмe, Yзeннан гeнамe, Чист^йны^ бep пpикaзчигы бepлан Эж1eнeн кapaгepyhcыннaн Шаpиф мул-лa, бepкeмга да магьлум тYгeл Гocмaнoв Ьюм Гaтиeв, бaшкa кeшe тaбылмaды. Taтapньщ милли xeзматлаpeн такьдиp ита бeлYчe aнлылapыбызньщ xaтacымы диик, aнлaп эшлаган эшлаpeмe диик, кузга тaшлaныpлык бep кeм тapaфыннaн («Baкыт» бepлан «Tаpж1eмaн»-нaн бaшкa) бep табpик, бep кoтлay ж1ибаpeлмадe. Гыйльми, адаби бep тepкeм тapaфын-нaн hичбep тepлe такъдиp итeлганe кYpcатeлмадe. Ул ^rna тYгeл, кaлам юлындa xeзмат иткан мexаppиpлаp тapaфыннaн ж,ылы бep CYЗ, дycчa айткан бep фикep, ипташча бep кул кыcy oчpaмaды. Бу иттифaкый (oчpaклы) тypы килган xaтa гынa булдымы? Элла миллат-нeн aнлы кыйceмe (eлeшe) шул ун eл яшаган «Йoлдыз»ньщ яшавeнда, YCYeнда ceeнep-лeк бep нoктa тaпмaдымы?
Элла xaлыкньщ aлдaн бapa тopгaн бep бYлeгe «Йoлдыз»ны, магьлум «Йoлдыз»ны ун eлгa кaдаp яшатepга ж1итаpлeк тиpа-юньнeн шул кaдаp oзaк apчылa бeлмавeна эчe пo-шты дa, кaйгыpды дa, мaтам тoттымы?
Ун eллык байpамeн бepeнчe маpтаба ита тopгaн Идeл бye мaтбyгaтыньщ бepeнчe юбилeйcындaгы шул cyыклык шeбhаceз такпил итмаeнча (aнaлиз яcaмыйчa) китачак бep вaкыйгa тYгeлдep.
Имeш, бep кeшe (маcалан haди афандe) биш-aлты яшьтан гaзeтa чыгapy эшeна, ye бepлан машгуль бyлcын (haди эфандe уз магалаганда шyлaй ди). Имeш, бep кeшe бaлa вaкытыннaн ук, илЬшм бepлан «Йoлдыз» диган иceмнe бaйpaк итeп aлгaн дa, шул бaйpaк-ны, тopмышньщ мадpаcаceннан, ыcyл ж1адидeннан, мeдаppиcлeгeннан, экcтpeнныйлы-гыннaн ecтepап чыгapып билфигыль (чынлыктa) «Йoлдыз» итceн имeш та, шушы cаяcи, иж1тимaгый, икътиcaдый aвыpлыкпapдaн кypыкмaeнчa, ун eл бep бyйдaн «cyллык мoдa бyлгaндa дa» мeдбиpaна (баxeтceзлаpча) aлып бapып, миллатнe мeдaфагa (якпay) «фи-дaи» бул^н имeш та, шул фикepга иштиpaкь итYчe (кaтнaшyчы), шул бaйpaкны бepга кYтаpeшeп бapyчы икe йeз да eгepмe мexаppиp язучы ».ый^н имeш та, cигeз мeнлeк бep гамга мeнбаp булып, шул xaлыкны туфы «милли» юлдaн ecтepап бapcын имeш та, тyктaп байpам итаpга yйлaгaч, тaгы шул Ибpahим KYли, тaгы Caдыйк Имaнкoлый, тaгы aгaй-энe бepлан гeна кaлcын, имeш!
Бу ypындa, haди афандe ypынындa чынлaп тa Yзeнeн маcлагe, Yзeнeн идeaлы eчeн гeна яши тopгaн бep кeшe бyлca, aньщ шул oзын тapтышyдaн аэ^гы байpамe шул xалда утса, ул кeшe Yзeнeн иткан xeзматe, бeтepган гaйpатe hичбep тepлe магьнави фaйдaгa китмаганeн кYpcа, шeбhаceз шул идeя бaнкpoтлыгын кYтаpа aлмac идe; шeбhаceз ул кeшe янып-кeeп Yлаp идe. Яки ah-вah итeп йeткepeп бeтаp идe.
Лакин haди афандe ж1анaблаpeнeн ул xалда тYгeллeгe xa^^a yкyчылapны таэмин ита aлгaнгa, шул кYнeлceзлeкнeн cабабeн бaшкa тapaфыннaн эзлау лязим (тиeш) тугел-мe? Mинeмча - лязим. Укyчылapгa афкяpe гомумияга (ж1амaгaтьчeлeк фикepeна) шул cyыклыкныy cабабeн бeлY лязим.
Эйe, «Йoлдыз»ньщ байpамe, «Йoлдыз»ньщ ун eллык «милли xeзмат»eнeн байpамe шyлaй утге; шyлaй Yтаpга тиeш бyлгaнгa - шyлaй утге.
Чeнки «Йoлдыз» ун eл яшага да, ун eл эчeнда бик куп кагaзьлаpнe кapaлaп чыгapca дa, бик куп фикepлаpнe бyтaп-ж1yтaп мaтaшca дa, «Йoлдыз» Yзeна дycлap, Yзeна маcлакташлаp тaбa aлмaды. Чeнки «Йoлдыз» Yзe дycлык кapacынa мaнылып язылмaeн-чa, ocтaлык, яpa ва кapaлapы бepлан язылa, мoдаpа (ялгaн дуолык) кaламe бepлан тeзатeла идe.
Чeнки «Йoлдыз»дaн aп-aк нyp cибeлмаeнча, J<YЗнeн эчeн пeшepа тopгaн пapы, yтлapы гынa тapaлa идe. Mаcлакташлаp ж,ыя aлмaды. «Йoлдызчы» яcый aлмaды. Чeнки «Йoлды-
з»ныи мэслэге юк иде, «Йолдыз»ныи алган юлы, тугры дип башланган фикере, болай итэргэ ярамый дип, яратмаган уе юк иде.
Ул боларныи Иэммэсеннэндэ медбиранэ кичэ иде. Шуныи ечен, татар тормышы ал-дына якктысы туарга торганда «Йолдыз»ныи мэслэктэшлэре дэ, исемнэрен саклап, медбиранэ «Йолдыз»ныи бэйрэменэ катнашмадылар. Шуныи ечен «Йолдыз»ны укучылар, «Йол-дыз»ныи милли хезмэтен, моктэдил (ияручэн) мэслэген сеючелэр дэ, Иади эфэндедэ ейрэнгэн «сэясэтчелэр» дэ_ белмэмешкэ салынып калдылар. Шуныи берлэн, бу халык лисаны (теле) хэл берлэн «Йолдыз»ныи бугенге ун еллык юбилейсы бэйрэм тугел, «Йол-дыз»ныи ж,еназасы итеп курсэттелэр.
Сои, чынлап та «Йолдыз» шулай каршы алынырга тиеш идеме?
«Йолдыз» сои газета буларак нэрсэ?
Ии эувэл, газета дигэн нэрсэ безнеи кебек матбугаты яиа туган чакта, мотлакан, бер фикер, бер мэслэкнеи нашире (таратучысы) булырга тиеш; мотлакан, зурмы, кечкенэме бер геруИ, бер теркем халыкныи тэрж,еманы эфкяре (фикерен ж,иткеруче) булырга тиеш.
Мотлакан, мэгълум бер фикерне алып баруда билгелэнгэн эзе булырга, хатты хэрэкэте (тактикасы) тэгаен ителгэн булырга тиеш.
Мотлакан, гэзитэнеи кайдан чыгарга ярамавы хакында чиклэренэ баганалар, мораль мэслэк баганалары утыртылган булырга тиеш.
Иади эфэнденеи узенеи эйтуенэ караганда, ул кечкенэ чактан ук, «гэзитэлэрне вэка-игы йаумия (кендэлек вакыйгалар) языла торган эурактан (битлэрдэн) гыйбарэт икэнен» аилаган икэн.
Шуныи ечен, «Йолдыз»га эллэ ничэ мэртэбэ рехсэт сорауларында, ул шул «Вэкаигы йаумия»неи рапортын татарча язарга дип рехсэт сораган вэ шул рехсэтне ала алгач, шул «Вэкаигы йаумия»не язып чыгара башлаган. Иади эфэнденеи бэйрэме нумерындагы дус-лары-ишлэре, шэкертлэренеи сузенэ караганда, шул рапортта сузлэрен эдэби татар те-лендэ Иэм дэ дерес эмэл берлэн яза килгэн.
Гэзитэгэ, шулай итеп, тормышныи протоколы дип карагач, табигый, Иади эфэнде шул мэсьэлэлэрне язганда, аныи дереслегенэ эИэмият бирергэ кирэк иде тугелме? Лэкин Иади эфэнде кечкенэ вакытында «куш уч» белэн «юшкын»ныи тебен эзлэгэндэ ук эти-сеннэн куркып калганга, эллэ кемнэрнеи кэефе китмэсен ечен, анда сыелып, монда беге-леп язып килгэн.
«Йолдыз»га кергэн бетен мехэррирлэрне (авторларны) шул эскэнж,э (кыскыч) естеннэн уткэргэн. «Йолдыз» янына килгэн Иэрбер кешенеи «узлеген» бетереп, аны «Йолдыз»ныи агымында борылып-борылып ага торган йомычка ясаган вэ шуныи аркасында «Йолдыз»-да Иэйьэте тэхририя дигэн эсасны бетенлэй бетереп, кечкенэ Иадичыклар, метэИадди-лар (Иади [Максуди]га ияручелэр) тудырган вэ шуныи аркасында гэзитэнеи мэгънэн усуен мэигегэ кисеп куйган.
Гэзитэнеи кайдан утэргэ ярамый, кайдан кичэргэ ярамый дигэн кагыйдэлэре булма-ганга, ул ун еллык дэвамында, гэзитэнеи мехэррирлэре эйткэнчэ, махсус имлясын алып баруга башка, бер эз, бер якты юл калдыра алмаган.
Менэ чын гэзитэ булыр ечен кирэкле шартларныи берсе дэ табылмаганга, «Йолдыз» узенчэ, аерым бер тормыш берлэн яшэп, ун ел гомер уткэргэн шул вакыттагы, Русиядэге реакциядэн файдаланып, шул вакыттагы татар арасындагы башбаштаклыктан файдала-нып, халыкныи аиламавына, наданлыгына таянып, ул ун ел дэвам иткэн. Лэкин гэзитэ булып тугел, эллэ нэрсэ булып, «Вэкаигы йаумия» булып, «чуалычкан сэясэттэге» бел-мим ни булып торган, лэкин шул торуы ечен шул осталыклар, шул мэслэксезлеклэр генэ ж,итмэгэнгэ, гэзитэ дигэн нэрсэне алып барырга зур бер матди кеч кирэк булганга «Йолдыз» шул якны ничек хасил итэ алган?
«Йолдыз»ныи дэвамын кем тээмин иткэн? ШебИэсез, монда без Иади эфэнденеи бик оста сэудэгэр, бик гакыллы мэнфэгатьпэрэст (уз мэнфэгатьлэрен кузлэуче) икэнен куреп, хэйран калмый хэлемез юктыр.
Иади эфэнде, мэдрэсэ шэкерте генэ булса да, бик куп сэудэгэрлэр аилап ж,итэ алмаган, «базар»ныи эхвале рухиясене аилый, узенеи «товары» - «Йолдыз»ныи ниндирэк даирэлэрдэ утэ алачагын эзли.
Билгеле, тен ни кадэр караигы булса, «Йолдыз» шул кадэр ялтырый кебек куренэчэк. Шуныи ечен Иади эфэнденеи ии кара, ии караигы булеклэребезгэ таба кузен боруы табигый тугелме? Шуныи ечен Иади эфэнде авылныи кара якларына, авылныи «Сэет Бат-тал», «Салсал» хикэясе укып тэрбия алган мэзиннэренэ кузен сала. Шуларныи телэклэ-рене телэк иттереп, шуларныи «Салсал» хикэясендэге ейрэнгэн фикер агышына якын тарызда язарга тотына. Сэет Батталдагы кебек «шаккаттыру»лар берлэн мэзиннэрне кызыктыра. Сэет Батталдагы кебек, куз ачып куз йомганчы, Англиягэ барып килеп, Америка берлэн Англия менэсэбэтен хэл итэ.
«Салсал»дагы кебек, геруИ-геруИ кяферлэрне меселман итэ. Сэет Батталдагы кебек, еч кен эчендэ гарэпчэне белэ торган, дурт кен эчендэ Мопассанны аилый торган дэрес китаплары хакында тэгърифлэр яза, шул мэзин янына надан мулласын катыштырыр ечен, программаны кииэйтеп ай вэ гошер-зэкятлэрне кертэ.
244
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
Mазиннаp, нaдaн мyллaлap, иcкe фикepлe caтyчылapгa yйлapы, элгаpeгe тeшeнчала-peна бaшкa, я^ бep aвыpлык cyкмacын eчeн, aлapны кypкытмac eчeн, hичбep маcьаланe aчык иттepeп куймый; бep мeштаpинeн яиcа бep гepyh укучыньщ каeфe китмаceн eчeн, бep фикepнe да гатгый иттepeп айтми. Yзeнeн caклaнaчaк маcлак кaльгace (ныгытмacы) юккa, кapшы тoтaчaк иман кaльгaнe юккa, ул бep фикep eчeн да кызyлaнып тapтышмый, кычкыpышмый, тиcалаp-баpeлcалаp да, «бeзнeн ypaмгa килepceн алe» дип мыты^-мы-гыp ита да, читка кита. Лакин ялгыш бep тyгpы килганда, мoтлaкaн, aягыньщ гынa бep oчын чaлыpгa дип, кeпчакка тaяк ^^apra булып кита. Keчкeна вaкыттaгы ^кып кaлyы xeppиятeнe бeтepганга - yкyчылapы apacындa каeфe китYчe бyлмacын диган кaвeлча (cYЗча), тaбынy иxтыяpын aлгaнгa, ул aяк чaлгaндa дa, кeшeдан чaлдыpыpгa мaтaшa. Yзeна тyгpы килга, тaгы ялгыш иткан кeбeк гана кылынa.
Шyлaй иттepeп, «Йoлдыз» Yзe кypкaк, Yзe мepaи, Yзe ига йeзлe, Yзe чyaлчык булып, я^ зaмaнaньщ диюлаp xикаяce кeбeк бep наpcа булып яши. Фидия eчeн кычкыpышa, тaлaшa, закят, гoшep eчeн дoнoc яcaшa тopгaн - иаж да тYгeл, я^ дa тугел, aнлы дa тYгeл, aнлaмый дa тYгeл бep бYлeк xaлыкньщ таpж1eмaнe аф<яpe бyлa дa, шуньщ мopaлe, шуньщ куз кapaшы бepлан тepланeп тopa. Шуньщ «Bакaигы йayмия»ceнe язa дa тopa. Лакин шyныcын инк^ итаpга яpaмый: шyлapны мaxcyc бep имлядa язып тopa.
Чын газита укый aлмaгaн бep cыйныфны шeбhаceз кызыктыpып yкыpгa eйpата. Шeбhаceз, шул кыйceм xaлыккa я^ бep уй биpмаcа да, бep фикepнeн чaткыcын, тyгpы бep xaкыйкaтьнeн opлыгын caлмaca дa, уз тиpа-юнeндагe чyaлып йepи тopгaн фалcафаceн, cаяcатeн ж,амагать бaшмaгы кeбeк айландepeп йepeта.
Гoмyми кapaгaндa, «Йoлдыз» тaтap apacындa бep кыйгам xaлыкны yкыpгa eйpатeп, газитанeн гомумилашу yeнa xeзмат итeп, фaйдa китepа. Газита yкyдaн читта кaлaчaк бep бYлeк xaлыкны газита дeньяcынa ecтepап кepтeп, бeтeн тaтap мaтбyгaтыньщ укучьюыньщ дaиpаceн ки^айта.
Лакин магьнави я^н кapaгaндa, «Йoлдыз» тaтapньщ милли фикepeнeн aлгa бapy-ындa, тaбигый юлыннaн aлгa бapyындa, бик зyp ж1инaять яcaгaндыp. И^ аувал: «Йoлдыз» aп-aчык итeлeп айтeлачак xaкыйкaтьлаpнe имeш-мимeшлаp бepлан бyтaп, aчык CYЗга мoxтaж1 тaтap укучьюыньщ мaнтыйгын бyтaгaндыp. Икeнчeдан: «Йoлдыз»ньщ «бу xaтa, бу тyгpы» дип aлып бapa тopгaн юлы юкга, aньщ бYгeн xaтapaк булуы иxтимaлы бap диганe, иpтага дepec булу иxтимaлы имeш бepлан бeтepeлганга, гомуми yкyчылapы apacындa ялгaн бepлан дepec, xaтa бepлан ялгыш apacындaгы чикнeн бeтYeна cабап бyлгaндыp.
6чeнчeдан: ун eл бep бyйдaн «Йoлдыз»ньщ бeтeн язyлapындa маcлакceзлeк, милли, cаяcи, иж1тимaгый мopaльлаpнe aяк acтынa тaптay ecтepалeп килганга, «Йoлдыз» маcлакceзлeкнe маcлак ита тopгaн милли xyлигaнлыкньщ тyyынa магьнави aтa булган-дыp. Yзeнeн гaйбатe, вaк интpигacы, вaк дoнocы, вaк фалcафаce, вaк яxшылыгы бepлан шул милли xyлигaннapньщ YCYeна шт-ж,им биpeп, aнa бyлгaндыp.
ДYpтeнчeдан: «Йoлдыз» и^ зaкoнлы эшлаpда, xeкYматнeн hичбep тepлe дaиpаce тa-paфыннaн кыcылыpгa yйлaтылмaгaн маcьалалаpда бик epaктaн кYpган булып, бoлaй дa кypкaк xaлыкны ^prai^ipra «зaкoнный микан, фалан микан?» дип, гать1н oчыpыpгa eйpаткандep ва шул заhаpнe, тaмчы-тaмчы тaмызa-тaмызa, yкyчылapдaгы гpaждaнлык xиceн тaвык йepа<лeгeна кaдаp иццepYга cабап бyлгaндыp.
Meна шул, шeбhаceз зapapлы эшлаpнe «Йoлдыз» кeпа-кeндeз aп-aчык иттepeп эшли aлгaндыp.
Meна шул заhаpлаpнe «Йoлдыз», тиpа-юнeндагe алла никaдаp газиталаp, жypнaл-лapньщ танкыйдe apa^^a эшли aлгaндыp. Эфкяpe гoмyмиянeн a^a^b кыйceмeнeн кapшы тopyынa кapaмaeнчa, шул маcлакceзлeк ж1имeшeн ecтepагандep, тapткaндыp. Шуньщ eчeн «Йoлдыз»ньщ ун eлы тулу мeнаcабатe бepлан яcaгaн байpамeнда, xaлык эчeнда шaтлaныpлык зyp бep нoктa бapдыp. Ул дa «Йoлдыз»гa бaшкa тaтap газиталаpe юк вaкыттa xeкYматeбeз тapaфыннaн pexcат биpeлмаeнча тopып, aньщ заhаpeннан шул вaкыттa бeзнe caклaп кaлyыдыp. Шул вaкыттa a^apra кapшы бep CYЗ айтepга мeмкин бул-мaгaн чaктa, бeзнeн бeтeн xaлкыбызньщ фикepe aгышынa заhаp ж1ибаpepга (^ди афандeга мoнoпoлия биpeлмавeдep. Бу шaтлык милли кeчлаp eчeн, килачакка eмeтлаpe бap кeчлаpe eчeн, тaтap тopмышыньщ co^i ун eлыннaн Yткаpган вaкыйгaлapыньщ и^ ceeнeлачагe, и^ зypыcы. Лакин да минeм шeбhам юктыp. Шуньщ eчeн бYгeнгe кeнда минда байpам итeп, «Йoлдыз»ньщ ун гынa eл яшаганeна шaтлыгымны изhap итeп, тaтapньщ иж1тимaгый ва cаяcи, милли тopмышыннaн шундый opгaннapны яшата тopгaн гaмаллаpнeн тиздан бeтYeн Aплaдaн copaп кaлaм.
«Йoлдыз» газитаceнeн тaтap мaтбyгaты юк вaкыттa pexcатe биpeлмавe xaтa иканeн xeкYмат дaиpалаpe xазep aнлaдылap буль^га киpак, «Йoлдыз» тapaлyынa ж1инeллeк итаp eчeн кapaгepyh газиталаpeна гeна биpeла тopгaн пoчтaдaгы oчcыз тapифaны тaтap гази-тэлаpeннан факaть haди афандeнeн «Йoлдыз»ынa гынa биpeладep ва шуньщ xara^a «Йoлдыз»ньщ мaтди тapифы xeкYмат тapaфыннaн яcaлгaн зyp бep яpдамга тaянып бapa-дыp.
CYЗ.-1916.-20 ^^ap.
СУЗ" УЗ CY3EH дИТКдН KQHHdP...
«Йолдыз»ныц миллилеге
«Йолдыз» гэзитэсенеи башы Иади эфэнде Максуди «Йолдыз»ныи ун еллык юбилей-сы менэсэбэте берлэн язган мэкалэмэ «"Таи"»чыга ж,авап» гонванында (исемендэ) мэкалэ язган. Иади эфэнденеи узен-узе аклар, «Йолдыз»ны куккэ кутэрер ечен язган бу мэкалэ-се, укучылар алдында минем дэгъва иткэн «Йолдыз»ныи мэслэксезлеген, тепсезлеген, мораилеген (куз буяучы), ваклыгын исбат итэр ечен аяклы дэлил булган кебек, тагы минем эйтергэ онытып калдырган, «Йолдыз»ныи бер сыйфаты барлыгын ачып бирэдер. Ул да: «алдакчылык»тыр. Иади эфэнде уз кулы берлэн язган мэкалэсендэ «Йолдыз»да яше-ренеп калган бер начар сыйфатын менэ ничек иттереп ача: «Таи» вэ «Тавыш» заманала-рында болар «Йолдыз»га милли дип бэйлэнэ иделэр. Алар ул вакытта мода ж,иле белэн искэнлеклэрдэн миллияткэ бик каршы иделэр».
Ии эувэл шуны эйтик: мин узем, минем иптэшлэрем Иичбер вакыт «Йолдыз»ны милли гэзитэ дигэнебез юк. Иичбер вакытта «Йолдыз»ныи милли гайэгэ (идеягэ) хезмэт итэ торган бер орган булуына ышанганыбыз юк. Сузлэребездэ, фикер йертуебездэ милли дигэн сузне «Йолдыз» хакында истигъмаль иткэнебез юк, итмэячэкбез. Итсэк, «милли хулиганнар», «милли кяферлэр» дигэн сузлэрдэге кебек - татарныи уз эченнэн туган мэгънэсендэ истигъмаль итэбез, итэчэкбез. Шуныи ечен «Таи», «Тавыш» вакытларында да «Йолдыз»ны сеймэвебез, куруебез булса, ул да «Йолдыз»ныи милли гайэгэ хезмэт итуеннэн тугел, билгакес (киресенчэ) «Йолдыз»ныи самимиятсезлегеннэн, мэслэксезле-геннэн келу иде. Ул да Иичбер терле Иади вэ метэИадди эфэнделэргэ ачудан, кэеф китудэн тугел, мэслэге аермадан, татар хэрэкэтенеи яшь вакытында шундый мэслэксез, ж,ил кай-дан килде шунда ава торган органнарныи зарарлылыгын «милли аи» берлэн сизуебездэн иде.
Икенче: Иади эфэнденеи (хэзер «Ил» белэн «Суз» хакында) «Иэрвакытта эдэпсез рэвештэ бер-ике гэзитэгэ бэйлэнэ торалар » дигэн сузе башыннан ахырына кадэр хата-дыр. «Ил» гэзитэсенеи ике ел дэвамында, «Суз»неи беренче елында шул ике гэзитэнеи дэ Иичбер номер астында, Иичбер гэзитэ вэ журналга бэйлэну булмады. Шул еч ел эчендэ бу гэзитэлэр, чыгып килэ торган милли матбугатыбызныи Иичберсе белэн кычкырышма-ды.
«Йолдыз» хакында язылган мэкалэдэ дэ Иичбер терле кычкырышу булмаенча, «Йол-дыз»ныи урынын билгелэудер вэ шул «Йолдыз»га узебезнеи мэслэк ягыннан биргэн там-габызны сугудыр.
Билгакес, менэ шул еч ел эчендэ «Йолдыз» «Вакыт» белэн талашты, шул еч ел эчендэ «Йолдыз» «Идел» белэн сугышты, менэ шул еч ел эчендэ «Йолдыз» «Тэрж,еман» белэн кычкырышты, менэ шул еч ел эчендэ «Йолдыз» «Тормыш» белэн элэгеште.
Шуныи ечен, кирэк безнеи элгэреге гэзитэлэребез хакында, кирэк хэзергелэре хакында «эдэпсезчэ бэйлэнэлэр» дигэн Иади эфэнденеи бу сузе, Иичбер терле эсаскэ бина ителмэгэн, ялганларга ейрэнгэн бер гэзитэнеи кизудэге ялганы гынадыр.
Иади эфэнде мэкалэсендэ: «Гаяз эфэнде, «Йолдыз» вак интригалар, вак донослар белэн мэшгуль булды» ди, «моиар дэлил ни икэн?» дип сеаль бирэ вэ миннэн ж,авап сорый.
Иади эфэнденеи дэрте почмаклансын-языйм:
[190]7 нче елда Казанда «Тавыш» дигэн гэзитэ чыга иде. Шул гэзитэнеи нашире Хесэен эфэнде Эбузэрев иде, редакторы Габдулла эфэнде Биккинин иде. Редактор авырый баш-лагач, идарэ редактор алыштыру хакында законнар юлынча гариза биргэн иде. Ул кэгазь эйлэнеп чыкканчы редактор вафат иткэн. Хесэен эфэнде узе ейдэ булмаганга, идарэдэ-ге эфэнделэр, редактор улгэнне белмэенчэ, «Тавыш»ныи номерын эувэлге редактор имзасы белэн чыгарганнар.
Икенче кенне «Йолдыз» гэзитэсендэ (ул вакытта гэзитэ атналык кына, Иади эфэнде узе генэ яза иде): «Тавыш» гэзитэсенеи мехэррире улгэннеи соиында да гэзитэ чыгару-ында дэвам итэ, фэлэн кенне вафат иткэн иде, гэзитэнеи нумерасы фэлэн кенне чыкты» дип язып чыгарды. Шуннан сои «Тавыш» гэзитэсен яптылар. Идарэсен тентеделэр. Шул номерны чыгаручыны эзлэп, идарэдэге хезмэтчелэрне тотып алып киттелэр. Аныи белэн эш бетмэгэнгэ, гэзитэнеи нашире Хесэен эфэнде Эбузэрев белэн гэзитэ басыла торган Кэримевлэр матбагасыныи медирен судка бирделэр.
Суд Хесэен эфэндегэ дэ, медир эфэндегэ дэ берничэ ел термэ яисэ ссылка була торган статья буенча, озак эшне йереттелэр.
Кэримевлэр типографиясенеи медире вафат булып, котылып калды.
Хесэен эфэнде Эбузэрев бик зур мэшэкатьлэр белэн узенеи шул вакытта Казанда булмаганлыгын исбат итэ алды.
[19]10 нчы елда булган, аныи судебный палатада каралган эшендэ, судебный палата Хесэен эфэндене гаепсез_ тапты.
Менэ бу бер донос! «Йолдыз» казып чыгарган бер донос.
Икенче: Петроградта чыга торган «Ил» гэзитэсендэ «Татарга» дигэн бер шигырь ба-сылды. Шул шигырь ечен «Ил»неи 7 нче нумерасы конфисковать ителде. Мехэррир сыйфаты белэн мин судка бирелдем. «Шигырь»дэ «Минаф» дигэн имза булса да, ул кешенеи
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
кем икэнлеген эйтеп, аны да судка тарттыру яисэ аныщ кемлеге хакында мэгълумат бир-мэенчэ, бетен мэсьулиятне (ж,аваплылыкны) уз естенэ генэ алу минем ихтыярымда иде. Мин икенчесен кабул иттем.
«Гэзитэдэ мэсьул мехэррир - мин, «шигырь» хакында да мэсьулият ми^а тешэ, «Ми-наф» дигэн псевдонимны белмим» дидем.
Шулай итеп 129 нчы статья буенча тикшеру минем хакта гына башланды.
Шул чакта «Йолдыз»: «Минаф» дигэн кеше Троицк шэИэрендэ бурекчедер, фэлэндер-фэлэндер» дип бер нэрсэ язып чыгарды. ГенаИсыз кеше хакында шебИэ уятып, аныщ гаеплелеге, судка бирелуе хакында тикшеру китте. Менэ бу ике. Икенче донос.
«Йолдыз»ны^ еченче доносы хакында мэгат-тээссеф (кызганычка каршы) хэзергэ эйтэ алмыйм.
Лэкин анысындагы золым, беренче, икенчелэренэ караганда тагы зур, тагы кубрэк даирэгэ иде.
Иншалла, бу цифрлар эле моньщ белэн генэ бетми торгандыр. Лэкин милли матбу-гатныщ шул авыр кеннэрендэ эйтелгэн донослар, шул милли ж,инаятьлэрдэ «Йолдыз»-ныщ никадэр «милли орган» икэнен курсэтергэ дэлил булса кирэк.
«Йолдыз»ны^ узене^ генэ, бетен татар гэзитэлэре арасында ялгызы гына аерылып, карагеруИ гэзитэлэргэ махсус почтовый тарифа белэн ж,ибэрелуе хакындагы маддэне Иади эфэнде салып-сыйпап эйткэнчэ, кечкенэ тугелдер.
Шул тарифага ни ечен Мэскэуне^ «Русские ведомости», «Русское слово», Петро-градныщ «Речь», «День» вэ бетен тэрэкъкыйпэрвэр гэзитэлэр керэ алмаганда, ничек ит-тереп «Земщина», «Колокол», «Русское знамя» гэзитэлэре генэ керэ алды икэн?
Моныщ бер сэбэбе бар тугелме? Элбэттэ, бар!
Менэ шул сэбэп буенча утыз елдан артык дэвам итэ торган «Тэрж,еман», и^ куп тара-ла торган «Вакыт», «Кояш», «Тормыш», «Ил», «Суз» гэзитэлэре вэ Кавказныщ бетен месел-ман гэзитэлэре шул тарафка керэ алмаганда, Иади эфэндене^ «Йолдыз»ы гына ничек кергэн икэн?
Менэ моныщ сэбэплэре, «Йолдыз»ны^ «миллияте» берлэн карагеруИ партиялэрне^ гайре русларга (рус булмаганнарга), русларга карашлары арасында берлек барлыктан тугелме?
И^ со^ыннан: «Йолдыз»ны^ ун еллык мэжлесендэге бер-ике ел элек Казанда булган «Камали бутышник» юбилейсы»ннан алынып ясаган программасы вэ шундагы миссионер Ж,узе эфэндене^ «Йолдыз»ны, Иади эфэндене мактавы, «Йолдыз»ны^ нэрсэ икэнен сукырга да курсэтэ торган дэлиллэр тугелме? Менэ «Йолдыз»ны^ шундый «милли хез-мэтлэрен» без элгэредэн белеп торганга, ул хезмэтлэрне^ Казанда ж,итештергэн хули-ганлык ж,имешлэрен куреп торганга, килэчэктэ АллаИы тэгалэ хэзрэтлэре «Йолдыз»ны^ «шундый хезмэтлэреннэн» бетен эИле Исламны сакласын иде дип, кулымызны кутэрдек.
Фикеребезне^ а^лашуы-анланмавы халкыбызныщ а^ыннандыр.
Догабызныщ кабул булуы-булмавы Апланыщ узеннэндер.
В публикации аспирантки ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова Г. Якуповой анализируется острая полемика, развернувшаяся в 1916 г. между группой татарских эсеров во главе с Гаязом Исхаки и редакцией газеты «Йолдыз», придерживавшейся более умеренных позиций. Приводятся две статьи Г. Исхаки по этому вопросу, опубликованные в газете «Суз».
Гаяз.
Суз.-1916.-5 февраль.
Гэлзидэ Якупова,
Г. ИбраИимов исемендэге тел, эдэбият Иэм сэнгать институты аспиранты
РЕЗЮМЕ
