Научная статья на тему 'СЎЗ, ГАП ВА МАТНЛАРНИ ЎҚИШГА ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

СЎЗ, ГАП ВА МАТНЛАРНИ ЎҚИШГА ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
580
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нутқ / нутқий ривожланиш / савод ўргатиш даврида нутқ ўстириш / ҳарф / бўғин / товуш / гап / матн / онгли ўқиш / сўз таркиби / алифбе даври. / speech / speech development / speech development during literacy / letter / syllable / sound / sentence / text / conscious reading / word structure / alphabet period.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — F. Xo'Jamberdieva

Мақолада ўқувчиларнинг фикрлаш доираси, нутқий компитенцияси, сўз, гап ва матн ўқишга ўргатиш орқали ўқувчилар нутқини ривожлантириш ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPING STUDENTS' SPEECH BY TEACHING THEM TO READ WORDS, SENTENCES AND TEXTS

The article talks about the development of students' speech by teaching them to read words, sentences and texts, their thinking frame, speaking competence.

Текст научной работы на тему «СЎЗ, ГАП ВА МАТНЛАРНИ ЎҚИШГА ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

СУЗ, ГАП ВА МАТНЛАРНИ У^ИШГА УРГАТИШ ОРЦАЛИ УЦУВЧИЛАРНИНГ НУТЦИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Хужамбердиева Фотима Неъматовна

Андижон давлат педагогика институти магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.7296446

Аннотация. Мацолада уцувчиларнинг фикрлаш доираси, нутций компитенцияси, суз, гап ва матн уцишга ургатиш орцали уцувчилар нутцини ривожлантириш уацида суз боради.

Калит сузлар: нутц, нутций ривожланиш, савод ургатиш даврида нутц устириш, уарф, бугин, товуш, гап, матн, онгли уциш, суз таркиби, алифбе даври.

РАЗВИТИЕ РЕЧИ УЧАЩИХСЯ ПУТЕМ ОБУЧЕНИЯ ИХ ЧТЕНИЮ СЛОВ,

ПРЕДЛОЖЕНИЙ И ТЕКСТОВ

Аннотация. В статье говорится о развитии речи учащихся путем обучения их чтению слов, предложений и текстов, их мышлении, речевой компетенции.

Ключевые слова: речь, речевое развитие, речевое развитие при обучении грамоте, буква, слог, звук, предложение, текст, осознанное чтение, структура слова, период алфавита.

DEVELOPING STUDENTS' SPEECH BY TEACHING THEM TO READ WORDS,

SENTENCES AND TEXTS

Abstract. The article talks about the development of students' speech by teaching them to read words, sentences and texts, their thinking frame, speaking competence.

Key words: speech, speech development, speech development during literacy, letter, syllable, sound, sentence, text, conscious reading, word structure, alphabet period.

КИРИШ

Бошлангич синфда товуш ва харфларни ургатиш билан бир вактда сузларни уцишга ургатиш иши хам олиб борилади. Бу иш алифбо даврининг дастлабки машгулотлариданок бошланади.

Х,арфни таниш укишни урганишнинг дастлабки куринишидир. Аммо суз таркибидаги товуш билан якка товушнинг талаффузида кескин фарк бор. Бу хол болаларнинг укишида маълум даражада кийинчилик тугдиради. Болаларнинг тугри ва онгли укишини таъминлаш учун усул танланади.

Болаларга бирор товуш ва харф ургатилгандан сунг, улар харфлардан бугинларга булинган суз тузадилар. Масалан, со-ат тузилган булсин. Укитувчи болаларга саволлар беради: Бу суз неча бугиндан тузилган? Биринчи бугини кайси? (со-). Иккинчи бугини-чи? (-ат) Биринчи бугиннинг биринчи харфи кайси? (с) Иккинчи харфи-чи? (о) Сузнинг иккинчи бугини хам шу усулда тахлил килингач, суз бугинларга булиниб, сунг укилади, укишга кийналувчи укувчиларга алохида укитилади.

МЕТОД ВА МЕТОД ОЛОГИЯСИ

Ишнинг бошида етарли укиш куникмаси булмагани учун иш секин бажарилади. Яна шундай килиш мумкин: укитувчи хаттахтага пар-та сузини босма харфлар билан ёзиб куяди ёки бир неча сузни кесма хдрфлардан тузади. Укитувчининг таклифи билан бир укувчи биринчи -пар бугинини укийди, иккинчи укувчи -та бугинини укийди, учинчи укувчи эса парта сузини укийди. Сунг синфдаги барча укувчилар парта сузини жур булиб

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 7 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

такрорлайдилар. Укиш малакасини синаб куриш учун айрим болаларга бу суз индивидуал укитилиб курилади. Бу усул укиш тезлигини ошириш, укувчиларнинг хар кандай бугин ва сузларни аввал ичда бир марта укиб олиши, сунг уни овоз чикариб укишларига имкон беради. Болаларнинг бунга одатланиб колмасликлари учун, уларда укиш куникмаси бир оз системага тушиб колгандан сунг, такрор ва секин укишдан аста-секин тугри ва тез укишга ургатиб борилади.

Шунингдек, Со-бит, Со-дик, Са-ли-ма каби янги бугиндан кейинги бугинларни узгартириш, суз таркибидаги харфларни аста-секин ошириш, камайтириш йули билан турли сузлар хосил килиш, уларни укиш мухим ахамиятга эга. Бу ишларнинг хаммаси синф харф кассаси воситасида ташкил килинади.

Суз таркибидаги айрим харфларни бошка харфлар билан алмаштириб укишда укитувчи икки хил усулдан фойдаланади: бош сузи хаттахтада кесма харфлар ёрдамида тузилади, суз таркибидаги о харфини э харфи билан алмаштиришни болалардан талаб килади, болалар ишни бажаргач, энди кандай суз хосил булди, укинг, деб болаларга топширик беради. Укувчилар сузни укиб, бош сузининг беш сузидан фаркини англайдилар ёки укитувчи хаттахтада бор сузини тузиб, укувчилардан сурайди: ^айси харф кайси харф билан алмаштирилса, бор сузи бер сузига айланади? Бу саволга жавоб топиш анча мураккаб. Бу ишда болалар кийналсалар, укитувчи уларга йул-йулакай ёрдам беради.

Суз таркибидаги айрим харфларнинг бошкаси билан алмаштириб укиш укувчиларни тез укишга хам ургатади.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Х,ар бир янги сузни укишни аввал хаттахтадаги ёзувдан ёки кесма харфлардан тузиб укишдан бошлаш, кейин китобдан укиш зарур. Хаттахтадаги сузларни босма харф билан ёзиш, кесма хдрфлардан суз тузиш болалар диккатини бир нуктага туплашга ёрдам беради, шунингдек, болаларнинг укиш куникмасини синаб куриш учун имконият яралади. Масалан, укитувчи олма сузини бугинларга булиб, товушларни бир неча марта аник килиб айтиб беради, укувчилар уни диккат билан тинглаб, кесма харфлардан шу сузни тузадилар. Бу сузни кесма бугинлардан хам тузишлари мумкин. Укувчилар тузган сузни текшириш учун бир укувчи харф картонида шу сузни тузади. Бошка укувчилар узлари тузган сузларнинг тугрилигини укитувчининг ёрдами билан текшириб чикадилар.

Х,ар бир дарсда кесма харфлар билан ишлашга вакт ажратиш зарур, чунки укувчи суз тузиш жараёнида уни ёзишга хам урганади.

Китобда укиш учун тавсия этилган сузлар устунчаларга булиб, гурухлаштириб берилган, хар кайси устунчадаги сузлар бошка бетдаги сузлардан ажралиб туради. Бир бетда устунчада берилган сузлар бошка бетдаги сузлардан тузилиши билан фарк килади. Бу сузларнинг хусусияти урганилган янги харф ва сузларнинг мустахкамланишига ёрдам беради. Уларни укишда болалар баъзан кийналишлари хам мумкин. Бунинг учун укишнинг дастлабки машгулотларида китоб устунчаларида берилган сузларни укитувчи хаттахтага ёзади ёки бундай сузларни махсус плакатларга ёзиб куйиши хам мумкин. Болалар бу хил сузларни укишга урганиб олганларидан сунг, китобдаги сузлар укилади, укиш шу йул билан мустахкамланади. Машгулот охирида укитувчи укувчиларга саволлар беради: "Устунчалардаги сузларни укишда ким кийналди?", "Ким тугри ва тез укийди?".

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Бу хилдаги саволларга болалар тезда жавоб берадилар. Бундай саволлар укиш жараёнида болаларни диккат билан утиришга одатлантиради.

Устунчадаги сузларнинг тугри укилиши унинг мазмунини тушуниш имконини беради. Бунинг учун бу сузлар укиб булингач, хар бир суз юзасидан болаларга саволлар бериш лозим. "Машина" сузи укилгач, "Машинани каерда кургансиз?", "Уктам" сузи укилгач, "Кимнинг оти Уктам?" каби саволларнинг берилиши шу сузларнинг мазмунини тушунишга ёрдам беради. Болалар бутун сузларни бир-бирига киёслаш йули билан укийдилар. Бундай киёслаш онгли ва тугри укишга ундайди. "Алифбе" китобининг 46-бетида куйидаги сузлар устунчаларда берилган:

бог тура Еа-ни

бог-ча гун-ча Еу-лом

бог-бон Гай- рат У-луг

Куриниб турибдики, "бог" сузини укиган бола унга - ча бугинини кушиш оркали "бугча" сузини хосил килади, сунг уни кийналмай укийди. Иккинчи ва учинчи устундаги сузлар охангдош (икки бугинли) сузлардир. Бундай охангдошлик ифодали укишни таъминлайди. Укитувчи болаларга бу сузларни укитишда суз ургуларининг тугри ишлатилишига хам эътибор бериши керак.

Устунчадаги сузларни укиш хамиша хам осон булавермайди, баъзи холларда укувчилар кийналишлари хам мумкин. Бундай кийинчиликлар турлича характерга эга булади. Баъзи укувчилар харф бирикмаларини тугри талаффуз киладилар ва укийдилар. Болаларнинг укишидаги бу хил камчиликларни эътиборсиз колдириб булмайди. Баъзилар бола бир бугинни (ми) укишни яхши урганса, шу турдаги бошка бугинларни (на, ки, си, ди каби) хам яхши укийди, деб уйлайдилар. Айникса, укиш жараёнида кам учрайдиган бугинларни укишга купрок эътибор бериш керак булади. Масалан, нав (навбат), - рок (купрок), - санд (хурсанд) каби. Бундай холларда укитувчи доим болаларга ёрдам бериши, яъни баъзан шу бугинни кесма харфлар ёрдамида курсатиши, баъзан уни укиш ёълларини изга солиш, баъзан узи укиб курсатиши зарур. Бу усулларнинг яхши натижа бериши укитувчининг махоратига боглик. МУ^ОКАМА

Айрим болалар китобдаги сузларни бирма-бир укигандан сунг, шу сузнинг айтилишини ва китобдаги урнини ёдлаб оладилар. Кейинги укиш жараёнида суз таркибига карамай, ёддан укийдилар. Бундай укишнинг натижаси яхши булмайди фойдасиз харакатга айланиб колади. Бундай укишнинг олдини олиш учун ёдлаб олувчи укувчиларни ажратиб, кесма харфлардан тузилган сузларни укишга ундаш лозим. У холда суз таркибидаги айрим харф ва бугинлар алмаштириб турилади, китоб укиганда эса, бундай болаларга шундай топширик бериш мумкин: "Х,ар устуннинг охирги сузларини уки" ёки "Х,ар устуннинг иккинчи сузини уки" ва хоказо. Бу усул болаларни сузларни ёдлаб укишдан саклайди.

Тажрибалар шуни курсатадики, укувчиларнинг диккати укиш жараёнида, асосан, харфга, уларнинг кушилишига тушуниб, бола суз маъносига диккатини карата олмайди. Осон сузларнинг маъносини сурасангиз хам дадил жавоб бера олмайди. Укиш укиш демакдир, яъни маъносини тушунмай укиш, укиш хисобланмайди. Укишнинг узи укилаётган сузнинг маъносини очишдан иборатдир. Демак, укув машгулотининг дастлабки куниданок, укитувчи укишнинг тугрилигини канча зарур деб тушунса,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

укишнинг онглилигини хам шунча зарур деб билиши лозим. ^айси сузни укитувчи укиш учун тавсия этса, шу сузнинг маъносига бола хам тушунганига каноат хосил килиш лозим. Бу хол кейинги матнни тушунишда хам болани кийнамайди. Бунинг учун:

1)укилган сузлар иштирокида болани гап тузишга ургатиш;

2)у;илган сузларнинг маъноси юзасидан савол-жавоб ташкил килиш керак.

"Лола - лола терди" гапидаги хар иккала "лола" сузининг маъносини болалар

тушунмасликлари хам мумкин. Буни укитувчи аниклаши ва уз вактида тегишли йуллар билан тушунтириши лозим.

Устунчалардаги сузларни укишга ургатиш болаларни гапларни укишга тайёрлайди.

Сузларни онгли укиш гапларни онгли укишни таъминлайди. Укишда болалар гапдаги хамма сузларнинг маъносини тушунмаслиги мумкин. Алифбо даврида укувчиларда етарли укиш куникмаси булмагани учун, уларнинг диккати факат бир суз маъносига ёки кичик хажмли гап маъносига тортилади, матн мазмунини тушунишга хали кийналадилар. Бунга эришиш учун укитувчи хар бир укиш машгулотида болалар укиган суз, гап, матн мазмунини тушуниб укишларига эътибор бериши керак. Укилган гапнинг, айникса, матннинг мазмунини тушунишда ифодали укиш катта рол уйнайди. Одатда, болаларнинг укиш оханги сузлашув охангидан фарк килмайди. Укишда жонлилик сезилмайди, сунъий оханг билан укийдилар. Бу хол, сузсиз, ифодалиликни бузади. Болаларни ифодали укишга ургатиш жуда мураккаб ишдир. Бунинг учун укувчилар матнни бир марта укиб чикадилар. Кейин укитувчи матннинг характерига караб узи ифодали укиб беради, хар бир гапни кандай оханг билан боглаш, гап тугаганда нукта олдидан овозни пасайтириш кераклигини тушунтиради. Укувчиларнинг ифодали укишлари матн мазмунининг тугри ва тулик тушунилишига имкон беради.

Болалар гап маъносини тушуниб олдими ёки гапдаги хар бир сузнинг маъносини тушундими? Буни хам укитувчи билиши керак. Биринчи синфда болаларнинг жавоби тулик булиши, бир суз билан "Х,а, йук" деб жавоб беришига йул куймаслик керак. Матннинг мазмунини тушуниш учун матн таркибидаги барча гаплар мазмунини тушуниши, уларни бир-бирига боглай олиши талаб килинади. Бу эса бола учун мураккаб булганлиги сабабли укитувчининг саволи уларнинг тушунишига йулланма, восита вазифасини утайди. Укитувчининг бундай ёрдами укув даврининг характерига караб турлича булади. Масалан, агар алифбо даврининг дастлабки боскичларидан бошлаб болаларга бундай саволларга жавоб бериш ургатиб борилса, кейинчалик уларга умумийрок саволлар билан мурожаат килиш мумкин. ХУЛОСА

Тажрибалар шуни курсатадики, болаларнинг укиш тезлиги, укишдаги ифодалилик бир хил ривожланмайди. Айрим укувчилар укиш малакасини осонликча, тез эгалласалар, бошкалари секин, шошилмай, бугинлаб укийдилар. Бунинг сабаблари уз-узидан маълум: укувчиларда узлаштирувчанлик, уз диккатини марказлаштириш, умумий тайёргарлик даражалари хеч качон бир хил булмайди.

Алифбо даврининг учинчи боскичида матн мазмунини тулик тушуниш учун танлаб укишнинг хам ахамияти каттадир. Танлаб укиш, аввал айрим сузларни тугри укишни ургатади, сунг айрим гап, сузларни матн таркибидан излаб топиш, маълум сузни бошка сузлардан ажрата олиш укувини хосил килади. Бу эса болалардаги укиш куникмасини такомиллаштиради. Энг мухими, матнда фикр нима хакида бораётганини аниклаб олиш,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

матн мазмунини тулик тушуниб етиш имконини беради, уларнинг огзаки нутки ривожланади.

REFERENCES

1. Mirziyoev Sh.M. Milliy o'zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli // O'zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o'ttiz yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi nutq // Xalq so'zi. - Toshkent, 2019 yil 22 oktyabr. - № 218. - B. 1-4.

2. Azimova I.A. Ona tili ta'limida lisoniy malakani rivojlantirishning psixolingvistik asosi.//"Global ta'lim va milliy metodika taraqqiyoti" mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Toshkent: O'TAU, 2019, 20-aprel. 219-bet.

3. Qosimova K., Matjonov S., G'ulomova X., Yo'ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o'qitish metodikasi.

4. Buyurtma. "5 yoshdan 12 yoshgacha bo'lgan bolalarda kognitiv qobiliyatlarni yaxshilash", Moskva - Voronej, 1999.

5. Rohatoy Safarova, Muhayyo Inoyatova. Smart darslik g'oyasi muallifi: Pedagogika fanlari nomzodi Dadajon Sayfurov. Alifbe 1-sinf [Matn] : darslik.Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.