CC BY
20УДК 801.73.
Сэйф Сараиньщ «Гелестан бит-терки» эсэрен ейрэну тарихы турында
Р. Ф. Исламов,
Татарстан Республикам Фэннэр академиясенец Татар энциклопедиясе
кэм твбэкне ейрэну институты, Казан шэк., Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Аннотация
«Гулистан бит-тюрки» Сейфа Сараи является одним из известных письменных литературных памятников средневековья. В статье рассматривается история изучения этого сочинения турецкими, голландскими, венгерскими, татарскими, башкирскими, узбекскими, казахскими тюркологами и ориенталистами. Данный материал дает возможность представить картину исследования данного произведения в целом, степень изученности темы в литературоведческой медивестике отдельных тюркских народов в частности.
Abstract
"Gulistan bit-Turki" by Seyf-i Sarayi is one of the most famous written literary works of the Middle Ages. The article deals with the history of the study of this work by Turkish, Dutch, Hungarian, Tatar, Bashkir, Uzbek, and Kazakh Turkologists and Orientalists. The present material allows us to present a picture of the work's study as a whole and the coverage of studies of topics related to certain Turkic peoples in the literary medieval studies in particular.
Ключевые слова
Саади, Сейф Сараи, «Gulistan bit-Turks», Золотая Орда, Поволжье, Египет, мамлюки, Хорезм, Анкара, Лейден, Алма-Ата, Казанский (Приволжский) федеральный университет, журнал «Шура», рукопись.
Keywords
Saadi, Seyf-i Sarayi, "Gulistan bit-Turki", the Golden Horde, the Volga region, Egypt, Mamelukes, Khoresm, Ankara, Leiden, Alma-Ata, Kazan (Volga Region) Federal University, "Shura" magazine, manuscript.
Иранньщ мэшЬур калэм иясе Шэех Меслихеддин Эбу Мехэммэд ГабдуллаЬ Сэгъди Ширази (1203 Ьэм 1210 арасы - 1292) язган «Гелестан» эсэренец куп кенэ тэрж.емэлэре1 арасын-да терки телдэгелэре дэ бар. Терек гали-ме Мостафа взкан язганча, XIV гасырдан башлап аларньщ саны егермедэн артып китэ2.
«Гелестанньщ» эувэлге терки тэрж;емэсе Алтын Урда шагыйре Сэйф Сараи исеме белэн бэйле. Узенец хезмэтен ул 1391 елда мэмлуклэр Мисырьшда тэмамлаган. Эсэрнец анда
History of the study of "Gulistan bit-Turki" by Seyf-i Sarayi
R. F. Islamov,
Institute of the Tatar Encyclopaedia and Regional Studies, the Academy of Sciences of the Republic ofTatarstan, Kazan, the Republic ofTatarstan, The Russian Federation
язылганлыгын текст башында шул тебэкнец эмире Бэтхаска багышлануы хакында китерелгэн мэгълумат дэаиали.
Шагыйрьнец туган урыны хакында фэндэ терле карашлар бар. Мзсэлэн, бу хакта танылган тюрколог Э. Н. Нэящп болайяза: «Шагыйрь Сэйф Сараи Сарайдаяшэп иж;ат иткэн Ьэм соцыннан, ханнар арасында сугышлар кечэя башлагач, уз иллэреннэн китеп, Мисырдагы кыпчак факториясендэ иж;ат иткэн шагыйрьлэрнец берсе булган булса кирэк»3. Шуца курэ, торек галиме З.-Ф. Караманлыугылы тарафыннан башка-рылган «Сэйф Сараи. Гелестан тэрж,емэсе (Китаб Гелестан бит-терки)» дигэн хезмэтнец икенче басмасьша язылган ацлатмада бу ядкэр мэмлуклэр я^ирлегеннэн килгэн иц элгэрге эсэрлэрнец берсе итеп санала4.
Бу хосуста тарихи барышны искэ тешереп угу зарур: беренчедэн, терки мэмлуклэр узлэренец чыгышлары буенча, нигездэ, Алтын Урда дэулэтенец терле тебэклэреннэн була; икенчедэн, XIII йезнец икенче яртысында ике мэмлэкэт арасында тыгыз дипломатик менэсэбэтлэр урнаштырыла; еченчедэн, XIV йез азакларын-да - XV йез башларында мэгълум сэбэплэр аркасында Алтын Урдадан фикер иялэре, галим-голэма Ьэм эдиплэрнец куплэп Мисырга кучеп килулэре нэтижрсендэ элеге ждрлектэ яца мэдэни учаклар оеша.
Узбэк эдэбият галиме Н. 9. Дэуранов текстагы «Камышлы йурт бэнем туган илем иде» дигэн мэгълуматка нигезлэнеп, шагыйрьнец туган урыны итеп Харэзем елкэсендэге Сарыкамыш исемле кышлакны курсэтэ5. Э. И. Фазыйлов узенец хезмэтлэрендэ ядкэрне Харэзем чыганаклары рэтенэ кертсэ дэ, «Сэйфи Сараиньщ "Гелестан бит-теркисе" XIV йез терки халыкларыньщ эдэбият тарихын Ьэм аларньщ курше халыклар белэн узара багланышларны ейрэнудэ беренчел чыганак булып тора»6, дип билгели. Татар гуманитар фэнендэ Сэйф Сараиньщ Алтын Урда чорында Идел буендагы Камышлы дигэн шэЬэрдэ (хэзерге Волгоград елкэсендэге Камышин каласы урынында) туган булуы хакында фикерлэр естенлек итэ7.
Дерес, Камышлы атамасы белэн белдерелгэн торак пунктлар куп билгеле (биредэ гарэп деньясындагылар куз уцында тотылмый). Эмма Сэйф Сараи шуларньщ нэкъ кайсысында туганлыгын хэзергэ тэгаен генэ эйтеп булмый. Шулай да аныц « Сараи» дигэн тэхэллусенэ нигезлэнеп, Алтын Урда чорында шул ящрлектэ булган Сарай шэЬэренэ берникадэр нисбэтле булганлыгы хакында гына геман кыла алабыз. Ченки Сарайны да аньщ туган шэЬэре дип тегэл белдеру ечен мэгълумат щигэрлек тугел. Шагыйрь башка я^ирдэн килеп шунда яшэгэнлектэн дэ нисби тэхэллусне алыр-га мемкин. Ченки, гарэп чыганакларыннан куренгэнчэ, Идел буеннан мэмлуклэр Мисырына кучеп килгэн галим-голэма арасында «Сараи» тэхэллусле башка байтак шэхеслэр искэ алына. «Гелестан бит-терки» текстыньщ узендэ ук Эхмэд Хуя^а эс-Сараи исемле бер шагыйрьнец газэле теркэлгэн.
Урта гасыр терки эдэбиятында Кол Гали, Харэзми, Хесам Кятиб буларак билгеле Ьэм башка шагыйрьлэрнец дэ чын исемнэре элегэ мэгълум булмаган кебек, «Гелестан бит-терки» авторыныц исеме белэн дэ шулай. У\ эсэрнец текстында Ьэм нэзыйрэлэрендэ генэ очрый, э башка тарихи чыганакларда телгэ алынмый.
«Гелестан бит-теркинец» кулъязмасы турында мэгълумат башлап Ьолландияле Р. П. А. Дози тарафыннан тезелгэн каталогта китерелэ. Аннан куренгэнчэ, ядкэрнец бердэнбер несхэсе Лейден университеты китапханэсендэ № 1553 шифры белэн саклана8. Лэкин 355 биттэн гыйбарэт Ьэм кулэме ягыннан фарсы телендэге ориги-налдан зур булган ул текст теп несхэме яки башка кеше тарафыннан кучереп языл-ганмы икэнлеге билгеле тугел. «Гелестан бит-теркидэн» соц янэ Сэйф Сараи белэн бер чорда яшэп иж;ат иткэн Мэула Казый Мехсин, Мэулана Исхак, Мэулана Гыймад Мэулэви, Эхмэд Хуж,а эс-Сараи, Харэзми, Габделмэждед, Туглы хуж,а, Хэсэн угылы
исемле шагыйрьлэрнец газзллэре Ьэм аларныц Ьэрберсенэ Сэйф Сараи тарафыннан язылган нэзыйрэлэр урын алган.
Аннан соц элеге эсэрне танылган ориенталист М. Т. Ьоутсма мэмлуклэр жртрлегендэ тезелгэн «Теркичэ-гарэпчэ» сузлек турындагы хезмэтенец кереш елешендэ иска ала9.
Маж;ар тюркологы Йозеф Тори 1903 елда Венгрия Фэннэр академиясендэ ясаган бер чыгышында Сэйф Сараи поэмасына да тукталып угэ10.
Терек галиме М. Ф. Купрелезадэ «Терек эдэбияты тарихы» дигэн хезмэтенец 1926 елда денья кургэн беренче томында «Гелестан бит-теркине» эЬэмиятле эсэрлэрнец берсе булуына басым ясый11. Эмма ул шагыйрьнец тормышын Ьэм иж;ат эшчэнлеген бетен тулылыгы белэн ачып бетерми. Профессор Фэридун Нэфиз Узлук кулъязманьщ фотокучермэсен кереш мэкалэ белэн 1954 елда Энкарада аерым китап итеп нэшер итэ12. Тулы оригинал текстны фэнни кулланышка керту ягыннан элеге хезмэт зур эЬэмияткэ ия була. Галимнец «"Гелестан" тэрж;емэсендэ укыдыгымыз 87 бэете аньщ башка эсэрлэре улдыгы хакында безгэ бер ишарэт вирмэктэдер» дигэн урынлы геманы Сэйф Сараиныц килэчэктэ табылган «СеЬэйл вэ Гелдерсен» поэмасы белэн раслана.
Миллэттэшебез Г. Баттал-Таймасныц «Гелестан бит-теркине» фарсы телендэге теп несхэсе белэн чагыштырып тикшеругэ багышланган мэкалэсендэ Сэйф Сараи тарафыннан тэрж,емэ иту барышында кертелгэн узгэрешлэр Ьэм терки тексттагы фонетик, морфологик, синтаксикхосусиятлэр ачыклана, аерым сузлэргэ ацлатмалар бирелэ13.
Танылган совет тюркологы 9. Н. Нэщип 1957 елда «Совет эдэбияты» журналыныц 4 санында бастырган мэкалэсендэ Сэйф Сараи яшэгэн чордагы терки язма мэдэнияткэ анализ ясый Ьэм шагыйрьнец эсэренэ туктала14. Аерым алганда ул «Сэйф Сараи Сэгъдинец шигырьлэрен тэрж;емэ иту белэн генэ чиклэнмичэ, Сэгъди шигырьлэренец башына яки ахырына узенец оригиналь бэетлэрен ести, мондый очракларда ул гадэттэ бу шигырьлэргэ узенец тэхэллусен - эдэби псевдонимын ести» дип, терки шагыйрьнец юк,ат яцалыгын билгели. Журналныц шул ук елгы 12 санында текстныц тел узенчэлеклэре турында болай дип яза: «Сэйфнец теле бик ярщел булып, революциягэ хэтле юк;ат иткэн шагыйрьлэр Ьэм язучылар теленэ якын»15. Улянэ шагыйрьнец 87 бэеттэн гыйбарэт булган кереш шигырьлэрен алты юллы кыскартылган рэмэл улчэвендэ иж;ат иткэнлеген билгели. Сэйф Сараидан башка шагыйрьлэр турында суз алып барып, аларныц кайберлэре турында болай ди: «Ниндидер билгесез сэбэплэргэ таянып, бэлки, аерым тел фактларыннан чыгыптыр, эзербэйж^ннар Хэсэн углын узлэренец классик поэзиялэренэ нигез салучы итеп саныйлар. Эмма безнец карамакта Купрулу-задэнец чама белэн эйтелгэн фикереннэн башка, моны расларлык бернинди дэ дэлил юк. Хэсэн углы газэллэрендэ очрый торган аерым тел узенчэлеклэре татар телендэ Ьэм аныц аерым сейлэшлэрендэ дэ бар»16. Галим бу ядкэргэ матбугатта, гыйльми яулентыкларда янэ куп мэкалэлэр багышлый17,1975 елда Алматыда ике кисэктэн гыйбарэт махсус хезмэт нэшер итэ18.
«Гелестан бит-теркинец» иж;ат ителуенэ 575 елтулууцае белэн эдэбият галиме X. Госман матбугатта этрафлы мэкалэ багышлый. Сэйф Сараиныц эшчэнлеген шулай бэЬали: «Аныц иж,ат эшчэнлегендэ беренче булып еч тармак кузгэ ташлана: тэржрмэчелек, назыйрэчелек Ьэм баштанаяк местэкыйль иж;ат»19. кулъязмалар белгече 3. Г. Мэкъсудова белэн Сэйф Сараи Ьэм аныц замандашларыныц кайбер шигъри урнэклэрен туплап, студентларга практик дэреслэр ечен эсбап итеп басты-ра20. Алар янэ ядкэрнец тулы текстьш эзерлэп, 1980 елда ике китап итеп нэшер ителэ21.
X. Госман узе тезегэн «Борынгы терки Ьэм татар эдэбиятыныц чыганаклары» дигэн уку-укыту эсбабында да эсэргэ шактый урын бирэ22.9 рус телендэ бастырган «Тюркский стих в средние века» исемле хезмэтендэ ядкэрнец шигырь тезелешен анализлый23.
Узбэк теле галиме Э. И. Фазыйлов 1968 елда «Гелестан бит-теркинец» Лейден несхэсе нигезендэ текстны берникадэр кыскартулар белэн бастыра24. Ул текстта-гы лексик материалны узбэк теле тарихьша нисбэтэн язган ике том кулэмендэге хезмэтендэ киц файдалана, эсэрнец телузенчэлеклэренэ мэкалэлэр багышлый25.
Узбэк эдэбиятчысы Н. А. Дэуранов исэ Сэйф Сараиньщ тормышын Ьэм гок;атын махсус тикшергэн галимнэрнец берсе. 1968 елда кандидатлык диссер-тациясе яклый26. Галим Сэйф Сараи белэн бер чорда яшэгэн шагыйрьлэрне бер шигъри мэктэп вэкиллэре булуын яза. Шагыйрьнец икенче эсэре булган «СеЬэйл вэ Гелдерсен» поэмасыньщ башлап гыйльми кулланышка кертелуе дэ аньщ исеме белэн бэйле27. Аньщ бу хакта язган мэкалэсеннэн куренгэнчэ, ул кулъязма Ьэм иске китап-лар эзлэп йергэндэ, бу поэма теркэлгэн «Ядкэрнамэ» исемле кулъязма китапчыкны Коканд елкэсендэ яшэуче Камалхан Солтанов исемле кеше тапшыра. 9 бел ибне Кадыйр исемле бер мэгърифэтле кеше тарафыннан 1398 елда КаЬирэдэ тезелгэн кулъязма китапчыкны К. Солтановньщ бабалары хаж^а баргач алып кайта. Анда янэ урын алган «Гелестан бит-теркидэге» газэллэр, Мэулана Исхак Харэзми, Туглы Хуж;а кебек шагыйрьлэр белэн бергэ эле исеме билгеле булмаган Мэулана Эхмэд Ургэнчинец газэле Ьэм сатирик шигыре, Сэйф Сараиньщ ике бэете, ике кыйтгасы да урын алган. Бу табыш фэндэ зур вакыйгаларньщ берсе була Ьэм Сэйф Сараиньщ иждтын ейрэнудэ яца мемкинлеклэр ача.
Н. А. Дэуранов «Гелестан бит-теркине», «СеЬэйлвэ Гелдерсенне» Ьэмтелгэ алынган башка шагыйрьлэрнец эсэрлэрен бары тик XIV йез узбэк эдэби теле Ьэм эдэбиятыныц ядкэрлэре буларак тэкъдир итэ.
Терек галиме 9. Ф. Караманлыугылыядкэрне ейрэнеп, 1967 елда китап эзерли. Лэкин ул 1978 елда гына денья курэ28. Анда Г. Баттал-Таймас Ьэм А. Бодроглигети хезмэтлэрендэге аерым ждгешсезлеклэр дэ курсэтелэ. Аньщ тулыландырылган икенче басмасы 1989 елда Энкарада нэшер ителэ29.
Маж^р галиме А. Бодроглигети «Гелестан бит-терки» текстыныц латин графикасы нигезендэ башкарылган транскрипциясен Ьэм сузлеген 1969 елда аерым китап итеп бастыра30. Ул фарсы оригиналыныц Ьэм Сэйф Сараи эсэренец текстларын чагыштырма планда ейрэнеп, «соцгысыныц шундый узенчэлеклэрен билгели: 1) фарсы сузлэре терки эквивалентлары белэн алыштырылган; 2) фарсы сузлэре узгэртелмичэ (тэржрмэ ителмичэ) калдырылган; 3) фарсы сузлэре башка фарсы сузлэре белэн алыштырылган; 4) гади фарсы фигыльлэре исем компоненты гарэп сузе белэн белдерелгэн фигыльле фразеология белэн белдерелгэн; 5) фарсы сузлэре шулук мэгънэдэге гарэп сузлэре белэн белдерелгэн; 6) оригиналда очраган гарэп сузлэре терки эквивалентлары белэн алыштырылган; 7) гарэп сузлэре шулук мэгънэдэге гарэп сузлэре белэн алыштырылган»31.
Сэйф Сараи эсэрлэренец метрик улчэме хакында 9. Н. Нэщш берникадэр мэгълумат биргэн булса, А. Бодроглигети аны тагын да кицэйтэ. Аныц тикшеруеннэн куренгэнчэ, алар гарузныц рэмэле месэддэсе мэхзуф, рэмэле месэммэне мэхзуф, хэзэя^е месэммэне сэлим, хэзэж;е месэддэсе мэхзуф, метэкарибе месэммэне мэхзуф, метэкарибе месэммэне мэкъбузе эслэм, мезаригъе месэммэне эхрэбе мэкъфуфе мэхзуф32 терендэ иж;ат ителгэн. Димэк, галимнец бу ачыкламасы эсэрлэрнец поэти-касын ейрэнуягыннан яцалык булып тора.
«Гелестан бит-теркине» ейрэну белэн шактый еллар профессор X. И. Мицнегулов шегыльлэнэ. Аныц бу юнэлештэ язылган беренче мэкалэсе
1971 елда аспирантларньщ гыйльми хезмэтлэре ж;ыентыгында басыла33. анда эсэрнец кулъязмаларына кыскача анализ ясый. Галим шул елларда Сэйф Сараи Ьэм аньщ иж;атын ейрэнуне мэктэп программаларына кертумэсьэлэсен дэ беренчелэрдэн булып кутэреп чыга34.
1972 елдаХ. Й. Мицнегулов «Казан утлары» журналы битлэрендэ укучылар-ны шагыйрьнец яца табылган эсэрлэре белэн таныштыра. Лерым алганда анда бай кереш мэкалэ Ьэм ацлатмалар белэн «СеЬэйл вэ Гелдерсен» поэмасы текстыныц кириллицада транскрипциясен урнаштыра35. Эсэрнец язылуьша 600 ел тулу уцае белэн аца идея-эстетик анализ ясаган язмасы да укучыларда зур кызыксыну уята36. Галимнец «Сэйф Сараиныц тормышы Ьэм иж;аты» исемле китабы татар эдэбияты тарихы буенча студентларга методик кулланма сыйфатында нэшер ителэ37.
X. Й. Мицнегулов 1972 елда «Сэйф Сараиныц тэржрмэлэре Ьэм оригинал эсэрлэре» дигэн темага кандидатлык диссертациясе яклый38, алга таба эдипнец тормышы Ьэм юк;аты турьшда монографиялэр, фэнни ж^ентыкларда, вакытлы матбугатта бик куп мэкалэлэр бастыра39-. Аньщ тарафыннан якланган докторлык диссертациясендэ40, татар эдэбиятын Шэрекъ классикасы белэн узара менэсэбэттэ тикшеругэ багышлан-ган монографиясендэ41 дэ эсэргэ зур урын бирелэ. Гарэп графикасындагы текстны гамэлдэге татар хэрефлэренэ кучереп, ацлашылмаган суз-гыйбарэлэрне Ьэм юлларны тэржрмэ итеп, тиешле шэрехлэр белэн аерым китап итеп нэшер итэ42.
Казакъ филологлары Б. Сагындыков, Э. Кэримов тарафыннан XIV гасыр терки язма истэлеклэрнец тел узенчэлеклэрен чагыштырма планда тикшеру буенча якланган кандидатлык диссертациялэрендэ43 Харэзминец «Мэхэббэтнамэ», Котбныц «Хесрэу вэ Ширин» эсэрлэре белэн бергэ «Гелестан бит-терки» текстыныц мате-риаллары теп чыганакларныц берсе итеп алынган.
«Гелестан бит-терки» кулъязмасында китерелгэн шагыйрьлэрнец газэллэре Ьэм аларга Сэйф Сараиныц нэзыйрэлэре аерым рэвештэ инде алда эйтелгэн «Татар эдэбияты тарихыннан студентларныц практик дэреслэре ечен материал» дигэн кулланмада бирелгэн. Н. Э. Дэурэнов Эхмэд Ургэнчигэ махсус мэкалэ багышлый44. X. Й. Мицнегулов бай кереш суз белэн Туглы Хуж;а, Мэулана Исхак Харэзми, Мэулана Эхмэд Ургэнчи шигырьлэрен Кирилл хэрефлэре нигезендэ транскрипциялэп, хэзерге татар теленэ тэрж;емэлэре белэн матбугатта бастыра45. Хэсэн угылыныц мэмлуклэр Мисырыныц соцгы солтаны Кансау эл-Гауриныц шигырьлэр ж;ыентыгында сакланган бер газэле немец галимэсе Б. Флемминг тарафыннан ачыкланып, фэнни ж,ыентыкта денья курэ46.
Сэйф Сараи юкдты хэзерге терки хальпсларньщ эдэбият тарихларына багыш-ланган фундаменталь хезмэтлэрдэ дэ чагылыш таба. Эйтик, «Борынгы татар эдэбияты» (1963) дигэн кумэк хезмэттэ зур булмаган урын бирелсэ, алты томлы «Татар эдэбияты тарихыныц» беренче (1984), сигез томлы «Татар эдэбияты тарихыныц» беренче томьшда (2014) этрафлы очерклар багышлана. Текстньщ кыскартылган елеше «Татар поэзиясе антологиясендэ» (1992) урнаштырыла, эсэр турында «Татар энциклопедиясендэ» (2002,2008,2012,2016) Ьэм татар язучылары турында ике томлы «Эдиплэребез» (2009) дигэн биобиблиографик белешмэлектэ мэгълумат бирелэ. Татар фэлсэфэсе тарихын ейрэнудэ элеге эсэрне дэ чыганак була-рак файдалану - аныц эЬэмиятен тагын бер тапкыр дэлилли торган фактлардан.
«Узбэк эдэбияты тарихы» (1978) дигэн кулэмле хезмэтлэрдэ «Гелестан бит-теркигэ» урын бирелэ, «Эч былбыл гелшаны» (1986) исемле хезмэттэ текстньщ берникадэр елеше китерелэ, матбугатта мэкалэлэр багышлана.
Башкорт филологиясендэ «Гелестан бит-теркигэ» шулай ук урын бирелэ. Мэсэлэн, алты томлы «Баштсорт э?эбиэте тарихыныц» беренче томында (1990) аца этрафлы очерк багышлана, энциклопедик хезмэтлэрдэ белешмэ урнаштырыла.
Шулай итеп, кузэтулэребездэн ацлашылганча, Сэйф Сараиньщ «Гелестан бит-терки» эсэре чит илЬэм ватаныбыз тюркологлары Ьэм филологлары тарафыннан шактый ейрэнелгэн. Суз беренчечираттаядкэрнец узен, авторньщ башка эсэрлэрен, шул чорда яшэп иж;ат иткэн кайбер шагыйрьлэрнец газэллэрен табьш фэнни кулла-нылышка керту хакында бара. Тулы текстларны аерым китаплар рэвешендэ нэшер иту, аларны тел Ьэм эдэби яктан ейрэну ечен зур ящрлек барлыкка китерэ. Элеге уцайдан шуны да эйтергэ кирэк: гарэп хэрефендэ язылган язмаларны хэзерге аерым терки халыклар узлэренец гамэлдэге алфавитлары нигезендэ транскрипциялилэр. Бу киц гавам укучысыи таиыштыру ечен уцышлы, элбэттэ. Лэкин фэнни хезмэтлэрдэ борынгы Ьэм урта гасыр язма истэлеклэрен инде кабул ителгэн латин графикасында транскрипциялэу тиеш. Моца мисаллар бар Ьэм безнец очракта барыннан да элек А. Бодроглигети хезмэте куз уцында тотыла.
Куренгэнчэ, Сэйф Сараиньщ чын исеме, аньщ туган ящре мэсьэлэсе Ьаман ачык кала килэ. Эйтелгэн башка шагыйрьлэрнец тэржрмэи хэллэре белэн дэ шулай. Шуца курэ бу юнэлештэ алга таба башкарыласы эшлэр куренеп тора. Геман-фаразлар тыелмый, элбэттэ. Лэкин фэндэ тарихи чыганаклар белэн дэлиллэнгэн фактлар талэп ителэ. Шуца курэ мэмлуклэр идарэсе чорындагы гарэп чыганакларын киц планда ейрэну сорала. Бэлки куелган сорауларныц кайберлэрендэ алардан ж;авап табарга мемкин булыр.
Борынгы Ьэм урта гасыр ядкэрлэрен, аерым алганда «Гелестан бит-теркине» хэзерге аерым бер терки халыкныц гына эдэби хэзинэсенэ нисбэт иту берни белэн дэ расланмый. Бигрэк тэ Сэйф Сараи узенец эсэрлэрен мэмлуклэр Мисырында иж;ат иткэнлеген, хэтта Узбэкстанда табылган «Ядкэрнамэ» исемле китапчыкныц да КаЬирэдэ тезелгэн булу фактьш истэ тотканда. Шуца курэ аларны гомумтерки уртак язма эдэби байлык буларак тану Ьэм тэкъдир иту дересрэк булыр.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Крымский А. История Персии, ее литературы и дервишской теософии // Труды по Востоковедению, издаваемые Лазаревским институтом восточных языков. - М., 1914. - Т. IV. -№ 1-2. - С. 445-458.
2. Mahmud Ь. Kädii-i Manayäs. Gülistan tercüumesi. Girif-lnceleme-Metin-Sözlük / Hazirlayan: Mustafa Özkan. - Ankara, 1993. - S. 2.
3. Нщип Э. XIV йез шагыйре Сэйф Сараи Ьэм аньщ заманы // Совет эдэбияты. - 1957. -№ 4. _ Б. 99.
4. Seyf-i Saräyt. Gülistan Tercümesi (Kitäb Gülistan bi't Türki). Hazirlayan: D09. Dr. Ali Fehmi Karamanlioglu. - Ankara: Türk Tarih Kurumu basimevi, 1989. - S. VII.
5. Давронов H. А. Сайфи Сараи (Жизнь и творчество): Автореф. дис.... канд. филол. наук. -Ташкент, 1968 - С. 5.
6. Фазылов Э. Староузбекский язык. Хорезмейские памятники XIV века. - Ташкент: Фан, 1971.-Т. 2.-С. 10.
7. Мщнегулов X. Сэйф Сараи // Татар эдэбияты тарихы. Сигез томда / Тезучесе Ьэм я^аваплы мехэррире Р. Ф. Рахмани. - Казан: Татар, кит. нэшр., 2014. - 1 т.: Борынгы чор Ьэм Урта гасыр-лар. - Б. 302; Фахрутдинов Р. История татарского народа и Татарстана. - Казань: Магариф, 1995.-Ч. 1.-С. 144.
8. Irfädu 1-Mülük ves-Selätin / Hazirlayan: D05. Dr. Recep Toparb. - Ankara, 1992. - S. 23.
9. Ein Türkisch-arabisches glossar. Nach der Leidener Handschrift herausgegeben und erlätert von M. 1h. Houtsma. - Jeiden: E. J. Brill, 1894. - S. 7.
10. Tori}. Ondürdünci asr sonlarina kadar TürkDilleri Jädigärlari // Milli Tetebular mecmuasi. -1333. - 2 Cilt. - № 401. - S. 133.
11. Köprülü F. TürkEdebiyati Tarihi. - Istanbul, 1926. - Cilt. 1 - S. 72-73.
12. Seyf-i Saräyi. Gülistan Tercümesi / Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzlük'un Önsöz'ü ile birlikte. -Ankara: Türk Tanh Kurumu Basimevi, 1954. - XVIII + 373 s.
13. Battal-Taymas A. Seyf Sarayl'nin Gülistan tercümesini gözden gecirif // Türk Dili Araftirmalar Yilligi. - Ankara, 1955. - S. 73-98.
14. Нзщип Э. XIV йез шагыйре Сэйф Сараи Ьэм аньщ заманы // Совет эдэбияты. - 1957. -№ 4. - Б. 92-99.
15. Нщип Э. Татар эдэбиятыныц Ьэм эдэби теленец кайбер онытылган язма истэлеклэре турында (Татар эдэби теленеч Ьэм эдэбиятыныц формалашу тарихына карата) // Совет эдэбияты. - 1957. - № 12. - Б. 83.
16. Шунда ук. - Б. 84.
17. Наджип Э. Н. Архаизмы в лексике тюркоязычного памятника XIV в. «Гулистан» Сейфа Сарайи // Краткие сообщения Института Азии АН СССР: сб. ст. - М., 1964. - № 83. - С. 8095; Аныкыук. Хикмэт энж,елэре // Казан утлары. - 1969. - № 4. - Б. 169-173; Аныкыук. Уртак хэзинэ // Казан утлары. - 1971. -N8 2.- Б. 173-177; Аныкыук. Ожерелье мудростей // Исследования по восточной филологии. К семидесятилетию профессора Г. Д. Санжеева: сб. ст. - М.: Гл. ред. вост. лит-ры, 1974. - С. 159-179; Аныкыук. Еще раз о «Гулистане» Сейфа Сараи // Сов. тюркология. - 1981. - № 2. - С 75-80; Аныкыук. «Гулистан» Сайифа Сараи // История татарского литературного языка (XIII - первая четверть XX в.) / Составитель и ответственный редактор X. Курбатов. - Казань: Фикер, 2003. - С. 336-356.
18. Наджип Э. Н. Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфи Сараи и его язык: в 2-хч. - Алма-Ата: Наука, 1975. - Ч. 1. - 210 е.; Ч. 2. - 300 с.
19. Госман X. Ерак гасырларньщ шигъри авазы // Казан утлары. - 1966. - № 12. - Б. 126-130.
20. Татар эдэбияты тарихыннан студентларньщ практик дэреслэре очен материал / Хэзерлэучелэр: X. Госман Ьэм 3. Максудова. - Казан, 1966. - 24+15 (факсимиле) б.
21. Китабе Гелестан бит-терки / Тез.: X. Госман, 3. Максудова. - Казан: Изд-во Казан, ун-та, 1980. - Ч. I. - 137 б.; Ч. II. - Х+112 б.
22. Борынгы терки Ьэм татар эдэбиятыныц чыганаклары: Уку-укыту эсбабы / Тез. X. Госман. -Казан: Казан ун-ты нэшр., 1981. - Б. 170-240.
23. Усманов X. Тюркский стих в средние века. - Изд-во Казан, ун-та, 1987. - С. 100-122.
24. Саройи Сайфи. Шеърлар. Гулистан / Нашрга тайёрловчи Э. Фозилов. - Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт нашриёти, 1968. - 265 б.
25. Фозилов Э. XIV аср шоири Сайф Саройининг тили хакида // Узбек тили ва адабиёти. -1963.-№4.-Б. 52-57.
26. Давронов Н. А. Сайфи Сараи (Жизнь и творчество): Автореф. дис.... канд. филол. наук. -Ташкент, 1968 - 16 с.
27. Даврон Н. Сайфи Саройининг «Сухайл ва Гулдурсун» достони // Узбек тили ва адабиёти. - 1968. - № 2. - Б. 61-64.
28. Seyf-i Seräyi'nin Gülistan Tercümesi (Kitäb Gülistan bi't Türki). Birinci basih§. Hazirlayan: Do?. Dr. Ali Fehmi Karamanboglu. - Istanbul: Milli Egitim Basimevi, 1978. - XVIII + 404 + IV s.
29. Seyf-i Saräyt. Gülistan Tercümesi (Kitäb Gülistan bi't Türki). Hazirlayan: Do?. Dr. Ali Fehmi Karamanboglu. - Ankara: TürkTarih Kurumu basimevi, 1989. - LXXXIII+408+178 (faxmile) s.
30. A Fourteenth centry turckic translation of Sa'di's Gülistan (Sayf-I Sarayi's Gülistan bi't-Turki) dy A. Bodrogligeti. - Budapest: Akademiai Kiadö, 1969. - 450 p.
31. Асланов В. И. A Fourteenth century turkic translation of Sa'di's «Gülistan» by A. Bodrogligeti, Akademiai Kiadö, Budapest, 1969 / / Советская тюркология. - 1972. - № 2. - С. 111.
32. A collektion of tukish poems from the 14th centyry dy A. Bodrogligeti // Acta Orientakica Hung. - Budapest, 1963. - Tomus XVI. - F. 3. - P. 262-267.
33. Миннегулов X. Ю. Рукопись «Гулистан бит-тюрки» / Гуманитарные науки: сб. асп. раб. -Казань: Изд-во Казан, ун-та, 1971. - С. 79-89.
34. Миннегулов X. Сэйф Сараи ижаты турында // Совет мэктэбе. - 1971. - № 11. - Б. 19-21.
35. Миннегулов X. Сэйф Сараиныц яца эсэрлэре // Казан утлары. - 1972. - № 6. - Б. 129-139.
36. Мицнегулов X. Тугрылыклы мэхэббэт мэрсиясе // Мирас. - 1994. - № 7-8. - Б. 22-26.
37. Сэйф Сараиныц тормышы Ьэм ижаты: Татар эдэбияты тарихы буенча студентлар очен методик кулланма / Тез. X. Ю. Мицнегулов. - Казан, 1972. - 49 б.
38. Миннегулов X. Ю. Переводы и оригинальные произведения Саифа Сараи: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Казань. 1972. - 31 с.
39. Миннегулов X. Доброе имя средневекового поэта // Вечерняя Казань. - 1983. - 15 декабрь; Аныкы ук. Рухи мирас ачкычы // Социалистик Татарстан. - 1990. - 4 гыйнвар; Аны-кы ук. Уткэн гасырларньщ булэге (Сэйф Сараиныц «Гелестан»ына - 600 ел) // Казан утла-
ры. - 1991. - N2 8. - Б. 144-156; Аныкыук. «Гелестан геллэре» // Соц. Татарстан. - 1991. - 24 авг.; Аныкы ук. Алтын Урда эдэбиятыньщ куренекле ядкяре // ШэЬри Казан. - 1991. - 24 авг.; Аныкыук. «Бу «Гелестан» даимэ(н) куч ел ачар» // Мирас. - 1996. - № 7-8. - Б. 12-30. Аныкы ук. «Ни белгэйлэр сине сузлэтмэсэц тел» (Алтын Урда эдэби традициялэре) // Мирас. - 1996. - № 5-6. - Б. 202-215. Аныкы ук. «Бу «Гелестан» даимэ(н) куч ел ачар» // Сараи Сэйф. Гелестан. Лирика. Дастан. Эсэрлэрне басмага эзерлэуче (кулъязмадагы текстларны укып, гарэп графикасыннан гамэлдэге язуга кучеруче, ацлашылмаган суз-гыйбарэлэрне Ьэм юлларны тэрэцемэ итуче, тиешле шэрехлэр бируче), кереш Ьэм ахыргы мэкалэ авторы филология фэннэре докторы, профессор Хатыйп Йосыф углы Мицнегулов. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1999. - Б. 5-34; Аныкы ук. «Игу атын»н калдырган инсан «улемсез» // Безнец мирас. - 2021. - № 5. - Б. 50-55.
40. Миннегулов X. Ю. Татарская литература и восточная классика (Вопросы взаимосвязей и поэтики) : Автореф. дис.... д-ра филол. наук. - Казань. 1991. - С. 23-25.
41. Миннегулов X. Ю. Татарская литература и Восточная классика (Вопросы взаимосвязей и поэтики). - Казань, Изд-во Казан, ун-та, 1993. - С. 130-158.
42. Сэйф Сараи. Гелестан. Лирика. Дастан / Эсэрлэрне басмага эзерлэуче (кулъязмадагы текстларны укып, гарэп графикасыннан гамэлдэге язуга кучеруче, ацлашылмаган суз-гыйбарэлэрне Ьэм юлларны тэрядемэ итуче, тиешле шэрехлэр бируче), кереш Ьэм ахыргы мэкалэ авторы филология фэннэре докторы, профессор Хатыйп Йосыф углы Мицнегулов. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1999. - 296 б.
43. Сагындыков Б. Сравнительный анализ лексики тюркоязычных памятников XIV века (по материалам «Мухаббат-наме» Хорезми, «Хосров и Ширин» Кутба и «Гулистан бит-турки» Сейфа Сараи): Автореф. дис.... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1977. - 31 е.; Керимов А. Сло-вобразовательные аффиксы в языке памятников тюркоязычной литературы XIV века (на материалах «Хосрау и Ширин» Кутба, «Гулистан бит-турки» Сейфа Сараи, «Мухаббат-наме» Хорезми) : Автореф. дис.... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1979. - 28 с.
44. Даврон Н. Шоир Ащад Урганджий // Совет Узбекистони. - 1967. - 4 июнь.
45. Миннегулов X. Эхмэд Ургэю^и Ьэм аньщ ике чордашы // Казан утлары. - 1974. - № 7. -Б. 130-134.
46. FlemmingB. Hasan oghx'nun Bir Gazeli (Sultan Gavrï Divaninda Bilinmegen §iirler) = Ein Gazel von Hasan oglï (unbeannte Gedichte im Diván von Sultan Gavrî) // Türk Dil Kurumu'nun 40. ve Divanü Lügati't-Türkun 900. Yildönümleri Dolayisiyle Düzenlenen (Ankara, 27-29 eylül 1972): Bilimsel Bildiriler. - Ankara: Ankara Üniversitesi basimevi, 1975. - S. 331-334,335-341.
Эдэбият исемлеге
Китабе Гелестан бит-терки / Тез.: X. Госман, 3. Максудова. - Изд-во Казан, ун-та, 1980. -Ч. I. - 137 б.; - Ч. II. - Х+112 б.
Миннегулов X. Ю. Татарская литература и Восточная классика (Вопросы взаимосвязей и поэтики). - Казань, Изд-во Казан, ун-та, 1993. - 384 с.
Наджип Э. Н. Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфи Сараи и его язык: в 2-хч. - Алма-Ата: Наука, 1975. - Ч. 1. - 210 е.; - Ч. 2. - 300 с.
Сэйф Сараи. Гелестан. Лирика. Дастан / Эсэрлэрне басмага эзерлэуче (кулъязмадагы текстларны укып, гарэп графикасыннан гамэлдэге язуга кучеруче, ацлашылмаган суз-гыйбарэлэрне Ьэм юлларны тэрж;емэ итуче, тиешле шэрехлэр бируче), кереш Ьэм ахыргы мэкалэ авторы филология фэннэре докторы, профессор X. Й. Мщнегулов. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1999. -296 6.
References
Kitabe Gölestan bit-Törki. Toz.: Kh. Gosman, Z. Maksudova [Kitabe Golestanbit-Torki]. Kazan: Publishing House, un-ta, 1980, Part 1,137 p.; Part II, X + 112 p.
Minnegulov Kh. Yu. Tatarskaya literatura i Vostochnaya klassika (Voprosy vzaimosvyazey ipoetiki) [Tatar literature and Oriental classics (interconnections and poetics)]. Kazan: Publishing House, un-ta, 1993,384 p.
Nadzhip E. N. Turkoyazichniy pamyatnik XIV veka "Gulistan" Seif a Sarai i ego yazik: v 2 ch-yah [Turkic monument of the 14th century "Gulistan" by Seyf-i Sarayi and its language: in 2 parts]. Alma-Ata: Science, 1975, Part 1,210 p.; Part 2,300 p.
Sarayi Saif. Sherlar. Gulistan. Nashrga tayorlovchiE. Fozilov [FozilovE. (сотр.) Poems. Gulistan]. Toshkent: Gafur Gulom Publishing House, 1968,265 p.
Sayf-i Sarayi. Gulestan. Lirika. Dastan. Eserlerene basmaga ezerleuche, keresh hem akgyrgy mekale avtoryfililogiyafenneri doktory, professor Kh. Yu. Minnegulov [Gulistan. Lyrics. Dastan. The author of the work (reading the manuscript, translation from Arabic script to the modern writing, translation of incomprehensible words and phrases, providing appropriate comments), the author of the introductory and final article, Doctor of Philological Sciences, Professor Kh. Yu. Minnegulov]. Kazan: Tatar. Kit. Neshr. publ., 1999,296 p.
Seyf-i Sarayi. Gülistan Tercümesi. Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzliik'un Onsozu ile birlikte [Gulistan Translation, prof. Dr. With the Foreword by Feridun Nafiz Uzlük]. Ankara: Turkish History Institution Press, 1954, XVIII + 373 p.
Seyf-i Sarayi. Gülistan Tercümesi (Kitáb Gulistan bi't Türki). Hazirlayan: Dog. Dr. Ali Fehmi Karamanhoglu [Gulistan Translation (Kitáb Gulistan bi't Turki). Prepared by: Assoc. Dr. Ali Fehmi Karamanlioglu]. Ankara: Turkish Historical Society Press, 1989, LXXXIII+408+178 (faxmile) p.
Сведения об авторе
Исламов Рамил Фанавиевич, доктор филологических наук, главный научный сотрудник Института Татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ, e-mail: usman.58@mail.ru
About the autor
Ramil F. Islamov, Doctor of Philological Sciences, Senior Researcher at Institute of the Tatar Encyclopaedia and Regional Studies, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: usman.58@mail.ru
В редакцию статья поступила 18.01.2022, опубликована:
Исламов Р. Ф. Сэйф Сараиныц «Гелестан бит-терки» эсэрен ейрэну тарихы турында // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2022. - № 2. - С. 125-133.
Submitted on 18.01.2022, published:
Islamov R. F. Seif Sarainyn "Golestan bit-torki" eseren oireny tarikhy turynda [History of the study of "Gulistan bit-Turki" by Seyf-i Sarayi]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2022, no. 2, pp. 125-133.
