CC BY
7Олуг тюрколог Эмир Нэ>15ип
Э. Н. Нэ^ип. Советская тюркология.- 1979. - № 2. - С. 92.
Эмир Нэж;ип улы Нэж;ип 1899 елнын 10 мартында Теркестан генерал-губернаторлыгына кер-гэн ^идесу елкэсе, Лэпсе еязе (хэзерге Казакъстан Республикасы, Семипалатинск елкэсе, Манакчы районы) Бакты авылында, мегаллим гаилэсендэ туган.
Анын этисе чыгышы белэн Казан еязеннэн булып, Семипалатинск шэИэрендэге мэдрэсэдэ укы-ган вакытында ейлэнеп, Бакты авы-лына килеп теплэнэ Ьэм узе дэ анда-
гы мэдрэсэдэ балалар укыту белэн шегыльлэнэ. Уз чорынын алдынгы ка-рашлы кешелэреннэн берсе буларак, ул бай китапханэ туплый, шул вакыт-ларда нэшер ителгэн терле теллэрдэге вакытлы матбугатны даими алдырып тора. Патша хекумэтенен ж;ирле ха-лыкка карата алып барылган тискэре сэясэтенэ каршы 1916 елгы баш кутэру хэрэкэтендэ катнашканы ечен рэсми хакимият тарафыннан кулга алынып, 1917 елгы Февраль инкыйлабына кадэр Лэпсе термэсендэ мэхбуслектэ була.
Э. Н. Нэж;ип башлангыч белем-не уз авылындагы мэдрэсэдэ ала. Ан-нан сон ул укуын Чэучэук (Чугучэк) шэЬэрендэге (хэзерге Кытай Халык Республикасынын Шенж;ан Уйгыр ав-тономияле районында) рус консуллыгы каршындагы Ьэм Семипалатинскидагы мэктэплэрдэ дэвам итэ.
Анын балалык Ьэм усмер еллары ка-закъ, уйгыр, узбэклэр арасында уткэнгэ курэ, ул, татар Ьэм рус теллэреннэн тыш, элеге халыкларнын теллэрен дэ камил белэ. Шулай ук гарэпчэ Ьэм фар-сычаны да узлэштерэ.
1917 елгы Октябрь тунтэрелешеннэн сон Э. Н. Нэж;ип Семипалатинск шэЬэ-рендэ, Г. Мусин белэн берлектэ, «Халык сузе» дигэн газета чыгару-да катнаша, Барнаул шэЬэрендэге механика-технология институты-
на укырга керэ. Озакламый эруди-цияле яшь егетне Ленинградтагы Шэрекъ теллэре институтына укыр-га ж;ибэрэлэр. Анда ана гарэп, фарсы Ьэм терки теллэрне тагын да тирэнрэк ейрэнергэ мемкинлеклэр ачыла. Шул вакытларда анарда терки теллэрнен Ьэм эдэбиятларнын тарихына карата зур кызыксыну барлыкка килэ. Студент елларында ук ул Урта Азиядэге Ьэм башка тебэклэрдэге терки республика-ларга, елкэлэргэ кадрлар эзерлэу ечен РСФСР Халык мэгарифе комиссариаты каршында (сонрак ВКП (б) Узэк Комитеты карамагына кучерелэ) оештырыл-ган Кенчыгыш хезмэт иялэре коммуни-стик университетында укыта башлый, Бетенсоюз Узэк Башкарма Комитеты Ьэм Халык Комиссарлары Советынын Кырым буенча комиссиясе составын-да тебэктэге мэдэни-агарту эшлэрен
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
гамэлгэ ашыруда турыдан-туры катна-ша.
1923 елда Шэрекъ теллэре инсти-тутыньщ фарсы Ьэм терек булеген тэмамлаган Э. Н. Нэ^ипне Бохара Халык Совет Республикасына эшкэ тэгаенлилэр. Ул анда укытучылар эзерлэу институтында Ьэм совет-партия хезмэткэрлэре эзерлэу мэктэбендэ укы-та, беренче дэулэт нэшрияты оештыру-да катнаша, теп эшеннэн аерылмыйча, «Азад Бохара» газетасы мехэрриренец урынбасары вазифасын да башкара.
1924-1933 елларда Э. Н. Нэ^ип Мэскэудэ, Сэмэркандта Ьэм Ташкент-та эшли. Ул СССР халыкларыныц Узэк нэшриятында башта казакъ, соцыннан Урта Азия секторын, Узбэк Ьэм Та^ик дэулэт нэшриятларында редакция-нэшрият булеклэре белэн ^итэкчелек итэ, Урта Азия мамык-сугару политехник институтында, элеге югары уку йорты узгэртелгэч — Урта Азия ин-женерлар Ьэм сугару техниклары институтында тел Ьэм эдэбият кафедра-сы медире була. Ул шул вакытларда урта мэктэплэр Ьэм югары уку йорт-лары ечен математика, физика, химия, теоретик механика буенча куллан-ма эсбапларны тэр^емэ итэ. Шулай ук узбэк Ьэм каракалпак теллэрендэ тар-мак терминология сузлеклэре тези.
1933-1939 елларда ул ВКП (б) Узэк Комитеты каршындагы партия нэшриятыныц тэнкыйть-библиография бюросын, Эчке эшлэр халык комиссариаты Картография дэулэт Баш идарэсенец терки республикалар-ны укыту Ьэм сэяси карталар белэн тээмин итуче терки-татар секторын ^итэкли. Бер ук вакытта СССР Узэк Башкарма комитеты каршындагы та-рих, совет тезелеше Ьэм хокук буен-ча Кызыл профессорлар институтын-да терки теллэр, ВКП (б) Узэк комитеты каршындагы марксизм-ленинизм классиклары эсэрлэрен тэр^емэ иту Ьэм редакциялэу буенча Узэк курслар-да узбэк теле, Театр сэнгате дэулэт институтында каракалпак теле укыта. Яца алфавит тезу буенча Узэк Комитетныц Кенбатыш Себер Ьэм та^ик секторлары ^итэкчесе буларак, орфография прин-ципларын эшлэудэ актив шегыльлэнэ.
1940 елда СССР Фэннэр академиясенец Узбэк филиалы ачыл-гач, Э. Н. Нэ^ип Тел, эдэбият Ьэм та-рих институтыныц гыйльми сэркатибе, 1941 елныц гыйнвар аеннан — директор урынбасары, 1942 елдан — директор, 1943 елда Узбэкстан Фэннэр ака-демиясе оештырылгач, аныц нэшрияты директоры була (1944). Ул тэуге русча-узбэкчэ Ьэм узбэкчэ-русча сузлеклэрне тезудэ турыдан-туры катнаша.
Узенец тел елкэсендэге куп ел-лык тикшеренулэре нэти^эсендэ, Э. Н. Нэ^ип 1944 елда «Хэзерге уйгыр матбугаты лексикасы», дигэн темага кандидатлык диссертациясе яклый.
Галимнец фэнни тикшеренулэре аныц педагогик эшчэнлеге белэн ты-гыз урелеп бара. 1944 елдан башлап ул Кызыл Армиянец Чит теллэр хэрби институтында уйгыр теле, 1945 елдан М. В. Ломоносов исемендэге Мэскэу дэулэт университетыныц филология факультетында уйгыр, терек, казакъ; тарих факультетында терек Ьэм гарэп теллэре укыта, 1949 елдан Тышкы сэудэ институтында Ерак Кенчыгыш теллэре кафедрасында эшли. Бу чор-ларда галим югары уку йортларында укучы 1-У курс студентлары ечен «Уйгыр теле» дигэн уку эсбаплары (19451954), «Хэзерге уйгыр теленэ кереш курсы» (1945), «Тэр^емэ булеге ечен уйгыр теле буенча программа» (1946), «Уйгыр теле буенча теоретик курс про-граммасы» (1954), «Урта Азия терки халыкларыныц язма эдэбияты тарихы буенча курс программасы» (1954) Ьэм башкаларны тезеп бастыра.
1953-1958 елларда Э. Н. Нэ^ип СССР Фэннэр академиясенец Тел бе-леме институтында елкэн фэнни хезмэткэр булып эшли, 1956-1958 ел-ларда ул Мэскэу университеты кар-шындагы Кенчыгыш теллэре инсти-тутында уйгыр теле буенча теоретик курслар, урта гасыр терки язма эдэби ядкярлэре буенча махсус курслар алып бара. Аныц 1958 елдан соцгы фэнни эшчэнлеге Кенчыгышны ейрэну институты белэн бэйле.
Галим Кытай Халык Республика-сыныц Шец^ан Уйгыр автономи-яле районында яшэуче уйгырлар
олуг тюрколог эмир нэж;ип
теленен грамматик тезелешен ейрэну нигезендэ, 1960 елда, «Хэзерге уй-гыр теле» дигэн монографиясен басты-рып чыгара. Утыз еч мен сузне эченэ алган, мэкаль-эйтемнэр, фразеологик берэмлеклэр белэн иллюстрациялэнгэн «Уйгырча-русча сузлек» (1968) — анын тарафыннан зур кеч куеп, унбиш ел дэвамында алып барылган эшнен бэрэкэтле нэти^эсе.
Э. Н. Нэ^ипнен гыйльми эшчэн-легендэге тагын бер бик меЬим юнэлеш — борынгы Ьэм урта гасыр терки язма истэлеклэрне, аларнын тел узенчэлеклэрен тарихи план-да ейрэну, ядкярлэрне текстоло-гик яктан эшкэртеп, бастырып чыга-ру. Мэсэлэн, ул 1957 елда ук «Совет эдэбияты» журналында (12 нче сан) «Татар эдэбиятыньщ Ьэм эдэби теленен кайбер онытылган язма истэлеклэре турында (татар эдэби теленен Ьэм эдэбиятынын формалашу тарихына карата)», дигэн кулэмле мэкалэсендэ Алтын Урда Ьэм мэмлуклэр Мисырында барлыкка килгэн эдэби эсэрлэргэ, башка характерда булган язма истэлеклэргэ тэфсилле анализ ясап, Алтын Урда эдэби теленен Ьэм эдэбиятынын фор-малашу фактларын ачыклый.
Галим соныннан да Кол Галинен «Кыйссаи Йосыф», Сэйф Сараинын «Гелстан бит-терки», Харэзминен «Мэхэббэтнамэ», Мэхмуд Болгаринын «НэЬ^ел-фэрадис» Ьэм башка язма ядкярлэрне тикшеругэ куп санда этрафлы мэкалэлэр багышлады.
1961 елда Э. Н. Нэ^ип Харэзминен «Мэхэббэтнамэ» эсэрен кириллица-да транскрипциялэп, текстны рус-ча тэр^емэсе, бай шэрехлэулэр белэн аерым китап итеп бастырып чыгар-ды. 1965 елда ул «XIV йез мэмлуклэр Мисырынын кыпчак-угыз эдэби теле», дигэн темага докторлык дис-сертациясе яклый. Анда Алтын Урда-да Ьэм мэмлуклэр Мисырында бар-лыкка килгэн куп сандагы эдэби эсэрлэр, терле сузлеклэр Ьэм башка язма истэлеклэрнен тел узенчэлеклэре чагыштырма-тарихи планда тикшерелэ.
Э. Н. Нэ^ип Сэйф Сараинын «Гелстан бит-терки» эсэрен тарихи-эдэби, чагыштырма лингвистик план-
да тикшеругэ ике кисэктэн торган монография багышлады Ьэм ул 1975 елда Алматыда нэшер ителде.
Галимнен янэ зур хезмэтлэреннэн берсе—кулэме дурт томга исэплэнелгэн «XIV йез терки теллэренен чагыш-тырма-тарихи сузлеге»ннэн Котбнын «Хесрэу вэ Ширин» эсэре материал-лары нигезендэ башкарылган берен-че томы 1979 елда басылып чыкты. Анда элеге язма ядкярнен ейрэнелу та-рихына анализ ясала, текстнын лексик составы терле аспектларда тикшерелэ Ьэм чыганаклар белэн чагыштырыл-ган сузлек белэн баетыла. Анын икен-че Ьэм еченче томнары нэшриятка тапшырылган булуы, дуртенчесенен эзерлэнеп тэмамлануы, шулай ук дурт томлы «XI-XIV гасыр терки теллэренен тарихи сузлеге» тезелеп, анын Совет тюркологлары Комитеты пленумы та-рафыннан нэшриятка тэкъдим ителуе, ике томлы «XI гасыр терки теллэренен тарихи-чагыштырма сузлеге», «"Котад-гу белек" теленен лексик Ьэм лексик-морфологик архаизмнары», «Х1-ХГУ йез иске узбэк классик эдэбияты урнэклэре», дигэн хезмэтлэрнен дэ басмага эзерлэнгэнлеге турында мат-бугатта хэбэрлэр булса да, кызга-ныч ки, аларнын язмышлары хакында мэгълуматыбыз элегэ юк.
1981 елда Э. Н. Нэ^ипнен «XI-XIV йез терки теллэренен тари-хын тикшеру», дигэн хезмэте нэшер ителде. Аерым алганда, анда Йосыф Баласагунинын «Котадгу белек», Мэхмуд Кашгаринын «Диване легатет-терк», Эхмэд Йегнэкинен «Гыйбэтел-хэкаикъ», Эхмэд Ясэвинен «Диване хикмэт», Кол Галинен «Кыйссаи Йосыф», Сэйф Сараинын «Гелстан бит-терки», Харэзминен «Мэхэббэтнамэ», Котбнын «Хесрэу вэ Ширин», Мэхмуд Болгаринын «НэЬ^ел-фэрадис», Эднаш Хафизнын «Сира^ел-колуб» эсэрлэре, Казый БорЬанеддиннен «Диван»ы, ДэЬли солтанлыгы ядкярлэре турында фэнни очерклар тупланган. Ки-тапка А. Н. Кононов, Г. Ф. Благова, И. В. Кормушин тарафыннан язылган кереш суздэ болай диелэ: «Мэсьэлэгэ якын килунен Э. Н. Нэ^ип тарафын-нан тэкъдим ителгэн асылы шунда ки,
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
теге яки бу теркем язма истэлеклэрнец теленэ карата булган "эдэби диалект" тешенчэсе " эдэби тел" тешенчэсе белэн алмашына. Эдэби теллэрнец куплелеге концепциясе — терки эдэби теллэрнец куптерлелеге Ьэм узгэручэнлеге фор-малашу процессын ацлауда алга китеш булды. Э. Н. Нэ^ипнец монда казаны-шы Ьичшиксез».
Э. Н. Нэ^ип тюркологиядэге яца-лыклар белэн даими танышып Ьэм аларга карата узенец принципиаль, эмма объектив менэсэбэтен матбугат аша белдереп барды. Аныц куп сан-дагы бэялэмэлэре арасында, мэсэлэн, М. Г. Госмановныц «Х1У-ХУ1 гасыр Щучи Олысыныц ярлыкаш актла-ры» (1979), Н. Ш. Хисамовныц «Кол Галинец "Кыйссаи Йосыф" поэма-сы» (1979), дигэн хезмэтлэренэ карата язылганнары да бар.
Борынгы Ьэм урта гасыр терки язма истэлеклэрне тикшеру елкэсендэге бай тэ^рибэсе нигезендэ, ул алар-ны тел узенчэлеклэре ягыннан классификациялэудэ уз ысулын бул-дырды, башка галимнэрнец элеге юнэлештэ башкарылган эшлэрендэ урын алган тегэлсезлеклэрне дэлилле нигезлэп курсэтте.
Галим бетенсоюз Ьэм халыкара конгрессларда, конференциялэрдэ Ьэм симпозиумнарда доклад белэн актив катнашучыларныц берсе бул-ды, куп кенэ терки республикалар-да фэнни аудиториялэрдэ терки тел белеменец актуаль проблемалары, терки теллэрнец тарихы турында чы-гышлар ясады. Озак еллар Казакъ-стан Фэннэр академиясе Кенчыгышны ейрэну институтыныц гыйльми консультанты булды. Диссертациялэр яклау советлары эшендэ рэсми оппонент буларак катнашып, фэн юлына керуче куп яшьлэргэ узенец фатихасын бирде, квалификациялэрен кутэрергэ ярдэм итте.
Э. Н. Нэ^ип озак еллар Совет тюр-кологлары комитеты эгъзасы булды. Фэнни казанышлары ечен Терек тел ^эмгыятенец мехбир-эгъзасы итеп сай-ланды.
Аныц Х1-Х1У йез терки язма истэлеклэре буенча тезегэн бай карто-текасы хэзерге вакытта Казакъстан Ре-спубликасы Фэннэр академиясенец Тел белеме институтында саклана.
Э. Н. Нэ^ип 1991 елныц 28 мартын -да Мэскэудэ вафат булды.
ФАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЭБИЯТ:
1. Благова Г. Ф. Эмир Наджипович Наджип (к восьмидесятилетию со дня рождения) // Советская тюркология. - 1979. - № 2. - С. 92-95.
2. Благова Г. Ф. Эмир Наджипович Наджип (к 85-летию со дня рождения) // Советская тюркология. - 1984. - № 5. - С. 89-91.
3. Благова Г. Ф., Кормушин И. В., Поцелуевский Е. А., Тенишев Э. Р. Эмир Наджипович Наджип (к 90-летию со дня рождения) // Советская тюркология. - 1989. - № 2. - С. 115-117.
4. Кецесбаев Г, Курышжанов Э., Кер1мов Э. БелгШ ориенталист жайында б1рер сез // Известия АН Казахской ССР. - Алма-Ата, 1981. - № 3: Серия филологическая. - Б. 27-33.
5. Милибанд С. Д. Биобиблиографический словарь отечественных востоковедов. - М., 1995. -Кн. 2. - С. 122-123.
Рамил Исламов, филология фэннэре докторы
РЕЗЮМЕ
В публикации доктора филологических наук Р. Исламова освещается жизнь и научно-педагогическая деятельность одного из известных отечественных тюркологов ХХ в. Эмира Наджиповича Наджипа (1899-1991).
ОЛУГ ТЮРКОЛОГ ЭМИР НЭЩИП
