CC BY
9УДК 929
Педагог, журналист Ьэм мэгърифэтче Фэузия Габдрэшит кызы ИбраЬим эшчэнлеге
А. Р. Мортазина,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мзрщани исемендэге
Тарих институты, Казан шэЬ.., Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Аннотация
Статья посвящена жизни и деятельности Фау-зии Габдрашитовны Ибрагимовой (1887-1985), одной из ярких представительниц татарской эмиграции в Турции. В начале XX в. она была известна в России как просветительница и журналистка, поднимавшая в своих публикациях проблемы мусульманок. В статьях, опубликованных на страницах газеты «Сибирия» и журнала «Шура» в 1912-1914 гг., ею освещались вопросы организации женского просвещения, воспитания и т. д. Она также приобрела известность как автор книги на татарском языке, посвященной кулинарии, где также представлены рецепты европейской и русской кухонь. Книга, вышедшая в 1909 г., является вторым после книги К. Насыри изданием на татарском языке, обратившим пристальное внимание на описание и способы приготовления блюд. Книга примечательна тем, что дает возможность воссоздать картину и особенности развития национальной кулинарии, культуры питания татар в начале XX в. Турецкий период жизни Ф. Габдрашит является наиболее продолжительным и ярким, насыщенным в творческом плане. Фаузия ха-нум известна в Турции как редактор одного из первых женских журналов «Asar-i Nisvan», как автор публикаций, посвященных роли и месту мусульманских женщин в обществе и семье, проблемам обучения и воспитания женщин и детей, а также вопросам обустройства быта и т. д. В формировании концепции данного издания сыграл определенную роль ее опыт в качестве автора статей на женскую тематику втатарскихгазетахижурналахначалаХХв. Фаузия Габдрашит внесла свой вклад и в развитие методической науки. В 1918 г. она написала и издала в Берлине букварь для татарских детей на арабской графике, позже - книги, посвященные жизни пророков, на разных европейских языках. Кроме всего этого, Ф. Габдрашит известна в Турции как опытный педагог-практик, которая в своей педагогической деятельности много внимания уделяла вопросам обучения и воспитания на основе исламских ценностей.
Abstract
The paper deals with the life and activities of Fauziya Gabdrashitovna Ibragimova (1887-1985), one of the prominent representatives of the Tatar emigration in Turkey. In the early 20th century, she was known as an educator and j ournalist who raised the
Activities of a teacher, journalist and educator Fauziya Gabdrashitovna Ibragim
L. R. Murtazina,
Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic ofTatarstan, Kazan, the Republic ofTatarstan, the Russian Federation
problems of Muslim women in her publications. Her articles published in "Sibiriya" and "Shuia" journals in 1912-1914 covered the issues of organizing women's education, personal development and others. Besides, she became famous as the author of a Tatar cookbook which contained recipes of European and Russian cuisines. The book published in 1909 is the second publication in Tatar after K. Nasyris book that focused on descriptions and ways of dish cooking. Remarkably, the book allows us to recreate the picture and peculiarities of the national cuisine development and the food culture of Tatars in the early 20th century. The Turkish period of F. Gabdrashit s life is the longest, brightest, and the most eventful one in terms of work. Fauziya khanum is known in Turkey as the editor of one of the first journals for women called 'Asar-i Nisvan" and the author of publications devoted to the role and place of Muslim women in society and family, the problems of education and personal development of women and children, as well as issues of daily life arrangement, etc. Her experience as the author of women-related articles in Tatar newspapers and journals in the early 20th century played a certain role in the formation of the journal's concept Besides, Fauziya Gabdrashit made her contribution to the development of methodical science. In 1918 in Berlin, she wrote and published her ABC book for Tatar children in Arabic script and then the books in various European languages devoted to the life of prophets. Apart from all that, F. Gabdrashit is renowned in Turkey for her being an experienced practitioner teacher. In her pedagogical activities, she focused extensively on issues of education and upbringing based on Muslim values.
Ключевые слова
Фаузия Габдрашитовна Ибрагим, женское образование, религиозное воспитание, букварь, газета «Сибирия», Турция, «Asar-i Nisvan», «Kadin Yazilari».
Keywords
Fauziya Gabdrashitovna Ibragim, female education, religious upbringing, ABC book, "Sibiriya" newspaper, Turkey, "Asar-i Nisvan", "Kadin Yazilari".
XX гасыр татар меЬажэдээтенец иц куренекле вэкиллэре арасында исеме сощы вакытларда киц жрмэгатьчелеккэ кайтарылган Фэузия ИбраЬим да бар. Уа - миллэт Ьэм дин ечен керэшкзн татар каЬарманы, я^эмэгать эшлеклесе, дин галиме, сэяхэтче, журналист Ьэм язучы Габдрэшит ИбраЬимовньщ кызы. Фэузия ИбраЬим (шулай ук Фэузия Габдрэшит, Фэузия Истанбул, Фэузия Габдрэшит Догрул (ире фамилиясе буенча) буларак та билгеле) - Теркиядэ яшэп, гомерен халыкны мэгърифэтле итугэ багышлаган татарларньщ берсе. Россиядэ, XX гасыр башы татар ж;эмэгатьчелеге арасында, Фэузия ханымньщ исеме тирэн белемле, киц фикерле журналист, аш-су эзерлэу серлэре Ьэм хуж;алык алып бару узенчэлеклэренэ багышланган китаплар авторы буларак яхшы билгеле булган.
Фэузия ИбраЬим 1887 елда деньяга килэ1. Гаилэсе белэн бергэ, Петербургны калдырьш, чит илгэ китэргэ мээцбур була2. Шуннан соцгы тормышы нигездэ Теркия мэмлэкэте белэн бэйле булса да, этисе кебек ук кызыксы-нучан, сэяхжднлы Ф. ИбраЬим уз гомерендэ деньяньщ куп иллэрендэ була. Кайбер мэгълуматларга Караганда, Фэузия Берлин университетында белем алган3. 1917 елда Берлин шэЬэреннэн Теркиягэ кученеп килэ, 1920 елда Топкапыда этисе тезегэн мэктэптэ укыта Ьэм озак еллар дэвамында медирлек итэ4. Кызганычка каршы, Теркиядэге нэсел
Ф. Г. Ибракгшова. Japonya Seyyahi Abdurre§it Ibrahim 'in Izinde. - Istanbul: Dogu Kutuphanesi, 2020. — S. 146.
F. G. Ibragimova. Japonya Seyyahi Abdtirreçit Ibrahim 'in îzinde. - Istanbul: Dogu Kutuphanesi, 2020. — p. 146.
дэвамчылары, аерым алганда, энесенец оныгы Нэслихан Арул Аксой хэбэр итуенчэ, Ф. ИбраЬимньщ вафатьшнан соц, аньщ узенец тормышына Ьэм гаилэсенэ караган куп кенэ фото Ьэм документлар юк ителэ. Лэкин Фэузия Габдрэшитнец Торкиядэге журналистлык эшчэнлеге, аерым алганда, «Asar-i Nisvan» («Kadin Yazilan») журналын чыгарудагы хезмэте терек тикшеренучелэре тарафыннан шактый тэфсилле вйрэнелгэн5. Элеге мэкалэ кысаларында без Ф. ИбраЬимньщ мэгърифэтчелек эшчэнлеге, карашла-ры турында авторньщ басылып чыккан китапларьша Ьэм татар матбугатында донья кургэн язмаларына, шулай ук торек телендэге хезмэтлэргэ таянып фикер йортэбез.
Ф. Г. Ибракимова. Аш остасы. Ханымнарга Ъэдш. - Казан: Эхмэдгэрэй
Хэсэни вэ ширкэсе, 1915. - 2 басма. -Тыгилык бите. КДУныц Н. И. Лобачевский исемендэге Фэнни китапханэсе фондыннан.
F. G. Ibragimova. Cooking master. A gift to ladies. Kazan, 1915. — 2nd edition. — Cover page. From the fonds ofN. I. Lobachevsky Scientific Library of KSU.
Ф. Г. ИбраИгшова этисе Габдрэшит ИбраИимов белэн Токиода. Japonya Seyyahi Abdiirre$it Ibrahim 'in Izinde. - Istanbul: Dogu Kutuphanesi, 2020. — S. 148.
F. G. Ibragimova with her father Abdrashit
Ibragimov in Tokyo. Japonya Seyyahi Abdtirre§it Ibrahim 'in Izinde. - Istanbul: Dogu Kutuphanesi, 2020. -p. 148.
Фэузия ИбраЬимньщ 1909 елда Казан шэЬэрендэ донья кургэн «Аш остасы. Ханымнарга Ьэдия» кита-бы татарларны XX гасыр башы рус Ьэм Европа халыкларыньщ аш пешеру традициялэре белэн таныштыручы берен-че татар китабы булып тора6. 1915 елда ул кабат басыла7. Каюм Насыйриныц 1893 елда язылган, нигездэ татар, шулай ук терек, фарсы, узбэк милли ашларын туплаган «Иршад эл-Этбиха» кита-бьшнан аермалы буларак8, Ф. ИбраЬим татар халкыньщ ашчылык елкэсендэге гадэтлэрендэ моцарчы киц урын алма-ган ризыкларны, меселман булмаган халыкларньщ ашларьш да тэкъдим итэ. Лэкин элеге рецептларны урнаштыр-ганда, ул аларньщ татарлар тарафыннан кулланыла алу мемкинлеклэр ен истэ тотып эш итэ, «Ошбу китапта меселман вэ Яурупа ашларыньщ иц мэшЬур вэ мэкъбульлэре (кабул ителгэн, яхшы диптабылган. - A.M.) щыельш, ахырда госманлы-терек ашларьш пешеру тари-кы (юл, ысул. - А. М.) дэхый гыйлавэ ителде (тагьш да естэмэ, кушымта итеп бирелде. - Л. М.)», - дип белдерэ9. Шул
рэвешле, автор башка диндэге халыкларньщ иц яхшы, кулай дип тапкан аш-суларын ислам дине кануннары кузлегеннэн чыгып барлый Ьэм тэкъдим итэ. Китапньщ беренче басмасын эзерлэудэ ул татарлар ечен артык билгеле булмаган Е. Молоховец, И. Уварова, Е. Новикова, шулай ук терек авторларыньщ китапларьшнан файдалана10.
Ф. ИбраЬим миллэттэшлэребезне башка халыкларньщ аш-сулары Ьэм аларны эзерлэу серлэре белэн якыннан таныштыру белэн бергэ, аларньщ туклануларында терлелекне арттыруны да максат иткэн. Авторньщ билгелэп утуенчэ, ул «кешенец сихэте ечен иц зур ярдэмче булган ашау Ьэм эчу мэсьэлэсендэ бик куп кимчелеклэр, исраф итулэр» куп булу сэбэпле, элеге китапны язуга альша11. «Аш остасы» кита-бы турында шул заманньщ татар газеталарында байтак мэгълумат табарга мемкин. Мэсэлэн, «Бэянелхак» газетасы аны «бик куп терле ашларныхэзерлэувэ пешеруне ачык татарча телдэ угрэтмештер. Аш пешеру эше илэ шегыльлэнергэ яраткан ханым-нарга вэ кызларга», дип тэкъдим итэ12. Бу китап, XX гасыр башында татар милли аш-су эзерлэунец узенчэлеклэрен, элеге тармакньщ торышьш Ьэм усешен, татарларньщ нинди ризыкларга естенлек бирулэрен, аш пешерудэ нинди компонентлардан файда-лануларын, гомумэн алганда, татар аш-су традициялэренец байлыгын, туклану культу-расын куз алдьша китерергэ, шул ук вакытта бугенге кендэ меселман ашларын ярату-чылар ечен аерым рецептларны куллану мемкинлеген дэ бирэ. Элеге китапньщ хэзерге графикага кучерелеп, татар Ьэм рус теллэрендэ кабат басыльш чыгуы Ф. ИбраЬимныц исемен киц жэмэгатьчелеккэ танытуда меЬим эшлэрнец берсе булды.
Ф. ИбраЬим, хатын-кызларны хуж^лык эшлэренэ ейрэту, щщелэйту макса-тын куздэ тотьш, 1911 елда «Кер юу Ьэм аларны саклау» дигэн китапны эзерлэп бастыра13. % да халык арасында киц таралган дип эйтсэк, Ьич тэ ялгыш булмас, ченки хатын-кызны терле Ьенэрлэргэ, кул эшлэренэ, хуж;алык эшлэренэ ейрэту, аларны башкаруга заманча якын килу, мемкин кадэр яца технологиялэр куллану Ьэм шул рэвешле аньщ гаилэдэге хезмэтен Ьэм хэл-эхвэлен щщелэйту XX гасыр мэгърифэтчелэре алдында торган иц эЬэмиятле мэсьэлэлэрдэн саналган. Шуны да ассызыклап угу меЬим: аш-су Ьэм аны эзерлэу ысуллары, дерес туклану серлэре Ьэм хуж;алык эшлэрен тэртипле башкару турында язу Фэузия ИбраЬим эшчэнлегенец бер ягы гына. Беренче чиратта ул хатын-кыз мэгарифе, меселман хатыннарыныц мфмгыятьтэ урыны кебек мэсьэлэлэргэ багышланган мэкалэлэр авторы буларак билгеле. Бу язмаларны Фэузия ханым Истанбулдан ждбэреп торган. Томск шэЬэрендэ денья кургэн «Сибирия» газетасында, мэсэлэн, аныц бу темаларга багышланган берничэ мэкалэсе урын алган.
«Истанбулдан мэктуб» (1912 ел) дигэн мэкалэдэ Ф. Истанбул (имзасьш шулай курсэтэ) нигездэ хатын-кызларныц проблемаларьш яктырткан Ьэм ханымнар мэнфэгатен кайгырткан «Сибирия» газетасы чыга башлауга узенец менэсэбэтен белдерэ. Мондый басманыц, аньщ фикеренчэ, аеруча ватаннарыннан читтэ яшэргэ мээцбур булган ханымнар ечен эЬэмиятле, ченки газета аша илдэге хатьш-кызларньщ хэл-эхвэле белэн таны-шырга, тормышларьш кузэтеп барырга мемкин. Автор кыз балаларны укыту турында фикерлэре белэн дэ уртаклаша. Аныцча, татар кызлары ечен гадэти мэктэплэр ачу бик эЬэмиятле: «безнец ечен хэзергэ бэлэкэй шэЬэрлэрдэ вэ авылларда иттифак берлэн армый-талмый тырышучылар гимназия вэ курсларда укучылардан да эЬэмиятлерэк дип белэмез; ченки ибтидаи тэхсил кургэннэн (башлангыч белем. - А. М.) соц, аръягына узлэре ук тырмаша башлаячакларына эминмен (ышанычлы. - А. М.)»и.
1913 елда «Шура» журналында басылып чыккан «Меслимэлэр еченмэктэп» исемле мэкалэсендэ Ф. ИбраЬим хатын-кыз мэгарифе усешенец нэтижрлелеген тээмин итунец иц меЬим шартларыннан берсе булган гыйлемле укытучылар эзерлэу мэсьэлэсенэ туктала Ьэм 1913 елныц мартында узе ачкан шундый мэктэпнец эчтэлеге белэн журналукучыларын таныштыра. Бу мэктэптэ теп гыйлемнэрдэн тыш, балалар
тэрбиясе, мегаллимэлек Ьэм йорт эчендэ табибэлек, аш пешеру, тегу-чигу кебек гаилэдэ бик 1Шрэк булган Ьенэрлэр дэ ейрэтелэ. Мэктэшсэ чит иллэрдэн дэ укучылар килуе кетелэ. Укучыларга ихтыяри рэвештэ татар, гарэп, инглиз Ьэм рус теллэре, музыка дэреслэре укытыла. Теп максаты «галэм исламга тэрбияле вэ мэгълуматлы аналар бирудэн гыйбарэт» булган бу мэктэпнец идарэсендэ Истанбулньщ могътэбэр ханымнары була15. Шулрэвешле, автор бумзкалэсе белэн «Шура» журналы укучы-ларын терле жирлэрдэ яшэуче меселман хатын-кызларыньщ хэле, проблемалары, мэгариф усешенец торышы белэн дэ таныштыра.
Фэузия ИбраЬим, педагог буларак, мэктэплэрнец эшен оештыру белэн генэ тугел, уку-укыту барышын методик яктан тээмин иту мэсьэлэлэре белэн дэ шогыльлэнгэн. Аньщ 1918 елда Берлинда татарларны гарэп графикасы нигезендэ укырга ойрэту очен «Элифба» китабы басылып чыга16. Автор узе билгелэп уткэнчэ, элеге элифбаны эзерлэудэ ике максат куздэ тотылган: «момкин кадэр яшусмерлэрнец беренче дэреслэрен ярщелэйту вэ дэреслэрне куц ел ачарлык рэвештэ уткэру; мэктэп дэреслэренец беренче кенендэ ук шэкертлэрдэ ана телен тэрэккыйсенэ гайрэт иту»17. Ф. ИбраЬим эле яца гына мэктэптэ укырга-язарга ойрэнэ башлаган сабый-ларда ана теленэ мэхэббэт тэрбиялэу моЬим, шуца да мэктэп дэреслеклэре шатлык тудырырлык итеп эшлэнергэ, авыр йок булмаска тиеш дип саный Ьэм шулпринцип-ны уз элифбасын тозегэндэ дэ куз алдында тота. Дэреслекнец теленэ килгэндэ, автор аны «момкин кадэр саф халык телендэ булуына» тырышкан18.
Элифба зэвык белэн, заманча, тесле рэсемнэр кертеп тезелгэн. Элбэттэ, рэсемнэрнец бирелешендэ терлелек кузэтелэ: кайбер рэсемнэр чын татар тормышын яктыртса (мэсэлэн, б8нче биттэ сурэтлэнгэн Сеембикэ манара-сы, бОнчы биттэге «Мэктэп» текстына бирелгэн рэсем), купчелеге европача яцгыраш алганнар. Биредэ китапньщ басылганурынын, аны эзерлэудэ катнаш-кан рэссам Ьэм башка факторларны истэ тотарга кирэк. Эсбапта элифбалар алды-на куела торган теп методик талэплэр утэлгэн, автор узе билгелэгэнчэ, материал ж^щелдэн авырга таба урнаштырылган. Элифбаньщ беренче елеше хэрефлэрне танырга Ьэм укырга ейрэтугэ багышлан-са, икенче елеше уку кунекмэлэрен ныгы-туны максат иткэн уку китабы рэвешендэ тезелгэн: анда балаларньщ психология-сен, кызыксынуларын истэ тоткан шигырь Ьэм кечкенэ хикэялэр, бу яшьтэге бала-лар белергэ тиешле кайбер догалар, дини эчтэлекле текстлар, бэйрэмнэргэ багьппланган мэгълуматлар бирелгэн. Бу эсбапны буген дэ, беркадэр заманга яраклаштырып, татар балаларын гарэп язуьша ейрэтудэ файдалану мемкинлеген карау дерес булыр.
Фэузия Габдрэшит ИбраЬим. Элифба. Берлин, 1918. - Тышлык бите. Электрон копиясе авторныц шэхси архивында саклана.
Fauziya Gabdrashit Ibragim. ABC book Berlin, 1918. - Cover page. Electronic copy from the author's private archive.
Фэузия ИбраЬим гомере буена нэшрият эше белэн шегыльлэнгэн, публи-цистик хезмэтлэр язган. Уа Теркиядэ яшэу чорында да заманы ечен иц актуаль булган хатьш-кыз мэсьэлэларенэ битараф кала алмаган. Аньщ терек ханымнары ечен беренчелэрдэн булып 1925 елда «Asar-i Nisvan» дип аталган махсус журнал ачуы билгеле. Ул. 1926 елда «Kadin Yazilari» итеп узгэртелэ, Фэузия Габдрэшит аньщ хуэ^асы була Ьэм ж;аваплы директор вазыйфасын ути. Барлыгы 28 саны басылып чыга. Бу басманьщ теп максаты хатын-кызларны укуга, белем алырга эзерлэу Ьэм мэгърифэтле итудэн гыйбарэт була. Журналньщ беренче елешендэ сэяси, эдэби, тарихи, эхлакый Ьэм социаль мэсьэлэлэргэ караганязмаларгаурын бирелсэ, икенче елеше йорт эшлэре, бала тэрбиясе, хатын-кызньщ сэламэтлеге Ьэм матурлык серлэре, мода, спорт, аш-су рецептлары, рекламага багьпылана була19. Гомумэн алганда, бу журналньщ деньяга килуендэ XX гасыр башы татар матбугатыныц йогынтысы зур булган дип уйларга тулы ж^рлек бар. Моца Ф. Габдрэшитнец хатьш-кыз проблемала-рыняктырткан татар газета Ьэмжурналлары, аерым алганда, «Сибирия» газетасы белэн тыгыз хезмэттэшлек итуен сэбэп итеп курсэтергэ мемкин. Шулай итеп, терек ханымнары ечен тэгаенлэнгэн «Asar-i Nisvan» журналын чыгаруда татар матбагачы-лык традициялэре нигез итеп алынган, Фэузия ханым татар ж;эмгыяте шартларында формалашкан модельне терек мохитенэ яраклаштырып кулланган.
Фэузия Габдрэшит кызыньщ мэкалэлэре журналньщ Ьэр санында дияр-лек басылып килгэн20. Автор хатын-кызньщ теп вазыйфасын милли рухта бала-лар тэрбиялэудэ курэ. Мондый бала килэчэктэ узе яшэгэн мэмлэкэтнец мэгарифе, икътисады усешенэ елеш кертергэ тиеш. Моньщ ечен хатын-кыз белемле, алдын-гы карашлы, заманча фикерлэуче ана Ьэм бик яхшы хущабикэ булырга тиеш, шуца курэ кызлар тэрбиясендэ теп игьтибарны шуца бирергэ кирэк. Журнал ханымнар-га элеге юнэлештэ юлкурсэткэн21. Шулай итеп, Ф. ИбраЬим меселман хатын-кызын заманча, белемле, ир-атлар белэн бер дэрэжэдэ хокуклы, сэнгатьтэ, эдэбиятта, мэгарифтэ уз сузен эйгэ ала торган, акыл дэрэжрсе белэн башкалардан калышмаган зат итеп курергэ телэгэн.
ТеркиямэмлэкэтеждгэкчесеМостафа Кэмал Ататерек, идарэсенец беренче елларында ук, терек ханымнарыньщ жэмгыятьтэге урыньша, аларньщ хокукла-ры мэсьэлэлэренэ зур игътибар бирэ. Шуца да, терек галимнэре бэялэвенчэ, бучорныц иц эЬэмиятле матбугат чараларьшьщ берсе булган «Asar-i Nisvan» журналыньщ барлыкка килуе беренче чиратта илдэге вазгыять белэн бэйле була22. Чынлыкта ул биредэ Россиядэге татар хатьш-кыз ж^мэгать эшлеклелэренец традициялэрен дэвам итэ.
Журнал битлэрендэ Ф. Габдрэшит-нец хатын-кыз эдэбияты турындагы фикерлэре дэ чагылыш таба. Хатын-кыз
Asar-i Nisvan. —1925. — № 1. — Тышлык бите. Электрон ресурс. Керурежимы: https://tefrikaroman. ozyegin. edu. tr/tr/content/ asar-i-nisvan.
Asar-i Nisvan. —1925. - no. 1. — Cover page. On-line. Available at: https://tefrikaroman. ozyegin. edu. tr/tr/content/asar-i-nisvan.
эдэбияты дигэндэ, без алар тарафыннан язылган эдэби эсэрлэрне куздэ тотабыз, ди ул, тик Кенбатышта бу атама белэн ханымнарга файда китерэ алган Ьэрбер эдэби текстка эйтэлэр. Автор, чагыштырып, илнец топ нигезен аньщ икътисады, медици-насы Ьэм мэгарифе алып тора, дип яза. Гаилэдэ бу вазыйфалар очен хатын-кыз ж^вап бирэ. Димэк, ул - гаилэнец иц эЬэмиятле эгъзасы булып тора23.
Журналда Фэузия ханымньщ сецлесе Кадрия Габдрэшит кызы мэкалэлэре дэ донья курэ. Моннан тыш, Фэузия Габдрэшитнец торек телендэ башка басмалар эзерлэудэ катнашуы мэгълум24.
Фэузия ханым чит теллэр ойрэнугэ дэ зур тырышлык курэткэн, татар, терек теллэреннэн тыш, француз, рус Ьэм инглиз теллэрен бик яхшы белгэн. Элеге белемнэрен ул дини-мэдэни мирасны саклау Ьэм таныту максатында уцышлы файда-ланган. Мэсэлэн, аныц инглиз Ьэм француз теллэрендэ балалар очен Мехэммэд пэйгамбэр тормышын сурэтлэгэн китапчыклар язуы, 1949 елда КаЬирэдэ француз телендэ донья кургэн китабыныц25 шактый ыгы-зыгы тудыруы билгеле26. Мэгърифэтче ханым Америка Ьэм Европа хатын-кыз матбугаты белэн даими таны-шып барган, киц фикерле зат буларак, этисе кебек, доньядагы сэяси мэсьэлэлэр белэн дэ кызыксынган. Куп мэсьэлэлэрдэ этисенец фикерлэрен куэтлэгэн.
Ул Торкия белэн Италия арасындагы сугьппка монэсэбэтле язылган бер мэкалэсендэ максаты сугышньщ торек хатыннарына тээсирен сурэтлэу булса да, аерым сэяси моментларга туктальш китэ. Мэсэлэн, аларньщ бик актив булуларын, терле юллар белэн ирлэренэ ярдэм итэргэ тырышуларын, фидакарьлеклэрен ассызыклый; э Теркиядэ яшэуче татар ханымнарын, аньщ фикеренчэ, бу яктан артык мактап булмый: «тереклэрнец бик куп гадэтлэрен вэ теллэрен кабул итсэлэр дэ, мондый баЬадирлык сыйфатларын ала алмаганнар. Ирлэр арасында ару гына уяулары булса да, хатыннары Ьаман йоклыйлар. Русиядэге татар хатьшнары кебек ук, ашап-эчеп, гайбэт сейлэп йерудэн бушамыйлар. Алар терек деньясына да кермэгэннэр, татар деньясында ни булып ятканын да белмилэр. Исламияткэ бер тиенлек файда китермичэ, балаларьш яхшылап укытмыйча, хэтта арурак бер нэсел дэ калдырмыйча, фэкать меЬаящрлек илэ генэ, эллэ ни алдап, зцэннэткэ кермэкче булып йерилэр. Ж^итмэсэ, ысул жэдит укуы, рус мэктэплэренэ керу, эшлэпэ кию илэ гаеплэп, Русия татарларын диннэн дэ чыгарьш ташлыйлар». Автор мэгърифэтче буларак, бу мэсьэлэне хэл итунец иц меЬим юлларыннан берсе итепхатын-кызларга белем бируне курэ: «Моньщ сэбэбе надан-лык икэнен ацлап, карчыклары да хэзер укырга тиеш булганын кат-кат сейлилэр. Вэ балаларымызны укытмыйча, дошманнан саклану мемкин тугел, дилэр. Язу таныган кешедэн газета хэбэрлэре сорашьш, итальяннарны каргый-каргый тыцлыйлар»27. Элбэттэ, шундый ук фидакарьлекне ул татар ханымнарында да курергэ тели.
Этисе белэн сэяхэт иткэн вакытында, Ф. ИбраЬим терле иллэрдэге ж^мэгать оешмаларыныц эшчэнлеге белэн танышырга омтылган28, читтэ яшэгэн татар-ларга кулыннан килгэнчэ ярдэм итэргэ тырьппкан. Мэсэлэн, 1947-1949 елларда аныц 1СаЬирэдэ Галимя^ан Идриси29 белэн берлектэ дусты, авыр хэлдэге Муса Бигиевны йортсыз-ящрсез фэкыйрьлэр йортына урнаштыруы билгеле30. Элеге фактка тегэллек кертеп, М. Бигиевныц тормыш юлын Ьэм эшчэнлеген зцентеклэп ейрэнгэн А. Хэйретдинов аныц 1949 елныц июнь аенда «Эммел-Мехсин гаж^злэр ханэсенэ» билгелэнуе, гомеренец соцгы айларын шунда уткэруе турында яза31. Бигиевнец бай шэхси китапханэсе, Фэузия Габдрэшит тэкъдиме белэн, Теркиянец КаЬирэдэге дипломатикхезмэтенэ тапшырыла32. Галимнец васыяте буенча, Фэузия ханым элеге кыйммэтле мирасны Финляндиягэ алып килэ, соцыннан ул Теркиянец Милли китапханэсендэ урын ала33.
Ф. ИбраЬимга озын Ьэм бэрэкэтле гомер кичеру насыйп була. Озак еллар буена ул матбагачылык эше белэн шегыльлэнэ, меселман хатьш-кызларыныц тормышын
сурэтли, проблемаларын яктырта. Шактый олыгаеп, эмма ачык акыл Ьэм фикерлэу сэлэтен саклаган хэлдэ, 1985 елда 98 яшендэ вафат була. Терки-татар деньясын, меселман ханымнарыньщ мэнфэгатьлэрен кайгырткан, аларньщ хокук Ьэм иреклэрен саклау Ьэм яклауны максаты итеп куйган олуг мэгърифэтче узеннэн ссщ зур рухи байлык калдыра. Аньщ тормышы, фикерлэре, язган купсанлы хезмэтлэре, терки-татар мэгарифе, журналистикасы, китапчылыгы усешенэ керткэн елеше тулаем, терле яклап ейрэнуне кетэ. Фэузия Габдрэшит ИбраЬим - ватаннан читтэ яшэп, миллилекне, татар халкыньщ гореф-гадэтлэрен, тел Ьэм мэдэни традициялэрен гомере буенча саклап калган, уз миллэтенэ хезмэт иткэн, ислам динен таныту-га, терек-меселман мэдэнияте усешенэ сизелерлек зур елеш керткэн могътэбэр затларыбызньщ берсе буларак каралырга, Ьичшиксез, лаеклы.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1.Neslihan Arul Aksoy. Abdürre§it íbrahim'in Kizi FevziyeAbdürrefit ve Asar-i Nisvan Mecmuasi // Japonya Seyyahi Abdürrefit íbrahim'in Izinde. - Istanbul: Dogu Kütüphanesi, 2020. - S. 127.
2. Неслыхан Арул Аксой. Точка пересечения народов: Урало-Поволжье и пример изучения исторической судьбы урало-волжских народов с точки зрения интеллигенции: Абдурра-шид Ибрагим, его семья и тоска по Родине // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. - 2017. - № 7. - С. 224.
3. Ибракимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга Ьэдия. -Казан: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2017. - Б. 7.
4. Neslihan Arul Aksoy. Курс. хезм. - Б. 128.
5.Mektap Kaya. Atatürk dönemi magazin dergiciligi ve sosyo kültürel dönüfüme etkisi. Doktora Tezi. - Ankara, 2014. - 268 s.; Müzeyyen Altunbay. Cumhuriyetin ilkyillarinda kadin mecmualarininrolü ve Asár-i nisván mecmuasi // Turkish Studies. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. - Vol. 8/13 Fall. - 2013. - S. 455467,- Neslihan Arul Aksoy. Курс. хез. - Б. 125-152; Uludag Karabacak, Elif. Erken Cumhuriyet Dönemi Kadin Dergilerinden Asar-i Nisvan'da Kadinin Sunumu. - Istanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2012.
6. Ибракимова Ф. Аш остасы. Ханымнарга Ьэдия. - Казан: Эхмэдгэрэй Хэсэни вэ ширкэсе, 1909.-246 6.
7. ИбраИимова Ф. Аш остасы. Ханымнарга Ьэдия. - Казан: Эхмэдгэрэй Хэсэни вэ ширкэсе, 1915.-152 б.
8.2015 елда К. Насыйриныц «Иршад эл-Этбиха илэ Истихзар эл-Этгыйма, ягъни кагыйдэчэ тэгам эзерлэмэк бэянында бер фэндер» (Казан, 1893, 30 б.) дигэн китабы хэзерге татар язуына кучереп, кабат бастырылып чыгарылды: Насыйри К. Иршад эл-Этбиха. - Казан: Познание, 2015. - 48 б.
9. Ибракимова Ф. Аш остасы. Ханымнарга Ьэдия. - Казан: Эхмэдгэрэй Хэсэни вэ ширкэсе, 1915.-Т. б.
10. Ибракимова Ф. Аш остасы. Ханымнарга Ьэдия. - Казан: 1909. - Б. 5.
11. Шундаук.
12. Бэянелхак. - 1909. - 20 октябрь.
13. Ибракимова Ф. Кер юу Ьэм аларны саклау. - Казан, 1911. - 20 б.
14. Истанбул Фэузия. Истанбулдан мэктуб / / Сибирия. -1912.-13 май.
15. Габдрэшит Ф. Меслимэлэр ечен мэктэп // Шура. - 1913. - № 15. - Б. 3.
16. Шмельцер, Ибраким Ф. Г. Элифба. - Берлин: 1918. - 100 б.
17. Шундаук.-Б. 2.
18. Шундаук. - Б. 2.
19. Mektap Kaya. Курс. хезм. - Б. 109.
20. Istanbul Kütüphanelerindeki Eski Harfli Tûrkçe Kadin Dergileri Bibliyografyasi. 18691927. - Istanbul, 1993. - 390 s.
21. Mehtap Kaya. Курс. хезм. - Б. 110.
22. Müzeyyen Altunbay. Курс. хезм. - Б. 458.
23. Шунда ук. - Б. 461.
24. ИбраИимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга Ьэдия. -Казан: Познание, 2017. - Б. 8,13.
25. Fawzie Abdel Rechid. La Vie Du Prophète Mohammed. - Le Caire, 1949.
26. Neslihan ArulAksoy. Курс. хезм. - Б. 129.
27. Истанбул Фзузия. Теркия-Италия сугышы вэ терек ханымнары // Сибирия. - 1912. -29 июль.
28. Ибракимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга Ьэдия. -Казан: Познание, 2017. - Б. 12-13.
29. Галимж;ан Идриси (1887-1959) - ж^мэгать эшлеклесе, журналист, татар меЬаэцире.
30. Утэбай-Кэрими Р. Исламиятнец беек газизе. Электронный ресурс. Режим доступа: http : / / dumrt.ru/ articles/mm-islam/mm-islam_5 018 .html.
31. Хэйретдинов А. Г. Муса Бигиев тормышыньщ сощы еллары. Япония-Ьиндыстан-Теркия-Мисыр // Научное наследие и общественная деятельность братьев Максуди. Материалы Международной научной конференции, приуроченной к 150-летию А. Максуди и 140-летию С. Максуди (Казань, 7 декабря 2018 г.). - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2019. - С. 398,400.
32. Шунда ук. - Б. 399.
33. Хайрутдинов А. Г. Хаджнаме Мусы Бигиева. «Из России, можно сказать, я один...» // Ислам в современном мире. - 2016. - Т. 12. - № 3. - С. 27-28.
Эдэбият исемлеге
Ибракимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга Ьэдия. -Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2017. - 234 с.
Неслыхан Арул Аксой. Точка пересечения народов: Урало-Поволжье и пример изучения исторической судьбы урало-волжских народов с точки зрения интеллигенции: Абдур-рашид Ибрагим, его семья и тоска по Родине //Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. - 2017. - № 7. - С. 216-226.
Утзбай-Кзрими Р. Исламиятнец беек газизе. Электронный ресурс. Режим доступа: http : / / dumrt.ru/ articles/mm-islam/mm-islam_5 018 .html.
Хэйретдинов А. Г. Муса Бигиев тормышыньщ соцгы еллары. Япония-Ьиндыстан-Теркия-Мисыр // Научное наследие и общественная деятельность братьев Максуди. Материалы Международной научной конференции, приуроченной к 150-летию А. Максуди и 140-летию С. Максуди (Казань, 7 декабря 2018 г.). - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2019. - С. 376-403.
Хайрутдинов А. Г. Хаджнаме Мусы Бигиева. «Из России, можно сказать, я один...» // Ислам в современном мире. - 2016. - Т. 12. - № 3. - С. 25-50.
References
Istanbul Kütüphanelerindeki Eski Harfli Tûrkçe Kadin Dergileri Bibliyografyasi. 1869-1927 [Bibliography of Old Turkish Women's Magazines in Istanbul Libraries. 1869-1927]. Istanbul, 1993,390 p.
Mehtap Kaya. Atatürk dönemi magazin dergiciligi ve sosyo kültürel dönü§üme etkisi. Doktora Tezi [Journalism of the Ataturk period and its impact on socio-cultural transformations. Doctoral dissertation]. Ankara, 2014,268 p.
Miizeyyen Altunbay. Cumhuriyetin ilk yillarinda kadin mecmualarininrota ve Asar-i nisvan mecmuasi [The role of women's magazines in the early years of the republic and the Asar-i nisvan magazine]. IN: Turkish Studies. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Vol. 8/13 Fall, 2013,455-467.
Neslihan Arul Aksoy. Abdurre§itlbrahim'in Kizi Fevziye Abdiirre§it ve Asar-i Nisvan Mecmuasi [Abdurreshit Ibrahim's daughter Fevzie Abdurreshit and Asar-i Nisvan magazine]. IN: Japonya Seyyaht Abdiirre§it ibrahim'in Izinde [In the footsteps of the Japanese traveler Abdurreshit Ibrahim]. Istanbul: Dogu Kutiiphanesi publ., 2020, pp. 125-152.
Uludag Karabacak, Elif. Erken Cumhuriyet Donemi Kadin Dergilerinden Asar-i Nisvan'da Kadinin Sunumu [Representation of women in Asar-i Nisvan, one of the women's magazines of the early republican periodj. Istanbul: Mimar Sinan Guzel Sanatlar Universitesi publ., 2012.
Ibragimova F. Master kulinarii: podarok dlya dam = Ash ostasy: hanymnarga hediya [Cooking Master: Gift for Ladies]. Kazan: Izd-vo "Poznanie" Kazanskogo innovatsionnogo universiteta publ., 2017,234 p.
Neslihan Arul Aksoy. Tochka peresecheniya narodov: Uralo-Povolzhye i primer izucheniya istoricheskoy sudby uralo-volzhskih narodov s tochki zreniya intelligentsii: Abdurrashid Ibragim, ego semya i toska po Rodine [Meeting point of the peoples of the Ural-Volga region and a case study of historical fate of the Ural-Volga peoples in regard to the intelligentsia: Abdurrashid Ibragim, his family and homesickness]. IN: Iz istorii i kultury narodov Srednego Povolzhya [Excerpts on the history and culture of peoples of the Middle Volga region], 2017, no. 7, pp. 216-226.
Utebay-Kerimi R. Islamiyatnen beekgazize [Great representative of the Muslim world]. Online. Available at: http://dumrt.ru/articles/mm-islam/mm-islam_5018.html.
Khayrutdinov A. G. Poslednie gody zhizni Musy Bigieva. Yaponiya-Indiya-Turtsiya-Yegipet [The last years of Musa Bigievs life. Japan-India-Turkey-Egypt]. IN: Nauchnoe nasledie i obshchestvennaya deyatelnost bratyev Maksudi. Materialy Mezhdunarodnoy nauchnoy konferentsii, priurochennoy к 150-letiyu A.Maksudi i 140-letiyu S. Maksudi (Kazan, 7 dekabrya 2018 g.) [Scientific heritage and social activities of Maksudi brothers. Materials of the International Scientific Conference dedicated to the 150th anniversary of A. Maksudi's birth and the 140th anniversary of S. Maksudi's birth (Kazan, December 7, 2018)]. Kazan: Institut istorii im. Sh. Mardzhani AN RT publ., 2019, pp. 376-403.
Khayrutdinov A. G. Hadzhname Musy Bigieva. "Iz Rossii, mozhno skazat, у a odin..." [KhayrutdinovA. G. Musa Bigeev's Haj story. "I maybe said to be the only one from Russia..."]. IN: Islam v sovremennom mire [Islam in the modern world], 2016, vol. 12, no. 3, pp. 25-50.
Сведения об авторе
Муртазина Ляля Раисовна, кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: lyalyamur(®mail.ru
About the author
Lyalya R. Murtazina, Candidate of Pedagogical Sciences, Leading Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: lyalyamur@mail.ru
В редакцию статья поступила 24.09.2021, опубликована:
Мортазина А. Р. Педагог, журналист Ьэм мэгърифэтче Фэузия Габдрэшит кызы ИбраЬим эшчэнлеге // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2022. - № 1. - С. 177-186.
Submitted on 24.09.2021, published:
Murtazina L. R. Pedagog, zhurnalist hym mygrifytche Fauziya Gabdrashit Ibrahim eshchenlege [Activities of a teacher, journalist and educator Fauziya Gabdrashitovna Ibragim]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2022, no. 1, pp. 177-186.
