ГАБДЕРәШИТ ИБРАһИМНЫң ИКЕ ХАТЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

1918

УДК 929.930

Габдерэшит Ибраhимныц ике хаты

А. Г. Хэйретдинов,

Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге

тарих институты, Казан шэЬ, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

Р. Г. Шэрэфиева,

Казан федераль университетыныц Н. И. Лобачевский исемендзге фэнни китапханэсе, Казан шэЬ, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

Abdurashid Ibragimov's two letters

A. G. Khayrutdinov,

Sh. Mardzhani Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of

Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

R. G. Sharafeeva,

N. I. Lobachevsky Scientific Library of

Kazan Federal University, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

Аннотация

В статье представлены два письма татарского религиозного и общественного деятеля Абдурашида Ибрагимова. Первое письмо отправлено им из Стокгольма и адресовано близкому другу и соратнику Ризаэтдину Фахретдинову. Оно дает представление об отношении А. Ибрагимова к состоянию человеческой цивилизации, и его размышлениях о будущем. В документе отражен один из эпизодов его активной общественно-политической деятельности, нацеленной на привлечение российской мусульманской общественности к политической практике на международной арене. В частности, А. Ибрагимов сообщает о своем намерении принять участие в Стокгольмской конференции, состоявшейся весной-летом 1917 г. Особый интерес представляет объяснение А. Ибрагимовым своего решения о принятии участия в форуме всех течений международного социализма. Второй документ - прощальное письмо А. Ибрагимова, адресованное супруге Гаян ханум. Письмо отправлено из Японии, где он провел последние одиннадцать лет своей жизни и обрел вечный покой. В этом коротком послании он пишет о предчувствии своей близкой кончины и делится своими переживаниями, а также буквально между строк выражает любовь и признательность своей спутнице жизни. Оба этих документа являются малоизвестными и вводятся в научный оборот впервые.

Abstract

The article presents two letters written by an outstanding Tatar religious and public figure, Abdurashid Ibragimov. The first letter was sent from Stockholm and addressed to his close friend and colleague Rizaetdin Fakhretdinov. The letter sheds light on A. Ibragimov's attitude towards the state of human civilization and his thoughts about the future. The paper reflects one of the episodes of his active social and political activities aimed at involving the Russian Muslim community in political issues on the international stage. In particular, A. Ibragimov announces his intention to take part in the Stockholm conference held in the

112

2018

113

spring and summer of 1917. A. Ibragimov's explanation of his decision on the participation in the International Socialism Forum is of particular interest. The second document is a farewell letter of A. Ibragimov to his wife Gayan. The letter was sent from Japan, where A. Ibragimov spent the last eleven years of his life, to Istanbul, where his family remained. This forced separation was caused by a number of reasons. First of all, during the Russian revolutionary turmoil A. Ibragimov and his family had to leave their homeland hastily and secretly, where he was threatened with imminent death. They found themselves in the Ottoman Empire, which was also further hit by shocks that buried the great state, followed by the wreckage of the Republic of Turkey. During the Ottoman and Turkish periods of his biography, Ibragimov continued his active social, political, religious and educational activities. However, such activity of an outstanding Muslim theologian and thinker did not fit into the secular trajectory of Turkey's development. As a result, the scholar had to move to Japan, which, in fact, became his third homeland. In this country, he launched a wide religious, educational and missionary work, enthusiastically engaged in the affairs of the Tatar Diaspora, and headed the Cathedral mosque in Tokyo. In his brief message, A.Ibragimov writes about his feeling of the approach of death, shares his inner turmoil, and expresses love and gratitude to his life partner between the lines. Both of these documents are little known and introduced into scientific discourse for the first time.

Ключевые слова

Абдурашид Ибрагимов, Ризаэтдин Фахретдинов, Стокгольмская конференция, эпистолярный жанр, частные архивы, биография.

Keywords

Abdurashid Ibragimov, Rizaetdin Fakhretdinov, the Stockholm conference, the epistolary style, private archives, biography.

Татар миллэтенец язмышында, иж;тимагый тормышында, мэдэниятендэ, сэясэтендэ, фэн hэм мэгарифендэ, фикер яки фэлсэфэ деньясында тирэн эз калдырган олы затларыбызньщ тэрдемэи хэллэренэ ^з салсац, алардагы вакый-галар берничэ кешенец гомеренэ дитэрлек булуын ^рэсец. Шуца ^рэ, андый кешелэрнец тормыш юлларын ейрэнгэндэ: «Инде, ниhаять, безгэ hэрнэрсэ мэгьлум», - дип нокта куеп булмый, ченки эледэн-эле, кетелмэгэн сэбэплэрдэн моцарчы билгеле булмаган мэгълуматлар, язма чыганаклар пэйда була. Нэтиж;эдэ, тормыш юлы инде яхшы гына ейрэнелгэн кебек ^ренгэн шэхеснец биографиясенэ яца сэхифэлэр естэлэ, милли тарихыбыз хэзинэсе кыйммэтле, хэтта бэялэп бетер-гесез ж^^Ъэрлэр белэн баетыла. Куренекле татар дин эhеле, казый, галим, остаз, фикер иясе, матбугатчы, сэясэтче hэм ж;эмэгать эшлеклесе Гомэр углы Габдерэшит Ибраhим (1857-1944) хэзрэтнец идтимагый hэм шэхси биографиясе югарыда эйтелгэннэрнец бер мисалы. Биредэ галимнец биографиясенэ кагылышлы ике кызыклы документ тэкъдим ителэ.

Документларныц беренчесе - Г. Ибраhимовныц Ризаэтдин Фэхретдингэ язган хаты. Элеге документ 1917нче елда «Шура» журналында нэшер ителгэн1. Бу документ Габдерэшит казыйныц иж;тимагый эшчэнлеге тарихына караган сэхифэлэрнец берсен ача. Икенче чыганак Габдерэшит хэзрэтнец Y3 кулы белэн язган hэм элегэ кадэр киц ж;эмэгатьчелеккэ мэгълум булмаган бэхиллэшY хатыннан гыйбарэт2. Элеге хат галимнец шэхси тормышыныц самими хислэрне чагылдырган сэхифэсен ача.

Хатларныц беренчесе Г. Ибраhимныц Русиядэ яшэгэн hэм утэ дэ актив иж;тимагый эшчэнлеге дэверенэ карый. Табигый ки, татар миллэтенец йезек

1918

кашы булган шзхеслзребез Yзара аралашып, фикер алышып, хезмзттзшлек итеп яшэгэннэр. Габдерэшит хэзрэтнец мзшhYр дин эhеле, фикер иясе hзм ж;эмэгать эшлеклесе булган Риза Фэхретдингэ язган хаты шундый аралашуныц бер Yрнэге. Хатта Г. Ибра^мныц кешелек деньясын тетрэткэн сэяси вакыйгаларга, аныц рухи халэтенэ кагылышлы карашы hэм дини-фэлсэфи уйланулары чагылыш тапкан.

Г. Ибра^мныц бу хаты ул чакта «Шура» журналы редакциясен дитэклэгэн Ризаэтдин хэзрэткэ Стокгольм шэhэреннэн дибэрелгэн. Галимнец анда ни сэбэпле барып чыгуы игътибарга лаек. Авторныц эйтYенчэ, ул Швеция башкаласында уткэрелэчэк социалистлар конгрессында катнашу нияте белэн килгэн. Элеге конгресс тарихта «Стокгольм конгрессы» буларак мэгьлум. Русиядэ 1917 елныц ике революциясе арасында уткэрелгэн бу чарага Yзенец тискэре менэсэбэтен В. Ленин да белдергэн. Аныц язуынча, большевиклар баштан ук конференциядэ катнашмаячакларын белдергэннэр3. Г. Ибраhимныц хатын укыганда Русия меселманнары арасында да элеге чарага карата менэсэбэтнец терле булуы сизелэ. Шулай да, хат авторы анда меселманнарныц катнашуын бик кирэкле hэм эhэмиятле адым дип саный. Шулай итеп, бу хат, Габдерэшит хэзрэтнец диндэшлэрен бетенденья сэяси процессларда актив катнашуга ж;элеп итэргэ, шул рэвешле аларныц сэяси-иж;тимагый Yзацнарын Yстерергэ телэгэнен KYрсэтэ. Икенче яктан, Г. Ибраhимныц элеге чарага карата булган карашы аныц килэчэктэ В. Ленинныц сэяси керэш мэйданында кендэше, хэтта дошманы булачагы да хатта ярылып ята.

j>> lSjjj ^Ljl .J«Jу liVji . ^ЬЦ ¿L. ¿jiji у jtul w .Jüjlk» UU <iii y- ■ Juj<

.Jjyi .лу у .¿.jf yiüti ¿Ji'

■ JZyj <ejy!y. f->' JjI *■><-}y.o jy*-}

. ^jJJ. JJ. jl» üUr •(.♦* ¿Л* О1*j

_О < .JLZ-T jjO , UJ> jUle *jyJU

^li^t jli ty-y- ^ l&J*у • tS-Ч' J^.y

^^ jjili^J. у iaü . J-bUlj.

• Sy Jy. J^1 y>} J>

¿Jji,\ jJjb Оf*>> • Jjßr ' hy+i

• ö"-' ^^У- üf • ti^T J"f

.joU^J» J-yZ- y. i' jjb ly.j

i jlcUl» \* y. j j у

-•¿jl» Jl*J"**"

■4»

.! f»f

5 ¿f

s J U'Uа у. % чу j g:\ji

. . i jl.^Jl»- J t^V ¿j^j> Ju^Jlo-t ^jliL«* jM )j. <_fjUi)» jy* jb-

. ¿J&jxf J**\Syt.A l jl

' ГМ—

¿liXil д-ij!Ij-c. ^ у jUljl .aTjj-

jJ^iy~I . jlcj^l» Jljjl ¿b '-dy. • Jy. J. ¿.¿¿•У. jCj^.^jU IV) t

• jij . JJJT ¡¿у j>

. «jlij-.lj /li-^j -.¿ji I-

¿J^s*- JJ.^ JjUfclj >Jle jUJy^jj «Tj/ ^ OJli- ) IJ yji11 J_5j

yjjxJSsy ¿¿у. ¿J* ar J^ r* ^^

^^i»1 ß »j^'j-w ^¿j^jL.

- jlU-^jljL^jl ji-j-^-jy.

у ¿1*11-. tJ-Oj . jö jil •jjl^' J-S- ^^ J-s Jr J*. ^ J*.

.у/X^ J jUJjl о-xij» XJ.J

! ¿A3I UJ f J.je fkZb J.J— O;»* j/

U' '¿■jjlti ^y- ^"IJJ»' XUJ j-üijJjl

• J^J^ w—^ ^ .A^ili- ^J^» • rr^1

.Aijl «(.I^V^1» Jr* li-^

^__jlj ^«Л» jl jUlli »

^ ju^tj jo jj ¿j-ci^ic j«

. ^JuL.1 JM I • u-l-j

'JTl^i-^. .A^-T ^wJ jf J^J-.j** •

JA» ¿J*

.Al-^U- J-i £y .¿*~Sy tiV^i

¿li^i Зо^. .Ju-V.J Л.Г> ifbu

•u. < J» ^.yT ууЬ> « «V^

•с.-»jt-jt-r*

< > r cjjl • ti-Ч1 J^ii tsJ)J*f

ТИП0ГРЯФ1Я ГЯЗЕТЫ „ВЯКТЪ" ОСЕМБУСГЪ

Г. ИбраЫм хэзрэтнец Стокгольмнан язган хаты «Шура» журна-лында. Казан федераль университетыныц Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязма-лар hэм сирэк китаплар бYлеге.

G. Ibragimov's letter published in "Shura" magazine. Department of Manuscripts and Rare Books of N. I. Lobachevsky Scientific Library, KFU.

2018

115

Шуца KYpa, большевикларньщ Русияне Y3 кулларына алуы белэн Г. Ибраhимньщ илдэн чыгып китYе сэер адым TYгел.

Хатта Габдерэшит хэзрэт каршыбызга зур сэясэтче, идеологик керэшче буларак кына TYгел, олы фикер иясе буларак та килеп баса. Шуца ^рэдер, Риза Фэхретдин hm тэ икелэнмичэ ул хатны матбугатка, бетен миллэт хозурына чыга-рырга карар кыла. Хат, чыннан да, ике дус арасында булган аралашуныц бер эпизоды гына TYгел. Бу хат, гомумэн, шул заманда яшэгэн татар-меселман зыялыларыныц рухи, интеллектуаль деньяларыныц никадэр киц hэм бай булуын KYрсэтэ.

Беренче карашка, кулыбызда бер кешенец якын дустына язган кыска гына хаты. 9 чынлыкта, бу хат Yзе турында хэбэр 6^y белэн бергэ, кешелек деньясыныц уткэне hэм килэчэге турында тирэн уйлануларны, тарихныц канга баткан сэхифэлэреннэн алынган ачы нэтидэ hэм тэжрибэлэрне, котылу чарала-ры турындагы фаразларны, килэчэккэ булган еметлэрне Y3 эченэ алган манифест булып яцгырый. Шулай итеп, ике татар зыялысыныц берсе Yзенец уйланулары, карашлары, еметлэре белэн уртаклаша, икенчесе шул ихлас хислэрне халык игъти-барына чыгарып, бетен миллэт белэн уртаклаша, аны агартырга, ац дэрэдэсен Yстерергэ тырыша. Болар барысы да элеге ике шэхеснец никадэр олуг затлар булуын ^рсэтуче чынбарлык. Ирексездэн: «Бу хатта ике шэхеснец сакланып калган ^цел вэ акыл балкышы нурында без кем? Безнец бу тормышта урыныбыз hэм ролебез нинди» - дигэн уйлар туа.

Мэкалэбездэ урын алган элеге документ Казан федераль университетыныц Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэ баш библиографы, Сирэк кулъ-язмалар hэм китаплар бYлеге хезмэткэре Рэисэ ханым Шэрэфиева тарафыннан табылды.

Укучылар игътибарына тэкъдим ителгэн икенче хат Г. Ибраhимныц шэхси тормышыныц кулдан язылган ике-еч юлда чагылган бер мизгеле белэн таныштыра. Документ безгэ озак еллар, урау юллар узып иреште. Шуца KYрэ, бу хатныц табылу тарихы турында да эйтеп ^ дерес булыр.

2017 елныц апрель аенда В. Г. Тимирясов исемендэге Казан инновация университеты (КИУ) нэшрияты ФэYЗия Ибраhим язган «Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга hэдия» исемле икетелле китап басты-рып, аны тэкъдир ту кичэсен уткэрде4. Китап беренче мэртэбэ 1909 hэм 1915 елларда Казанда «Гасыр» матбагасында денья ^ргэн.

9леге басманы дэмэгатьчелеккэ кайтаруны максат итеп куйган КИУ нэшрияте хезмэткэрлэре ул китапны язган ФэYЗия Ибраhимныц кем булуы белэн кызыксына башлыйлар. 9мма, ФэYЗия Ибраhим турында хэтта «Татар энциклопедиясе»ндэ дэ мэгълумат юклыгы ачыклана. ЭзлэнY процессында КИУ нэшриятчылары Татарстан милли китапханэсе белэн элемтэгэ керэлэр. Биредэ кулъязмалар бYлеге медире Айрат Заhидуллин ФэYЗия Ибра^мныц Габдерэшит Ибраhимовныц кызы булу мемкинлеге турында фараз белдерэ.

9леге фаразныц дереслеген тикшерY ечен КИУ нэшрияте медире Гелназ ханым Дарчинова Муса Ждруллаh Бигиевнец (1875-1949)5 тормыш юлына багышланган «Ьэм ярылды ай...»6 исемле документаль фильмга сценарий язган мэкалэ авторларыныц берсенэ мерэдэгать итэ. Кинолентада ФэYЗия Ибраhимныц образы тудырылган була. Чыннан да, кинокартинада Муса эфэнде Бигиевнец гомеренец соцгы кеннэрен Каhирэдэ, ФэYЗия ханым Ибраhимныц тэрбиясендэ Yткэргэн булуы KYрсэтелэ. 9мма, сценарий авторы да ул вакытта ФэYЗия Ибра^м турында шуннан артыгын белми. Алга таба эзлэнY дэвам итэ. Ниhаять, Фатыйх

1918

Г. Ибраким хэзрэтнец хатыны Гаян ханымга язган соцгы хаты. Н. Арул-Аксойныц шэхси архивыннан.

A. Ibragimov S farewell letter to his wife Gayan hanym. From N. Arul-Aksoy's private archive.

Хэбиб исемле журналистныц хэлиткеч ярдэме нэтидэсендэ Габдерэшит казыйныц Теркиядэ яши торган оныгыныц оныгы Неслихан Арул Аксой ханым белэн элемтэ корыла. Бу танышлык нэтидэсендэ Фэузия ИбраЬим турында мэгълумат барлау мэсьэлэсе тиз арада хэл ителэ. Неслихан ханым Энкара университетыныц тел, тарих Ьэм география факультетында олы бабасы Габдерэшит ИбраЬим Ьэм аныц нэселе турында диссертация язучы буларак кирэкле мэгълуматларны тэкъдим итте.

116

2018

117

Неслихан ханымныц шэхси архивында Габдерэшит хэзрэтнец тормыш иптэше Гаян ханымга язган бэхиллэшY хатыныц саклануы турында хэбэр KYренде. Казанга килгэн вакытында Неслихан ханым ул хат белэн безне дэ таныштырды.

Искэ алынган истэлекле хатны Габдерэшит хэзрэт ул вакытта Истанбулда яшэгэн гаилэсенэ Япония башкаласы Токиодан 1943нче елныц апрель аенда язып дибэргэн була. Бу йездэн, Габдерэшит хэзрэтнец Япониягэ ничек барып чыгуын да, кыскача гына булса да, ^зэтеп чыгыйк.

Габдерэшит хэзрэт ике мэртэбэ гаилэ кора. Аныц беренче хатыны Рэйхан белэн булган никахыннан Эхмэт-Менир, Кадрия Ьэм ФэYЗия исемле еч баласы туа. Эмма, Рэйхан ханым яшьли Yлеп китэ, эфэндебез еч бала белэн ялгыз кала. Якын кешелэре аныц бу югалтуны никадэр авыр кичергэнен хэзрэтнец YЗ авызын-нан ишетэлэр. Шулай да, Габдерэшит хэзрэт Yзенец идтимагый эшчэнлеген туктатмый. Хатыны Yлгэннэн соц купмедер вакыт узгач ул Эфе шэЬэренец татар дэмэгатьчелеге уткэргэн бер идтимагый чарада катнашу сэбэбе белэн Yзенец KYптэнге дустына кунакка килэ. Хэзрэтне кунак иткэн йорт худасыныц Гаян исемле кызы була. Дусты Габдерэшитнец авыр хэлен сизеп: «Синец еч балац белэн никадэр инте^ецне ^реп мин дэ кайгыга баттым. Хэлэл дефетец итеп минем кызымны кабул итсэнэ, мица синец каенатац булу шэрэфен насыйп ит», - дип, кызыныц язмышын Габдерэшит хэзрэтнец язмышына Yреп дибэрэ7. Шул кеннэн башлап Гаян ханымныц терле вакыйгаларга, кайгы-хэсрэтлэргэ Ьэм олы самими хислэргэ бай булган яца тормышы башлана.

Никахлашканнан соц Габдерэшит хэзрэт белэн Гаян ханым Санкт-Петербургта яши башлыйлар. Габдерэшит казыйныц бу никахтан Тимер, Чыцгыз, Камил, Сабахэт Ьэм Фаика исемле биш баласы деньяга килэ. Бу дэвердэ дэ Габдерэшит казый идтимагый Ьэм сэяси активлык казанында кайный: бертук-таусыз сэфэрлэр, терле чараларда булу, матбугатта эшчэнлек, фикердэшлэре белэн аралашу, меселман корылтайларында катнашу, татар халкыныц милли азат-лык хэрэкэтенец Yзэк шэхеслэренец берсе итеп танылу, Русия хекYмэте белэн менэсэбэт кору, Муса Бигиев белэн бергэлектэ газеталар чыгару8...

Ул арада Русиядэ 1917 елда бер-бер артлы ике инкыйлаб куба. Гражданнар сугышыннан соц Совет власте идеологик кендэшлэренэ карата басымны артты-ра, эзэрлеклэYЛэр башлана. Шул сэбэпле Габдерэшит хэзрэт гаилэсен коткару йезеннэн илдэн чыгып китэргэ мэдбYP була. ФэYЗия ханымныц истэлеклэренэ караганда, еслэрендэ ни булса, шул кием белэн, Yзлэре белэн кирэк-яраклар да ала алмыйча, Финляндия чиген кичеп кенэ исэн калалар9. Язмыш диллэре Габдерэшит хэзрэтне гаилэсе белэн бергэ Теркиягэ кадэр алып китэ. Алга таба берничэ ел дэвамында алар бу илдэ яшилэр Ьэм теплэнеп тэ калалар кебек. Тормыш дайга салынганда гына Габдерэшит хэзрэт нигэ Япониягэ китэ соц? Инде элеге сорауга да булдыра алган кадэр давап бирик.

Бу илгэ Габдерэшит хэзрэт 1908 елдан10 (кайбер чыганаклар буенча хэтта 1902 елдан)11 ук сукмак салган була. Япониядэ уткэргэн 1908-1909 елларында ул императорныц улы принц Ито белэн, дирле хе^мэткэ якын булган байтак кына дэмэгать эшлеклелэре, шул исэптэн граф Окума12 белэн таныша, алар белэн эшлек-ле элемтэлэр кора. Нэтидэдэ, 1909 елныц март аенда Г. ИбраЬим дусты Тояма Митсуру ярдэме белэн Япониядэ «Асия Гикай» (Асия мэдлесе) исемле меселман дэмгыятен оештыра. Гомумэн алганда, терки халыклардан беренче булып Япония дитэкчелеге белэн сэяси элемтэлэрне нэкъ менэ Г. ИбраЬим корып дибэрэ13. Галимнец Япониягэ соцгы мэртэбэ Ьэм бетенлэйгэ китYе 1933 елга туры килэ14.

118

1918

Г. Иб_раИим хэзрэт щеназасы. Токио, 1944 елныц 31 августы. Н. Арул-Аксойныц шэхси архивыннан.

The funeral ceremony Djinaza for the deceased A. Ibragimov. Tokyo, August 31, 1944. From N. Arul-AksoyS private archive.

Бу юлы аныц Япониягэ китуенец Ьэм шунда калуыныц махсус сэбэбе була. Аныц турында да эйтеп узыйк.

Теркиядэ яшэгэн дэверендэ Габдерэшит хэзрэтнец гыйлеме Ьэм дини даирэлэрдэге абруе аныц янында табигый рэвештэ ислами хэрэкэт барлыкка килуенэ китерэ. Габдерэшит хэзрэтнец Истанбулныц тарихи узэгендэ урнашкан Селэймания мэчете15 менбэреннэн сейлэгэн вэгазьлэре, чынлап та, зур идтимагый кайтаваз уята. Аныц вэгазьлэрен тыцларга килгэн мецлэгэн кеше Истанбул шэЬэренец элеге иц зур мэчетенэ хэтта сыймый башлый. Габдерэшит хэзрэтнец дусты Мехмет Акиф Эрсой16 аныц турында мондый хатирэлэр язып калдырган: «Вэгазь тыцлаган мецлэгэн кешелэргэ сейлэгэн хотбэлэрендэ ул туган иленэ хас булган сейлэм белэн Истанбул шивэсен катыштырып, купшы демлэлэр куллан-мыйча, катлаулы тезмэлэр тезмичэ гаять ацлаешлы тел белэн сейлэп, дэмэгатьне сокландыра иде. Эгэр туктамастан сейлэсэ, аны езелмичэ тыцлыячаклар иде»17.

2018

119

Табигый ки, Кзмал Ататерек дитэкчелегендэ Yсеш кичергзн яца Терек дэYЛЭтендэ Габдерэшит хэзрэтнец эшчэнлеге hэм популярлыгы хекYмэтнец рэсми эчке сэясэтенэ, идеологиясенэ комачау итэ башлый. Шуца ^рэ, теннэрнец берсендэ Габдерэшит казыйны яшерен сурэттэ Yзе янына Теркиянец президенты Мостафа Кэмал Ататерек чакыртып ала. Мегътэбэр илбашы мэшhYр вэгазьчене Yзен борчыган бу мэсьэлэне хэл итY юлларын табар ечен чакырткан булып чыга. Ататерек Габдерэшит хэзрэт белэн бик ихтирамлы мегамэлэ кора, итэгатьле генэ итеп Yзенец гозерен белдерэ18. Бу очрашу нэтидэсендэ Г. Ибраhим Япониягэ китеп вафатына кадэр шунда калырга мэдбYP була.

Мондый шартларда Габдерэшит хэзрэт белэн аныц хэлэл дефете Гаян ханымныц бер-берсе белэн аралашу чарасы булып бары тик хатлар, килгэн-киткэн мосафирлар аша диткерелгэн сэламнэр генэ кала. Кеннэрдэн бер кенне энэ шундый мосафирларныц чираттагысы Гаян ханымныц кулына ире Габдерэшит язган соцгы хатны, бэхиллэшY хатын тоттыра.

Укучылар игътибарына элеге ике хатныц хэзерге татар теленэ тэрдемэсен тэкъдим итэбез.

№ 1. Габдерэшит ИбраЬимовныц Ризаэтдин Фэхретдингэ язган хаты

Хермэтле Рэшит казый тарафыннан язылган бер мэктYп Якын дустым, газизем Риза-казый!

Yзебез никадэр олыгайсак та, фикеребез эле hаман яцарыш юлында булга-ныннан, деньяныц яцарышын сизмичэ яшэY юлын таба алмыйм. Минем уйла-вымча, фикерлэребезнец барлыкка килYендэ бертерле охшашлык бардыр. Ченки нинди генэ бер зилзилэ булмасын, Сез шундук исемэ тешэсез. Хэзерге вакыт-та мин Стокгольм шэhэрендэ. Бу урын, дир шарыныц канга буялмый калган аз санлы урыннарыныц кечкенэ генэ бер парчасы булганлыктан, кан исеннэн бизгэн вэ туйган кешелэр кайчак бу урында зур гауга-талаш hэм борчу-хэсрэтлэр белэн бозылып беткэн хэяттэн арынып бер тын алу заманыныц диткэнлеге турында тавышларыныц бар кече белэн кычкырып серэн салырга телилэр. Лэкин борчу-хэсрэтлэр шавы hэм егерменче гасыр мэдэнияте герелтесе астында бу серэннец Москваныц пасхасында чебен безелдэве кадэр дэ тээсире булмаячагын фараз итэмен.

Шулай булса да, бу егерменче гасыр мэдэнияте заманыбыз мэдэниятенец мал чалу урынына тиц булган мэйданында безгэ дэ кен ^рергэ насыйп булганлыктан, тормышыбыз, эйтерсец: «кемнец арбасында булсац, шуныц дырына дырла», «ятып калганчы атып кал», гыйбарэлэрендэ бэян ителгэн кагыйдэлэргэ корыл-ган. Биредэ май ае дэвамында дыелырга карар кылган социалистлар конгрессы-на безнец Русия меселманнары да Y3 тарафларыннан бер-ике вэкил кYндерYЛэре тиеш иде. Мин Yзем бу мэдлестэ «меселман» сыйфаты белэн катнашачакмын.

Безнец яшьлэребез арасында хакыйкый социалистларныц да булу ихтималы бар. Мин бу мэсьэлэ хакында кешелэрнец ни дэрэдэдэ катышу хаклары барлыкны бик яхшы белмим, шулай булса да, кешелэр Yзлэре: «Без дэ катнашабыз», - дилэр. Шуныц ечен, кешелек сафларында булганнарныц бу эшлэргэ катнашу вэ кушылу-лары кирэкле нэрсэ. Ьичбулмаса: «без дэ шунда булдык», дип эйтY ечен генэ булса да берэр адэм анда булырга, катнашырга тиешле.

Заманыбыз утэ дэ меhим замандыр. Ж|Лан кан дэрьясына кереп батты. Фэн белэн шегыльлэнYче дитди галимнэр: «Денья яцадан туфан астында

120

1918

Г. Ибраким хэзрэтнец каберендэге таш. Токио меселман зираты.

Н. Арул-Аксойныц шэхси архивыннан.

The tomb of A. Ibragimov S grave. The Muslim cemetery in the Tokyo area.

From N. Arul-Aksoy's private archive.

калачак», - дип сейлилэр. Боларныц эйтергэ телэгэннэре, бэлки, шушы кан туфа-ны булгандыр. Фэкать, бу туфаннан коткарып сэламэт хэлдэ алып чыгар ечен Нух пэйгамбэр кайда? Бу егерменче гасыр мэдэнияте Нух пэйгамбэрнец Yзен дэ баты-рырга бик мемкин.

Аксак Тимерлэр, Чыцгызлар, Батый вэ Ьулагуларга салават укырга тиешле булган кеннэр килде. Мин Yзем бу хэллэрдэн разыймын. Ченки Аллаhныц рехсэте белэн Аурупаныц бYгенге мэдэнияте дэ шушы туфанда буылачак. Безнец hичбер CYЗ сейлэргэ кеч-гайрэтебез калмаган. Инде ни генэ эйтсэк тэ, «егерменче гасыр мэдэнияте», дигэн CYЗ шундук каршыбызга килеп баса иде. Егерменче гасыр мэдэнияте, нинди hэлэкатьлэргэ китереп керттеме? ^рдегез, лэбаса! Сербия короле кайда? Карадаг кая юкка чыкты? Бельгия белэн Румания нишлэделэр? Егерменче гасырныц кадерле кунаклары булган Габделхэмит19 белэн Николай нихэлдэлэр?

Табынга сый вэ нигъмэтлэр эле hаман куелмады. Эмма яца килэчэк месафир-кунаклар бар, дэгъвэтнамэлэр тапшырылды.

Бер гадиз бэндэ Габдерэшит Ибраhим.

Хосусый сурэттэ язылган бу мэктупне Габдерэшит эфэнденец хэллэрен белергэ телэгэн иптэшлэре вэ ихлас дуслары белэн уртаклашу нияте белэн матбу-гатка чыгардык. Мэктуптэ яшерелергэ тиешле булган бер нокта да юк. Фэкать, юлда бик озак йергэн. Стокгольм почтасына апрельнец 4ндэ (23нче мартта бирелгэн бу мэктупне без 12нче июньдэ генэ алдык).

Шура. - 1917. - № 12. - Б. 288.

2018

121

№ 2. Габдерэшит Ибра^1мовныц хатыны Гаян ханымга язган соцгы хаты

16 апрель 1943 ел. Токио шзh.

Мзрхзмзт кыйлып, даныма тиц дустым Гаян ханымга тапшырылуын утенэм.

Габдерэшит Ибраhим.

Озак вакытлар аерылышу утында янган тормыш иптэшем кулларыцнан убэр хермэт белэн сэламнэн соц, балаларга берэм-берэм сэлам hэм дога. Мин бик картайдым, сэламэтлегем Алла^1га шекер. Сезне уйлыйм, лэкин минем язмышым горбэтлек тормышы икэн. Олугъ ихтирам белэн дереслекне hэм хак булганнарны тиешле сурэттэ диренэ диткерулэрен утенэм.

Курешу емете мэцгелектер. Сеекле дустым, мин - Габдеррэшит.

Г. Ибраhим оныгыныц оныгы Неслихан Арул-Аксой ханымныц шэхси

архивыннан.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Хермэтле Рэшит казый тарафыннан язылган бер мэктуп // Шура. - 1917. - № 12. -Б. 288.

2. Г. ИбраЬим оныгыныц оныгы Неслихан Арул-Аксой ханымныц шэхси архивы.

3. Ленин В. И. О Стокгольмской конференции. Полное собрание сочинений. 5-е изд. - М.: Издательство политической литературы, 1967. - Т. 34. - С. 98.

4. Ибрагимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга Ьэдия. -Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2017. - С. 5-9.

5. Муса Ж^аруллаЬ Бигиев турында тулырак мэгълумат алу ечен кара: Хайрутдинов А. Г. Муса Джаруллах Бигиев. - Казань: Издательство «Фэн» Академии наук РТ, 2005. - 180 с.

6. Казан IV халыкара меселман киносы фестивалендэ курсэтелгэн «Ьэм ярылды ай» / «И раскололся месяц...» (реж. Б. Баишев, сцен. А. Хэйретдинов, Р. Хэкимов) документаль-нэфис фильм «Исламны яктыртуда елеш керткэн ечен» махсус булэк белэн булэклэнэ. Электрон ресурс. Керу юлы: https://www.youtube.com/watch?v=F0ZbFd8UfdQ.

7. Аксой Н. А. История моей семьи / Ибрагимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга Ьэдия. - Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2017. - С. 23.

8. Хайрутдинов А. Г. Муса Джаруллах Бигиев. - Казань: Издательство «Фэн» Академии наук РТ, 2005. - С. 18.

9. Аксой Н. А. Точка пересечения народов: Урало-Поволжье и пример изучения исторической судьбы урало-волжских народов с точки зрения интеллигенции: Абдурашид Ибрагим, его семья и тоска по Родине // Из истории и культуры народов Среднего-Поволжья. - 2017. - № 7. - С. 224.

10. Усманова Д. М. Документы по истории тюрко-татарской эмиграции в архиве университета Васэда (Япония) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 1. - С. 123.

11. Dündar Ali Merthan. Japonya Türk-Tatar Diasporasi // Modern Türklük Ara§tirmalari Dergisi. Cilt 1. Sayi 1. - Kasim, 2004. - S. 80.

12. Усманова Д. М. Указ. соч. - С. 123.

13. Dündar Ali Merthan. Japonya Türk-Tatar Diasporasi... - S. 80.

14. Усманова Д. М. Указ. соч. - С. 123.

15. Селэймания мэчете - дэрэдэсе белэн Истанбулныц икенче, зурлыгы белэн беренче урында торган дэмигъ мэчете. 1550-1557-нче елда солтан Селэйман Кануни (1494-1566)

122

1918

фэрманы белэн мэшЬур тезуче Хади Синан (1489-1588) тарафыннан тезелгэн. Сыйды-рышы биш мецнэн артык кеше.

16. Эрсой, Мехмет Акиф (1873-1936) - шагыйрь, педагог, мэгърифэтче, Коръэн тэрдемэчесе, депутат, Теркия демЬуриятенец дэулэт гимны сузлэренец авторы (1921). Мехмет эфэнде Акифнец кияве Гомэр Риза Догрулныц бертуганы Нэфиз Догрул Габдерэшит хэзрэтнец кызы Фэузия ИбраЬим белэн никахланып гаилэ кора.

17. Türkoglu i. Süleymaniye Kürsüsü'ndeki Vaiz Abdürre§üd ibrahim. - istanbul, 2017. - S. 14.

18. Аксой Н. А. Ук. - С. 24.

19. Габделхэмит (ikinci Abdülhamit; 1842-1918) - Госманлылар дэулэте белэн 1876-1909 елларда идарэ иткэн соцгы солтан.

Эдэбият исемлеге

Аксой Н. А. История моей семьи // Ибрагимова Ф. Мастер кулинарии: подарок для дам = Аш остасы: ханымнарга Ьэдия. - Казань: Изд-во «Познание» Казанского инновационного университета, 2017. - 234 с.

Аксой Н. А. Точка пересечения народов: Ур ало-Поволжье и пример изучения исторической судьбы ур ало-волжских народов с точки зрения интеллигенции: Абдуррашид Ибрагим, его семья и тоска по Родине // Из истории и культуры народов Среднего-Поволжья. - 2017. - № 7. - С. 216-226.

Ленин В. И. О Стокгольмской конференции. Полное собрание сочинений. 5-е изд. -М.: Издательство политической литературы, 1967. - Т. 34. - С. 98-107.

Усманова Д. М. Документы по истории тюрко-татарской эмиграции в архиве университета Васэда (Япония) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 1. - С. 118-132.

Хайрутдинов А. Г. Муса Джаруллах Бигиев. - Казань: Издательство «Фэн» Академии наук РТ, 2005. - 180 с.

Хермэтле Рэшит казый тарафыннан язылган бер мэктуп // Шура. - 1917. - № 12. -Б. 288.

Dündar Ali Merthan. Japonya Türk-Tatar Diasporasi // Modern Türklük Ara§tirmalari Der-gisi. - Kasim, 2004. - Cilt 1. - Sayi 1. - 75-89 s.

Türkoglu ismail. Süleymaniye Kürsüsü'ndeki Vaiz Abdürre§id ibrahim. - istanbul, 2017.

References

Aksoy N. A. Istoriya moey semyi [My family history]. IN: Ibragimova F. Master kulinarii: podarok dlya dam [Cuisine expert: a gift for ladies]. Kazan, Izd-vo "Poznanie" Kazanskogo in-novatsionnogo universiteta publ., 2017, 234 p.

Aksoy N. A. Tochka peresecheniya narodov: Uralo-Povolzhye iprimer izucheniya istoricheskoy sudby uralo-volzhskih narodov s tochkizreniya intelligentsii: Abdurrashid Ibragim, ego semya i toska po Rodine [Peoples meeting point: the Urals-Volga region and a case study of historical fate of the Ural-Volga peoples in the context of intelligentsia: Abdurrashid Ibragim, his family and country sickness]. IN: Iz istorii i kultury narodov Srednego-Povolzhya [Excerpts on the history and culture of the Middle Volga peoples], 2017, no. 7, pp. 216-226.

Dündar Ali Merthan. Japonya Türk-Tatar Diasporasi [The Turko-Tatar diaspora in Japan]. IN: Modern Türklük Ara§hrmalart Dergisi [Journal of Modern Turkish Studies]. Kasim, 2004, cilt 1, sayi 1, 75-89 p.

Lenin V. I. O Stokgolmskoy konferentsii. Polnoe sobranie sochineniy. 5-e izd. [On the Stockholm conference. Complete works. 5th ed. ]. Moscow, 1967, vol. 34, pp. 98-107.

Khayrutdinov A. G. Musa Dzharullah Bigiev [Musa Dzharullakh Bigiev]. Kazan, Izdatelstvo "Fen" Akademii nauk RT publ., 2005, 180 p.

2018

123

Hormetle Rashit kazy tarafynnan yazylgan ber mektup [A letter written by His Honour Judge Rashit]. IN: Shura, 1917, no. 12. p. 288.

Türkoglu ismail. Süleymaniye Kürsüsü'ndeki Vaiz Abdürre§id ibrahim [Abdurrashid Ibragim from Süleymaniye chair]. istanbul, 2017.

Usmanova D. M. Dokumenty po istorii turko-tatarskoy emigratsii v arhive universiteta Vaseda (Yaponiya) [Documents on the history of the Turk-Tatar emigrants in the archives of Waseda University (Japan)]. IN: Gasyrlar-avazy -Eho vekov, 2018, no. 1, pp. 118-132.

Сведения об авторах

Хайрутдинов Айдар Гарифутдинович, кандидат философских наук, доцент, старший научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: khaidar67@mail.ru.

Шарафеева Раиса Гамировна, главный библиограф Научной библиотеки им. Н. И. Лобачевского Казанского федерального университета, e-mail: raisa.shar@mail.ru.

About the authors

Aydar G. Khayrutdinov, Сandidate of Philosophical Sciences, Associate Professor, Senior Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: khaidar67@mail.ru.

Raisa G. Sharafeeva, diief Bibliographer at N. I. Lobachevsky Scientific Library of Kazan Federal University, e-mail: raisa.shar@mail.ru.

В редакцию статья поступила 21.09.2018 г., опубликована:

Хэйретдинов А. Г., Шэрэфиева Р. Г. Габдерэшит ИбраЬимныц ике хаты // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 4. - С. 112-123.

Submitted on 21.09.2018, published:

Khayrutdinov A. G., Sharafeeva R. G. Gabdereshit Ibrahimnyn ike haty [Abdurrashid Ibragimov's two letters]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2018, no. 4, pp. 112-123.