CC BY
1CYTTIH, КАРТОНДЫ ЦАПТАМАСЫ
ЦАЙНОЛДАЕВ ЭД1ЛЕТ ДЭУЛЕТ¥ЛЫ
Дизайн факультетi, Алматы Технологиялык университет^ Алматы, ^азакстан
ТЛЕП АЙЖАН БАКИТЦЫЗЫ
Дизайн факультетi, Алматы Технологиялык университет^ Алматы, ^азакстан
БЕКТЕН РИЗА ЖАНТ1ЛЕКЦЫЗЫ
Дизайн факультетi, Алматы Технологиялык университет^ Алматы, ^азакстан
Еылыми жетекшi: ТОРЕМУРАТОВА ГАЛИЯ ЕДИГЕЕВНА
Аннотация: Б1з зерттегел1 отырган бул мацалада суттщ картонды цаптамасыныц eHÖipici, цурамы жэне оныц сут сапасын сацтау тургысынан тшмдшт царастырылады. Каптаманыц экологиялыц аспектiлерi мен цайта ецдеу мYмкiндiктерi талданады. Сонымен цатар, картонды цаптаманыц экономикалыц тиiмдiлiгi мен оны цолдану перспективалары зерттеледи Мацалада цаптама турлертщ цоршаган ортага эсерi мен сут сацтау мерзiмiне ыцпалына назар аударылган, сонымен цатар, инновациялыц цаптама технологияларыныц болашац даму жолдары усынылады.
ЮлттЫ свздер: сут цаптамасы, картон, экология, цайта ецдеу, сацтау мерзiмi, экономикалыц тшмдшк
CY'rriH картонды каптамасы азык-тулш енеркэабшде мацызды рел аткаратын технологиялык жетютштердщ бiрi болып табылады. ^аз1рп кезде CYттi узак сактау жэне тасымалдау максатында картонды каптаманы колдану cy^t^ сапасын сактауда тиiмдi шешiм ретiнде танылуда [1]. Бул каптама тYрi экологиялык, экономикалык жэне сапа тургысынан кептеген артыкшылыктар усынады. cy^t^ сапасын сактау, оныц узак мерзiмде тасымалдануын камтамасыз ету казiргi уакытта азык-тYлiк каушаздш мен экономика саласында езектi мэселелердщ бiрi болып отыр. Картонды каптаманы колдану экологиялык жэне экономикалык тургыдан тиiмдi эдiс ретiнде карастырылып, инновациялык шешiмдермен уштасып жатыр. Бул зерттеуде картонды каптаманыц казiргi тацда каншалыкты езектi екенiн жэне оныц артыкшылыктарын талдау мацызды. Картонды каптаманы колдану XX гасырдыц ортасында кецiнен тарала бастады. Алгашкы картонды каптамалар CYт енiмдерiн узак мерзiмде сактауга арналган болатын, ейткенi ол бактериялардан коргауды камтамасыз еттi. СYттi кауiпсiз эрi сапалы сактау Yшiн арнайы кепкабатты картон каптамалары жасалды, олар CYттiц сырткы ортадан алшак болуын камтамасыз етп [8]. Бул инновация каптаманы колайлы, тиiмдi жэне экологиялык таза ешм ретiнде дамытуга мYмкiндiк бердь СYттi картонды каптамамен каптау CYттiц сапасын, коректiк касиеттерiн жэне дэмш узак уакытка сактауга мYмкiндiк береди Картонныц кепкабатты курылымы CYттi жарык пен бактериялардан коргап, оныц курамындагы мацызды заттардыц езгеруiн болдырмайды. Сонымен катар, CYттiц узак мерзiмде сакталуына жэне оны тасымалдау барысында каушаздшн камтамасыз етедi, бул эсiресе ауыл шаруашылыгындагы енiмдердi сатуда мацызды рел аткарады. ^азiрri замангы картонды каптамалар экологиялык таза жэне кайта ецдеуге жарамды материалдардан жасалуда. Цаптама ендiрушiлерi экологиялык талаптарды ескере отырып, пластик пен алюминийдiц Yлесiн азайтып, биологиялык ыдырайтын жэне кайта ецделетш материалдарга кешу процесiн колга алуда. Сонымен катар, смарт каптамалар мен CYт сапасын узак мерзiмде бакылауга мYмкiндiк беретiн арнайы технологиялар енпзшуде.
СYттiц картонды каптамасы туралы зерттеулер соцгы жылдары жиi зерттелуде, бул каптама тYрi CYттiц сапасын сактау жэне экологияга оц эсер ету максатында тиiмдi колданылады. Robertson (2016) атап еткендей, картонды каптаманыц курамындагы кепкабатты
жYЙелер (мысалы, полиэтилен жэне алюминий кабаттары) cyttí жарык, OTTeri жэне микробтардан коргау аркылы ешмнщ сактау Mep3iMiH узартады [2]. McDowell жэне Mullan (2003) ез ецбектершде каптаманьщ экологиялык аспeктiлeрiн зерттеп, кайта ецделетш жэне биологиялык ыдырайтын материалдарды колдану кажeттiлiгiн баса айткан. Cyt каптамасы тутынушылардыц кабылдауына жэне коршаган ортага эсeрiнe айтарлыктай эсер eтeдi [3]. Балалар стакандагы сYттi кораптагы немесе балаларга арналган контeйнeрлeрдeгi сYткe караганда пайдалы деп кабылдайды (Эллиот, 2018 [4]). ^оршаган ортага, кайта ецдеуге жiбeрiлeтiн Yлкeнiрeк асептикалык картон ra^T^^i жаhандык жылыну мен кышкылдануга ец аз эсер eтeдi (Meneses жэне т.б., 2012 [5]). Дегенмен, CYт ендiрiсiнiц e3i cytt^ емiрлiк циклшде коршаган ортага ец Yлкeн эсер етедь ^аптама материалдары, соныц шшде металдар, шыны, пластмасса жэне композиттер CYт сапасы мен кауiпсiздiгiнe микроорганизмдер, температура, жарык, оттeгi, eткiзгiштiк жэне миграция сиякты факторлар аркылы эсер eтeдi (Kontominas, 2010 [6]). CYTTe хош шстщ пайда болуы каптамага байланысты болуы мYмкiн, жарты литрлш полиэтиленмен капталган картон кораптардагы CYт бiр кYн сактаудан кeйiн аныкталатын орама дэмiн дамытады (Леонг жэне т.б., 1992 [7]). Бул жагымсыз дэм алты кYн сактаудан кешн Yлкeнiрeк картондарга караганда кiшiрeк кораптарда каркындырак болады.
Картонды каптама CYт сапасына тiкeлeй эсер eтeтiн мацызды факторлардыц бiрi болып табылады. Картонды каптаманыц кепкабатты курылымы CYттi оттеп, жарык жэне микробтардан коргауга мYмкiндiк бeрeдi, бул ешмнщ узак мeрзiмгe сакталуын камтамасыз eтeдi. Полиэтилен кабаты ылгалдан коргап, cytt^ сырткы эсерлерден окшаулануын кYшeйтeдi. Алюминий фольга кабаты жарык пен газдардыц eтуiн болдырмайды, осылайша cytt^ дэмi мен коректш заттарыныц eзгeрмeуiнe кeмeктeсeдi.
Еалымдар Robertson (2016) жэне Jayamanne & Adams (2004) зерттеулершде бул кепкабатты жуйелердщ cyttíh химиялык жэне физикалык касиеттерш сактауда тиiмдi eкeнiн атап еткен. Cyttíh каптамадагы сактау мeрзiмi артып, оныц сапасы мен кунды компонeнттeрi eзгeрiссiз калады. Дурыс каптама тYрiн колдану, сонымен катар, cyttíh курамында болатын микроорганизмдердщ eсуiн шектеп, ешмнщ сактау мeрзiмiн арттыруга мYмкiндiк бeрeдi [2].
Сонымен, каптаманыц тYрiнe байланысты cyttíh сактау мeрзiмiнe калай эсер ететшш жэне эрбiр каптаманыц тшмдшгш керсету мацызды.
Кесте 1. каптаманыц CYттiц сактау мeрзiмiнe эсeрi[9]
^аптама тYрi Сактау мeрзiмi Ерекшел1ктер1 Тиiмдiлiгi
Картон (PE жэне алюминий фольга) 7-14 кун Кепкабатты курылымы жарык пен газдарды eткiзбeйдi Cytt^ курамы мен дэмiн сактайды
Алюминий каптама 14-21 кYн Толык жарык пен оттепден коргайды ¥зак сактау мYмкiндiгiн арттырады
Шыны ыдыс 5-7 кун Инертп материал, бiрак жарык eткiзeдi ^орекпк заттарды сактауда тиiмдi
Пластик (PET) 3-5 кYн Жeцiл жэне тасымалдауга ыцгайлы, бiрак оттeгiн eткiзeдi ^ыска мeрзiмдiк сактау Yшiн жарамды
Атап айтканда, каптаманыц тYрi CYттщ сактау мерзiмiне тiкелей эсер етедi. Кепкабатты картон каптамалар (мысалы, полиэтилен жэне алюминий кабаттарымен) CYттi жарык пен оттепден коргайды, сактау мерзiмiн 7-14 ^нге дейiн узартуга мYмкiндiк береди Алюминий каптамалар жарыктан толык коргайтындьщтан, сактау мерзiмiн 14-21 кYнге дешн узартады [8]. Ал пластик каптамалар оттепн еткiзетiндiктен, CYттiц сактау мерзiмi кыска болып келедi.
Cyt сапасын сактаудыц картон каптамадан баска да тиiмдi эдiстерi бар, олар cytt^ узак уакытка сапалы кYЙде сакталуын жэне микробиологиялык каушаздшн камтамасыз етедi. Пастерлеу жэне ультрапастерлеу (UHT) эдiстерi сYттi белгiлi бiр температурада кыздырып, зиянды бактерияларды жоюга негiзделген. Пастерлеу cytt^ сактау мерзiмiн 7-14 кYнге дейiн узартып, оныц дэмш жэне корекпк заттарын сактайды. Ультрапастерлеу (UHT) эдiсi CYттi жогары температурада ецдеп, оны 6 айга дейiн белме температурасында сактауга мYмкiндiк бередi.
Стерильдеу эдiсi жогары температурада барлык микроорганизмдердi жою аркылы cytt^ узак мерзiмдiк сакталуын камтамасыз етедь Гомогенизация CYттегi май белшектерiн бiркелкi таратып, оныц консистенциясын жаксартады жэне сактау мерзiмiн узартады. Модификацияланган атмосфералык каптама (MAP) эдiсi каптаманыц шю атмосферасын езгертiп, CYттiц узак мерзiмдiк сакталуын камтамасыз етедi.
Сонымен катар, криоконсервация аркылы CYттi муздату, оны унтак немесе концентрат тYрiнде сактау да узак мерзiмдi сактау мYмкiндiгiн бередi. Лактозаны ферменттеу эдiсi аркылы айран немесе йогурт сиякты кышкыл CYт енiмдерiн алу CYттi узак сактау жолы болып табылады. ^ысымдьщ ецдеу (HPP) эдiсi жогары кысым аркылы CYTTi ецдеп, оныц микробиологиялык каушаздшн арттырады жэне сактау мерзiмiн узартады [10].
Эд1стеме
Бул зерттеуде бiз эксперименттiк эдiстi колдандык. Эксперименттщ максаты - эртYрлi каптама тYрлерiнiц (картон, пластик жэне шыны) cytt^ сактау мерзiмiне эсерiн зерттеу. Эксперимент Алматы каласындагы ^аз¥У университетiнiц химия жэне биология зертханасында жYргiзiлдi. Бул зертхана барлык кажетп жабдыктармен жэне технологиялармен жабдыкталган, сонымен катар, cytt^ сапасын, органолептикалык касиеттерiн жэне микробиологиялык керсетюштерш дэл аныктауга мYмкiндiк беретiн куралдар бар.
Эксперимент барысында Yш тYрлi каптамада (картон каптама, PET пластик ыдысы жэне шыны ыдыс) бiрдей мелшерде cyt Yлгiлерi алынды. Cyt Yлгiлерi зертханалык жагдайда 4°C туракты температурада сакталды. Эр Yш кYн сайын зертханашылар cytt^ органолептикалык керсеткiштерiн (дэмi, иiсi) жэне микробиологиялык езгерютерш (бактерия децгейi) тексерш отырды. Бул деректер CYттiц сапасы мен сактау мерзiмiне байланысты езгерiстердi аныктау Yшiн жYЙелi тYPде жазылып, талданды.
Эксперимент нэтижесiнде эр каптама тYрiнiц cyt сактау мерзiмiн узартып, сапасын сактаудагы тиiмдiлiгi салыстырылды. Нэтижелер керсеткендей, картон каптама cytt^ узак мерзiмге сакталуын камтамасыз ететiн ец тиiмдi каптама тYрi болып табылды.
Нэтижелер жэне талдау
Эксперимент нэтижелерi эртYрлi каптамалардагы CYттiц сактау мерзiмiн айтарлыктай езгешелiктермен керсеттi. Зерттеу барысында картон каптамадагы CYттiц сактау мерзiмi орта есеппен 12 кYнге жетп, ал пластик каптамадагы cyt 6 ^ннен кейiн сапасын жогалтты. Шыны ыдыста сакталган cyt 8 ^н бойы жаксы кYЙде калды.
Цаптама Сактау Mep3iMi Органолептикалык Бактерия децгеш
Typi (кун) кepсеткiштеpi (КФБ/мл)
Картон 12 Дэмi, иiсi езгермеген 1000-1500
Пластик 6 Аздап кышкыл дэм 3000-5000
Шыны 8 Дэмi езгермеген, mci туракты 2000-2500
Жинакталган статистикалык деректердi диаграммада керсеткенде, картон каптаманыц баска каптамалармен салыстырганда CYTTi узак уакыт сактау жэне сапасын сактау тургысынан тиiмдiрек екенi аныкталды.
Каптама TypiHiH сут сактау мерзтше acepi 12 - ___
10
"m Q.
Carton Plastic Glass
Каптама тур
Сурет 1. Каптама турт1ц CYm сацтау мерз1м1не эсер1
Картон каптаманыц шю курылымы (полиэтилен жэне алюминий кабаттары) CYTTi жарык пен микробиологиялык ластанудан тиiмдi коргайтыны дэлелдендi. Нэтижелер керсеткендей, CYт сактау мерзiмiн тиiмдi арттыру Yшiн картон каптаманы колдану усынылады.
Экологияга зиянсыз каптама материалдарын дамыту казiргi тацда мацызды багыттардыц бiрi болып табылады. СYт енiмдерiн экологиялык таза тYPде сактау Yшiн бiрнеше инновациялык материалдар усынылып жатыр. Солардыц бiрi — биологиялыц ыдырайтын пластик (PLA), ол жYгерi немесе кант камысы сиякты жацгыртылатын ресурстардан алынады. Бул материал толыктай биологиялык ыдырайды жэне компостта ыдырауы мYмкiн, бiрак ылгал жэне жылу жагдайында тезiмдiлiгi темен болгандыктан, тек суык немесе кургак ортада тиiмдi. Микрофиберл1 цагаз (Microfibrillated Cellulose) агаштан алынган целлюлоза талшыктарынан жасалады жэне ете жещл эрi берiк. Бул материал экологиялык таза, кайта ецдеуге жарамды жэне CYттi жарык пен газдан коргауда тшмдь Дегенмен, оныц ендiрiсi кYPделi жэне косымша ецдеу кажет етедi. Моринга полисахаридтерi моринга агашыныц табиги полисахаридтершен алынган жэне толыктай биологиялык ыдырайтын материал болып табылады. Оныц су жэне оттеп етюзбейтш касиетi бар, бул CYт сактау мерзiмiн узартуга кемектеседi, алайда ендiрiс келемiн арттыру Yшiн косымша зерттеулер кажет. Сонымен катар, балдырлардан жасалган цаптама (Seaweed-based Packaging) балдырлардан алынган гель тэрiздi материалдардан турады. Бул материалдар толыктай табиги, кайта ецдеуге жецш жэне пластиктщ орнын басатын тиiмдi балама болып табылады. Балдырлар тез есетш ресурстар болгандыктан, олардыц ендiрiсi экологияга тшмд^ бiрак ендiрiсiнiц куны жогары жэне жеткiзу мэселелерi туындауы мYмкiн. Компостталатын картон жогары сапалы, кайта ецделген табиги талшыктардан жасалып, CYт сиякты суйык енiмдерге арнайы ецделген кабаттармен капталады. Ол толыктай табиги жэне кайта ецдеуге жарамды, бiрак пайдалану мерзiмi дэстYрлi картонга караганда шектеулi болуы мYмкiн [9].
Жалпы, экологияга зиянсыз каптама материалдарын колдану CYт енеркэсiбiндегi экологиялык мэселелердi шешуде мацызды кадам болып табылады. Бул материалдар болашакта экологиялык таза жэне узак мерзiмдi сактау шарттарын камтамасыз ететiн шешiмдер усына алады.
Корытынды
Бул макалада CYттiц картонды каптамасыныц курамы, оныц CYт сапасына эсерi жэне экологиялык аспектiлерi зерттелдi. Зерттеу нэтижелерi керсеткендей, кепкабатты картон каптама (полиэтилен жэне алюминий кабаттарымен) cy'it^ узак мерзiмдi сакталуына жэне оныц сапасын коргауда тиiмдi шешiм болып табылады. Картон каптама CY'iTi жарык пен оттепден коргап, микробиологиялык ластануды азайтады, бул оныц сактау мерзiмiн айтарлыктай узартады. Дегенмен, каптаманыц экологиялык эсерi де мацызды мэселе ретшде карастырылды.
Экологияга зиянсыз каптама материалдарын енпзу кажеттiлiгi аныкталды. Жаца материалдар, мысалы, биологиялык ыдырайтын пластик, микрофиберлi кагаз жэне моринга
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
полисахаридтерi сиякты экологиялык таза баламалар болашакта кещнен колданылуы MyMKiH. ^a3ipri тацда экологияга зиянсыз жэне кайта ецделетш каптама материалдарын пайдалану сут енеркэабш экологиялык талаптарга сай дамытуга мYмкiндiк бередi.
Жалпы, CYт каптамасы саласындагы зерттеулердщ эрi карай дамуы экология мен экономиканы Yйлестiруге жэне ешм сапасын жаксартуга багытталуы тшс. Экологиялы; таза, тиiмдi жэне узак мерзiмдi каптама тYрлерiн тацдау — азык^лш eнеркэсiбiндегi туракты даму Yшiн мацызды кадам.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Hollywood L. et al. Thinking outside the carton: attitudes towards milk packaging //British Food Journal. - 2013. - Т. 115. - №. 6. - С. 899-912.
2. Robertson, G.L., Food Packaging: Principles and Practice, 2016.
3. McDowell, D., & Mullan, W.M.A., Modified Atmosphere Packaging for Milk Products, 2003.
4. Эллиот, К. Сут ешмдерш тутынудагы балалардыц кабылдауы // Психология жэне денсаулык. - 2018. - Т. 33. - №5. - С. 601-616.
5. Meneses, M., Sanjuan, N., & Castells, F. Environmental assessment of the milk life cycle: The milk packaging system and their impact on global warming // Journal of Cleaner Production. -2012. - Т. 28. - С. 132-140.
6. Kontominas, M. G. Effect of packaging on food quality and safety // Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety. - 2010. - Т. 9. - №5. - С. 572-584.
7. Leong, J., et al. Flavor changes in milk stored in different types of containers // Journal of Dairy Science. - 1992. - Т. 75. - №11. - С. 2886-2892.
8. Jayamanne, V.S., & Adams, M.R. "Effect of Packaging on the Quality of Probiotic Dairy Foods." Journal of Dairy Science, 87(6), 2004, pp. 1687-1693.
9. Scetar, M., Kurek, M., & Galic, K. "Packaging Perspective of Milk and Dairy Products." Mlj ekarstvo, 69(1), 2019, pp. 3-20.
10. Alvarez, V.B., & Pascall, M.A. "Packaging Materials Commonly Used for Dairy Products." Dairy Processing & Packaging, Elsevier, 2011.
