Научная статья на тему 'СЎРОҚ ҚИЛИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИ СИФАТИДА: УНИ АМАЛГА ОШИРИШ ТУРЛАРИ ВА ТАКТИКАСИ'

СЎРОҚ ҚИЛИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИ СИФАТИДА: УНИ АМАЛГА ОШИРИШ ТУРЛАРИ ВА ТАКТИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
918
102
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сўроқ қилиш / тактика / қонунчилик / тергов ҳаракати. / interrogation / tactics / legislation / investigative action.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Азизбек Якубович Мехмонов

Мақолада сўроқ қилиш тергов ҳаракати батафсил муҳокама қилинади. Сўроқ ўтказиш тактикаси ва унинг сўроқ қилинувчининг ҳолатига қараб турлари таҳлил қилинган. Етакчи олимларнинг фикрлари ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш амалиёти таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERROGATION AS AN INVESTIGATIVE ACTION: TYPES AND TACTICS OF ITS IMPLEMENTATION

The article discusses in detail such an investigative action as an interrogation. The tactics of conducting an interrogation and its types depending on the status of the interrogated are investigated. The author analyzes the opinions of leading scientists and law enforcement practice.

Текст научной работы на тему «СЎРОҚ ҚИЛИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИ СИФАТИДА: УНИ АМАЛГА ОШИРИШ ТУРЛАРИ ВА ТАКТИКАСИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 3 I 2021

ISSN: 2181-1601

СУРОК КИЛИШ ТЕРГОВ ХДРАКАТИ СИФАТИДА: УНИ АМАЛГА ОШИРИШ ТУРЛАРИ ВА ТАКТИКАСИ

Азизбек Якубович Мехмонов

Узбекистан Республикаси ИИВ Миграция ва фукароликни расмийлаштириш бош бошкармаси бошлигининг уринбосари

АННОТАЦИЯ

Маколада сурок килиш тергов харакати батафсил мухокама килинади. Сурок утказиш тактикаси ва унинг сурок килинувчининг холатига караб турлари тахлил килинган. Етакчи олимларнинг фикрлари ва хукукни мухофаза килиш амалиёти тахлил килинади.

Калит сузлар: сурок килиш, тактика, конунчилик, тергов харакати.

INTERROGATION AS AN INVESTIGATIVE ACTION: TYPES AND TACTICS

OF ITS IMPLEMENTATION

ABSTRACT

The article discusses in detail such an investigative action as an interrogation. The tactics of conducting an interrogation and its types depending on the status of the interrogated are investigated. The author analyzes the opinions of leading scientists and law enforcement practice.

Keywords: interrogation, tactics, legislation, investigative action.

Кириш: Сунгги йилларда мамлакатимизда давлат хокимияти органлари тизими ва фаолияти янгидан шакллантирилиб, уларнинг олдидаги вазифаларга мос равишда узгартирилди. Шу жумладан ички ишлар органлари фаолиятида хам туб узгаришлар амалга оширилди. Ушбу ислохотлар ички ишлар органларининг фаолияти самарадорлигини оширишга каратилган булиб, Узбекистон Республикаси Конституциясида белгиланган шахс, давлат ва жамиятнинг хукук ва конуний манфаатларини гайрихукукий тажовузлардан химоя килиш, жамоат тартибини ва жамият хавфсизлигини таъминлаш, жиноятчиликка карши кураш, айникса жиноятларнинг олдини олиш, жамиятдаги турли шакллардаги мулкчиликни куриклаш ва дахлсизлигини таъминлаш вазифаларининг сифатли ва тулик бажарилишини таъминлаш механизмини такомиллаштиришга хизмат килди.

Натижалар ва уларнинг му^окамаси.

Жамият, хукукий давлат ва хукукни мухофаза килиш тизими тараккиётининг хозирги боскичида жиноятларни тергов килишда чукур билим ва малакани талаб

килади. Х,ар кандай жиноятларни тергов килишда енг мухим воситалардан бири сурок килиш хисобланади. Бугунги кунда сурок килиш энг кенг таркалган тергов харакати булиб, мазкур тергов харакатисиз бирор-бир жиноят ишини тергов килиб булмайди.

Сурок килиш - сурок килинаётган шахсдан тергов килинаётган ишга тааллукли булган ва терговга кизикиш уйготган холатлар тугрисида далилий маълумотлар олишдан иборат тергов харакатидир.

Сурок килишнинг мохияти шундан иборатки, психология ва криминологияга оид билимларга таянган терговчининг мохирона харакатлари туфайли сурок килинаётган шахсни муайян курсатувлар беришга ундайди. Шу муносабат билан турли тергов вазиятлари, сурок килинганларнинг психологик хусусиятларидан келиб чикадиган сурок характерининг куп кирралилиги ва хилма-хиллиги хакида бир хулосага келиш мумкин. Шунинг учун хам сурокнинг тугрилиги факат конунни ёки бирор шахс билан сухбатни амалга оширишда эмас, балки бир неча йиллар давомида тупланган тажрибадан келиб чиккан холда сурок килинаётган шахснинг психологиясини тушуниш хамда у билан муносабатга киришишда бор билим ва махоратидан унумли фойдаланишдадир [1].

Сурок килиш - далилларни олиш ва текширишнинг процессуал воситаси булиб хисобланади. Сурок килиш натижасида тергов ишидаги муайян фактлар текширилади. Бундан ташкари, терговчи сурок килиш тергов харакатини утказиш натижасида жиноятларнинг келиб чикиш сабаблари ва уни содир этишга имкон берган шарт-шароитлар хам урганилади.

О.Я. Баевнинг фикрича, сурок анча мураккаб тергов харакати булиб хисобланади. Бу хакикатни сурок килинган шахс хакконий гувохлик беришни зарур деб хисобламаслиги билан изохлаш мумкин. Бундан ташкари, сурок килиш тергов харакати давомида терговчи томонидан сурок килинаётган шахснинг курсатувларида уйлаб топилган ва алохида утказиб юборилган хатоларни ажрата олиш мухим хисобланади [2].

Сурок турли максадларни кузлаши мумкин. Биринчидан, у мустакил процессуал харакат сифатида булиши мумкин, иккинчидан, у бошка тергов харакатини утказиш имконияти учун мажбурий шарт сифатида хизмат килиши мумкин. Масалан, таниб олиш учун курсатиш ёки курсатувларни ходиса содир булган жойда текшириш каби тергов харакатини утказиш учун мажбурий шарт сифатида хизмат килади. Бундан ташкари, сурок килиш оркали шахс томонидан илгари берган курсатувларини текшириш имкони юзага келади [3].

Жиноят-процессуал конун хужжатларида жиноятларни тергов килиш воситаси сифатида харакат килувчи тергов харакатларини утказиш тартиби хамда исбот килишнинг умумий коидалари назарда тутилган. Дастлабки терговни утказиш коидаларини белгиловчи конун нормаларида терговчи томонидан тергов

харакатини утказиш тактикаси ва терговни амалга оширишнинг катъий асоси белгиланмаган.

Умумий маънода тактика атамаси атрофдаги вазиятни бахолаш ва унга мос равишда уз хатти-харакатларини танлаш имкониятини англатади. Криминалистик тактика дастлабки терговни режалаштириш ва утказиш, уни амалга оширувчи шахсларнинг хатти-харакатларига асосланган, шунингдек далилларни туплаш, текшириш ва бахолаш буйича фаолиятнинг конунийлиги ва самарадорлигини таъминловчи алохида процессуал харакатларни ва ташкилий-техник тадбирларни утказиш коидалари тизимидир. Умуман олганда тактика тергов харакатларини энг окилона ва самарали ташкил этиш булиб хисобланади [4].

Шундай килиб, жиноят ишини тергов килиш давомида мавжуд вазиятдан келиб чиккан холда сурок килинаётган шахснинг процессуал макомига караб тегишли тактикани танлаш мухим ахамият касб этади. Жиноят ишини буйича муайян иштирокчини тугри ва мохирона сурок килиш учун терговчи юкори умумий ва касбий маданиятга эга булиши, инсон психологиясини чукур билиши, тактик-криминалистик методларни усталик билан узлаштириши лозим. Сурок килинаётган шахснинг хар доим хам терговчи билан мулокотга киришиб кетмаслиги, сурок давомида ёлгон ёки тулик булмаган маълумотлар бериши тергов харакатини мураккаблашишига олиб келади. Агар шахс терговчига ишда маълум булган барча холатларни ихтиёрий равишда маълум килса хам, сурок пайтида хатолар, ихтиёрсиз бузилишлар, нотугри тушунчалар, хатто уйдирмалар юзага келиши мумкинлигини инобатга олиб, бу холатларни уз вактида аниклаш хамда курсатувларни бахолаш ва ундан фойдаланишда эътиборга олиш талаб этилади.

Сурок килиш тактикаси ушбу харакатни амалга ошираётган терговчи учун кандай ахборот олиш кераклигини аниклаш ва уни кандай усул ва воситалар билан амалга ошириш мумкинлигини тушуниш учун зарурдир. Бундан ташкари, сурок килинган шахсда сурок давомида узини химоя килиш, узига карши айбловларни рад этиш ёки бошка керакли натижага эришиш учун маълум бир тактика хам мавжуд булиши мумкинлигини хисобга олиш керак, одатда, бу гумон килинувчи ва айбланувчига тегишли булади [5].

Сурок килиш тактикасининг асосий боскичларидан бури - сурок килиш тергов харакатига тайёргарлик куриш тактикасидир. Айнан мазкур тактик боскичда терговчи сурок килинадиган шахсни урганиши, керакли хужжатларни тайёрлаши, сурок килинадиган шахс билан психологик алока урнатиш учун зарур холатларни инобатга олиб, тулик узлаштириб олиши мухим омиллардан бири булиб хисобланади [6].

Бундан ташкари, исботлаш предметини аниклаш, яъни Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 81-моддасига кура, жиноят иши

буйича исботланиши лозим булган холатларни, шунингдек, жиноят ишига тааллукли булган бошка холатларни белгилаш мухим ахамиятга эга.

Сурокнинг умумий вазифаси текширилаётган вокеа хакида хакконий маълумотлар, бошкача килиб айтганда, хакикатда мавжуд булган маълумотларни олишдир.

Куп жихатдан олинган маълумотларнинг хакикатга мослиги сурок килинаётган шахснинг кайфиятига, яъни тергов билан хамкорлик килиш ниятида ёки аксинча булишига боглик булади. Тайёргарлик жараёнида ёки тугридан-тугри сурок килинаётган вактда терговчи узига нисбатан кизиктирган куйидаги маълумотларни олади [7]:

- сурок килинаётган шахснинг ижтимоий-демографик хусусиятлари хакида (унинг ижтимоий холати, демографик хусусиятлари, турмуш тарзи, моддий ва интелектуал даражалари, касби, жинси, ёши, психологик портрети, ташки куриниши ва бошк.);

- бирор маълумотларга эга булган бошка шахслар хакида (шериклар, гувохлар, угирланган мол-мулкнинг харидорлари ва бошк.);

- шахснинг танаси, кийими, пойафзали ва бошка тегишли нарсалар буйича ишда текширилаётган вокеа давомида хосил булган моддий излар хакида;

- жиноят содир этиш воситалари, хусусан, ишда маълум булган ходисалар билан боглик холда узаро таъсир ва акс эттириш жараёнида иштирок этган бошка моддий ашёлар хакида [8].

Тергов тахлили ва бахолашнинг объекти булиб холатларни куриб чикиш натижасида олинган курсатувлар ташкил килади. Бирок, айни пайтда, тахлил ва бахолаш предмети куйидаги холатлардан иборат:

- сурок килинаётган шахснинг сурок пайтида текширилган ва терговни кизиктирувчи объектлар тугрисида хабардорлик даражаси;

- олинган маълумотларнинг етарлилиги ва хакикатга мослиги;

- тупланган маълумотларнинг умумий тизимида ушбу маълумотларнинг кай даражада ахамиятли эканлиги, бошка манбалардан олинган маълумотларга зид эмаслиги;

- сурок килинаётган шахснинг позициясининг баркарорлиги, унинг узгариш эхтимоли [9].

Сурок килиш коидалари жиноят-процессуал конун хужжатлари билан тартибга солинади. Улар жиноят ишининг аник холатларига карамай, риоя килиш мажбурияти билан тавсифланади. Сурок килиш давомида хар бир терговчи жиноят-процессуал кодексида келтирилган катор процессуал коидаларга катъий амал килиши лозим.

Сурок килишнинг умумий тактик коидаларига сурок килинаётган шахсга индивидуал ёндашиш, у билан психологик алока урнатиш, максадга мувофиклик,

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 3 I 2021

ISSN: 2181-1601

сурок килиш кетма-кетлиги, сурок килинаётган шахснинг курсатувларига танкидий муносабатда булиш, сурок килишнинг бориши ва натижаларини расмийлаштириш киради.

Хулоса.

Шундай килиб, ушбу масала буйича натижаларни жамлаб, сурок килиш муайян жиноят иши буйича керакли маълумотларни топиш имконини берувчи энг мухим тергов харакати деган хулосага келамиз. Шу билан бирга, ушбу тергов харакатини амалга оширишда жуда куп нозикликлар мавжуд булиб, унга риоя килиш сурокнинг муваффакияти ва самарадорлиги учун зарур. Куп элементларни уз ичига олган сурок утказиш тактикаси катта ахамиятга эга булиб, уларнинг хар бирига риоя килиш эса амалда зарурат булиб хисобланади.

REFERENCES

1. Тенгизова Ж.А., Джумаева Р. Х. Допрос как следственное действие: порядок проведения и отличительные особенности // Теория и практика общественного развития. 2014. № 18. С.98-99.

2. Тактика следственных действий: учебное пособие / Баев О. Я. - М.: Юрлитинформ, 2018. - 456 с.

3. Мазунин Я.М. Тактико-психологические основы допроса // Психопедагогика в правоохранительных органах. 2004. - №1. - С.35-37.

4. Литвинов М. В. Пробелы в теории и тактике допроса // Вестник КРУ МВД России. 2015. - № 4. - С.172-174.

5. Крыжановская Л. М. Основы криминалистической тактики // Теория и практика общественного развития. 2016. - № 3. - С.123-131.

6. Криминалистика: учебник для прикладного бакалавриата / А.Г. Филиппов [и др.]; под редакцией А. Г. Филиппова. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрайт, 2019.

- 466 с.

7. Рычкалова Л.А. Проблемы тактики допроса подозреваемого и обвиняемого // Общество и право. 2014. - № 4. - С. 205-211.

8. Криминалистика: учебник для прикладного бакалавриата / А. Г. Филиппов [и др.]; под редакцией А. Г. Филиппова. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрайт, 2019.

- 466 с.

9. Богаткина Р. Ш., Садыкова И. В. Актуальные проблемы расследования уголовных дел с участием иностранных граждан и лиц, обладающих дипломатическим иммунитетом: теория и практика // Вестник Казанского юридического института МВД России. 2015. - № 2. - С. 23.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.