Научная статья на тему 'ДАСТЛАБКИ ТЕРГОВДА ҚОНУНИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ДАСТЛАБКИ ТЕРГОВДА ҚОНУНИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

542
78
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тергов / ҳуқуқ / эркинлик / суд / жамият / адолат / дастлабки тергов. / investigation / law / freedom / court / society / justice / preliminary investigation.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Дилшоджон Махамадалиевич Курбонов

Мақолада дастлабки тергов босқичида қонунийликни таъминлаш хусусия тлари таҳлил қилинган, шунингдек терговчи фаолиятида қонунийликни таъмин лаш механизмини такомиллаштириш бўйича таклифлар берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article analyzes the features of ensuring the rule of law at the initial stage of the investigation, as well as offers suggestions for improving the mechanism of ensuring the rule of law in the activities of the investigator

Текст научной работы на тему «ДАСТЛАБКИ ТЕРГОВДА ҚОНУНИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

ДАСТЛАБКИ ТЕРГОВДА ЦОНУНИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ

ХУСУСИЯТЛАРИ

Дилшоджон Махамадалиевич Курбонов

Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университетининг мустакил

изланувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада дастлабки тергов боскичида конунийликни таъминлаш хусусия тлари тахлил килинган, шунингдек терговчи фаолиятида конунийликни таъмин лаш механизмини такомиллаштириш буйича таклифлар берилган.

Калит сузлар: тергов, хукук, эркинлик, суд, жамият, адолат, дастлабки тергов.

ABSTRACT

The article analyzes the features of ensuring the rule of law at the initial stage of the investigation, as well as offers suggestions for improving the mechanism of ensuring the rule of law in the activities of the investigator.

Keywords: investigation, law, freedom, court, society, justice, preliminary investigation.

КИРИШ

Узбекистонда амалга оширилаётган суд-хукук ислохотларининг энг мухим вазифаси инсоннинг конституциявий хукук ва эркинликларининг самарали мухофазасини, аввало, асоссиз жиноий таъкиб ва хусусий хаётга аралашишдан химояланиш, шахсий дахлсизлик хукуклари хамда адолатли суд мухокамасига булган хукукини таъминлаш хисобланади. Чунки инсон хукук ва эркинликлари энг олий кадриятдир.

Сунгги йилларда хукукни мухофаза килиш органлари фаолиятида конун устуворлигини таъминлаш, инсон хукукларини самарали химоя килишнинг энг мухим кафолати сифатида суд хокимиятининг нуфузини мустахкамлаш, унинг мустакиллигини таъминлаш, шунингдек адвокатура органларининг фаолиятининг самарадорлигини ошириш ва уларнинг демократик хукукий давлат, кучли фукаролик жамиятини барпо этишдаги ролини кучайтириш борасида мухим ишлар амалга оширилмокда.

Жиноят ишлари буйича дастлабки терговни юритиш жараёнига оид ислохотлар хам жиноят-процессуал фаолиятнинг ушбу йуналишини янада

либераллаштириш ва ушбу фаолият давомида конунийликка катъий риоя этилишини таъминлашга каратилган. Шу билан бирга жиноят-процессуал конун хужжатларининг вазифаларини катъий ижро этилишига эришишнинг ахамиятини хам ёддан чикармаслик лозим. Зеро жиноят ишларини тергов килишда Узбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси ва бошка конунларнинг нормалари билан жиноят процессининг барча иштирокчилари манфаатларини таъминлаш учун катъий коидалар тартибга солинган. Аммо жиноят ишини юритишга масъул булган мансабдор шахслар баъзан жиноят процессининг вазифаларини туFри ва тулик бажаришга масъулиятсизлиги туфайли процессуал фаолият давомида конуннинг айрим талаблари бажарилмасдан колишига олиб келади. Яъни ушбу вазифаларнинг батафсил ижросини таъминлашда конун талабларига зид харакат килиш холлари тергов амалиётида хам учраб туради. Шу билан бирга дастлабки тергов органлари фаолиятида конунийликка риоя этилиши устидан идоравий процессуал контроль ва прокурор назорати муваффакиятли амалга оширилиб келинаётганлигини эътироф этган холда, бу борада жиноят-процессуал конунчиликдаги конунийликка хизмат киладиган воситаларни урганиш, тахлил килиш хамда уларни замон талабларидан келиб чиккан холда янада такомиллаштириш масалалари долзарб ахамиятга эга.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Эътироф этиш жоизки, бугунги кунда бу борада конунларни такомиллаштириш, шунингдек жиноятларни очиш ва тергов килишда жиноят-процессуал воситалар билан конунийликни таъминлаш, дастлабки тергов фаолиятини конунийлик асосида ташкил этиш буйича процессуал фаолият самарадорлигини оширишга каратилган бир канча ишлар амалга оширилмокда. Жумладан, судга кадар иш юритуви жараёнида камокка олиш эхтиёт чораси1 ва айрим процессуал мажбурлов чораларини куллаш хукукининг судларга утказилганлиги2, уз манфаатларини химоя килувчи процесс

1 Узбекистон Республикасининг «^амокка олишга санкция бериш хукуки судларга утказилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш туFрисида»ги ^онуни // Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, 2007 й., 6-сон, 249-модда

2 Узбекистон Республикасининг "Суд-хукук тизимини янада ислох килиш муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш туFрисида"ги 2012 йил 19 сентябрь ^онуни // Узбекистон Республикаси цонун уужжатлари туплами, 2012 й., 38-сон, 433-модда

иштирокчиларининг процессуал хукуклари кенгайтирилганлиги1, химояланиш хукукига оид нормалар такомиллаштирилганлиги, адвокатура органларининг гумон килинувчи ва айбланувчиларнинг химояланиш хукукини таъминлаш борасида фаолияти самарадорлигини оширишга каратилган узгариш ва кушимчалар2ни санаб утиш мумкин.

Жиноят ишлари буйича дастлабки терговни амалга ошириш жараёнида конунийликни таъминлаш албатта жиноят хакидаги ариза ва хабарларни кабул килиш, руйхатга олиш, текшириш ва хал этишдан бошланади. Жумладан, жиноят хакида хабар келиб тушганидан сунг ваколатли давлат органлари ва мансабдор шахслар уни очиш ва тергов килиш фаолиятини олиб борадилар. Жиноятларни очиш деганда содир этилган жиноят хакида олинган хабарни текшириш буйича кечиктириб булмас ва келгуси тергов харакатларини амалга оширган холда кандай жиноят содир этилганлиги, уни ким ёки кимлар содир этганлиги ва жиноят содир этилган муддатга ойдинлик киритиш буйича кулга киритилган ижобий натижалар тушунилади, яъни ушбу холатлар тула аникланишини англаш лозим. Жиноятни тезда очиш - мазкур масалани ута киска муддатда, яъни жиноят белгилари аниклангандан ёки у тугрисида хабар олинган вактдан бошлаб дархол ёки ун кунгача булган муддат ичида хал килиш тушунилади. Бунда муайян асослар мавжуд булганида жиноят хакидаги ариза ёки хабарни хал этиш муддати ваколатли шахснинг асослантирилган карорига асосан прокурорнинг розилиги билан 1 ойгача узайтирилиши мумкинлигини ёддан чикармаслик керак.

МУХРКАМА

Бизнинг фикримизча, жиноят ишлари буйича судга кадар иш юритувчи жараёнини бешта боскичга ажратиш мумкин:

1. Жиноятларни аницлаш босцичи - жиноят хакидаги ариза ёки хабарни кабул килиниши ва руйхатга олинишидан иборат харакатларининг мажмуи тушунилади.

2. Жиноят ишини цуззатиш босцичи - бу жиноят хакидаги ариза ёки хабар буйича ЖПКда белгиланган тартибда терговга кадар текширувни утказишдан

1 Узбекистан Республикасининг 2012 йил 5 январдаги "Узбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида"ги ^онуни // Узбекистон Республикаси цонун хужжатлари туплами, 2012 й., 1-сон, 3-модда

2 Узбекистон Республикасининг 2008 йил 31 декабрдаги «Адвокатура институтининг такомиллаштирилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тугрисида»ги ^онуни Узбекистон Республикаси цонун хужжатлари туплами, 2008 й., 52-сон, 514-модда.

иборат харакатлардир. Бунда жиноят хакидаги дастлабки материаллар дархол ёки узоFи билан 10 кун ичида урганилиши, бу материалда жиноят аломатлари бор ёки йуклигини аникланиши, хамда жиноят хакидаги ариза ва хабарда жиноят аломатлари мавжуд булганида терговчи (суриштирувчи) томонидан жиноят ишини кузFатиш хакидаги карор кабул килиниши тушунилади.

3. Кечиктириб булмас тергов уаракатларини утказиш босцичи - жиноят иши кузFатилганидан сунг жиноятнинг туридан келиб чиккан холда ЖПКнинг 3-булимида курсатилган тергов ва процессуал харакатларнинг исталганини утказиш ва жиноятнинг тафсилотларига оид далилларни туплаш тушунилиши лозим.

4. Гумон цилинувчини аницлаш - ЖПКда белгиланган тартибда утказилган процессуал ва тергов харакатлари натижалари, хамда тезкор-кидирув тадбирларининг материаллари асосида жиноят содир этишда гумон килинаётган шахсни белгилаб олиш, унинг каерда эканлигини аниклаш, лозим холларда ушлаш, уни гумон килинувчи тарикасида ишда иштирок этишга жалб килиш хакида карор чикариш, шахсга гумонни эълон килиш ва сурок килишдан иборат харакатларни уз ичига олади.

5. Шахсни ишда айбланувчи тарицаси иштирок этишга жалб цилиш бу жиноят иши буйича гумон килинувчи билан утказилган тергов харакатлари - уни яшаш (иш, укиш) жойини тинтув килиш, олиб куйиш, почта-телеграф хат-хабарларини хатлаш, курсатувларини ходиса содир булган жойда текшириш, юзлаштириш ва бошка харакатларни утказиш жараёнида аникланган далиллар асосида шахсга айб эълон килиш, уни сурок килиш, унга нисбатан эхтиёт чорасини танлаш, хамда жиноят иши буйича айблов хулосасини тузишдан иборат харакатлардир.

Жиноятларни тергов килиш жараёнида конунийликни таъминлаш учун куйидагиларга эътибор каратиш максадга мувофик:

- жиноят хакидаги барча ариза ва хабарлар кабул килиниши ва руйхатга олинишига эришиш;

- тергов-тезкор гурухини ходиса содир булган жойга имкон борича, тезрок етиб боришини таъминлаш ва барча зарур куч ва воситаларни кечиктирмай жалб этиш;

- терговга кадар текширувнинг сифатли ва самарали утказилишини таъминлаш, жиноят ишини кузFатишдан олдин утказиладиган тергов харакатларини конунийлик талаблари доирасида утказиш ва тезкор-кидирув тадбирларни белгилаш, уларнинг тезкорлиги, узлуксизлигига риоя килиб,

юкоридаги вазифаларни бажаришга тергов-тезкор гурухининг барча таркиби имкониятларидан кенг фойдаланиш;

- жиноят иши кузгатиш ва дастлабки терговни бошлаш тугрисида карорларни тезкорлик билан кабул килиш;

- кам вакт сарфлаган холда имкон борича купрок маълумот йигиш ва уларни кайд этиш максадида техник воситаларни куллаш, хамкорликда иш юритаётган органларга тезкорлик билан маълумот узатиш,

- муайян маълумот ва хабарларни текшириш зарур булганда мутахассис ва экспертлар ёрдамидан хар томонлама фойдаланиш максадга мувофик.

Бунинг учун куйидагиларни бажариш лозим:

а) тергов-тезкор гурухининг ходиса содир булган жойга етиб келиши ва техник воситаларнинг излар ва бошка далилий ашёлар билан ишлашга доимо тайёр булиб туришини таъминлаш;

б) исталган вактда тергов-тезкор гурухи таркибига вазият такозо этадиган мутахассисларни жалб килиш имкониятини таъминлаш, мазкур мутахассислар тугрисидаги маълумотлар ички ишларнинг навбатчилик кисмларида булишини таъминлаш;

в) ходиса содир булган жойга йул олган тергов-тезкор гурухини тегишли вазиятлар учун мулжалланган кечиктириб булмайдиган тергов харакатлари ва тезкор-кидирув тадбирларини утказишнинг намунавий алгоритмлари билан таъминлаш;

г) ходиса содир булган жойни тергов-тезкор гурух етиб келгунига кадар куриклашнинг пухта ишлаб чикилган чоралари тизими ишлашини таъминлаш зарур.

НАТИЖАЛАР

Жиноят-процессуал муносабатларда иштирок этувчи прокурор, терговчи, суриштирувчи, химоячи хамда жиноят ишининг бошка иштирокчилари юкорида келтирилган конунийлик талабларига риоя этишлари керак. Акс холда гайриконуний харакатларнинг содир этилиши конунийлик принципининг бузилиши деб топилади ва юридик жавобгарликнинг келиб чикишига сабаб булади, хамда бундай харакатни содир этган шахс тегишли жавобгарликка тортилиши лозим.

Терговчи дастлабки терговни амалга ошириш чогида жиноят процессининг иштирокчилари билан хукукий муносабатга киришади. Терговчи жиноят ишини кузгатиш ёки кузгатишни рад этиш, гумон килинувчини ушлаш, эхтиёт чорасини

танлаш (камокка олиш ва уй камоFидан ташкари), жиноят ишида айбланувчи тарикасида иштирок этишга жалб этиш, экспертиза тайинлаш хакидаги ва бошка карорларни мустакил кабул килади. Терговчи терговни режалаштириш, тергов харакатлари ва бошка процессуал харакатларни амалга ошириш, тупланган далилларни бахолаш, жиноят иши буйича карорлар чикариш ишларини мустакил амалга оширади.

Прокурорнинг дастлабки терговни назорат килиши терговчини мустакилликдан махрум килмайди ва обрусини туширмайди, балки, аксинча, терговчининг барча харакатлари конун хужжатлари билан катъий тартибга солинишини, айни пайтда, терговни амалга ошириш чоFида конунийликка риоя этилишини таъминлайди. Терговчи уз карорларининг конунийлиги ва асосланганлиги учун тула жавобгар. Прокурор, уз навбатида, терговчининг жиноятларни тергов килишнинг конунда белгиланган тартибига OFишмай амал килишини кузатиб туриши ва бу билан хар бир иш холатларининг хар томонлама тула, ва холисона текширилишини таъминлаши шарт.

Терговчи ва унинг рахбари (прокурор ёки тергов бошкармасининг бошлиFи) уртасидаги процессуал муносабатлар ЖПКда аник тартибга солинган. Бунда терговчининг жиноятчини фош этишдаги ташаббускорлиги, махорати куллаб-кувватланиши, унинг мустакиллигининг ва шу билан бирга дастлабки терговни уз вактида ва конунга мувофик амалга ошириш учун масъулияти ошиб бориши мухим.

ХУЛОСА

Шундай килиб, терговчининг фаолиятида конунийлик нафакат процессуал, балки ташкилий кафолатлар билан хам таъминланади. Терговчининг жиноятларни очиш ва тергов килиш фаолиятида конунийликни таъминлаш - унинг фаолиятини ташкил этиш, назорат килиш, ижобий харакатларни раFбатлантириш ва аксинча конун бузилишига сабаб буладиган килмишларга нисбатан жавобгарлик чораларини куллаш борасидаги воситалар оркали хам руёбга чикарилади.

REFERENCES

1. Уразаев Ш.З. Власть и закон. - Ташкент, 1991. - С. 47;

2. Таджиханов У. Закон.Человек.Государство.-Т.-1997.-С.45-47;

3. Саидов А.Х. Права человека. - Ташкент, 2001. - С. 90;

4. Азизхужаев А.А. Х,окимият таксимланиши таомилининг амалий ифодаси // Х,аёт ва конун. 1994. №2. - Б.3-7;

5. Исламов З.М. К вопросу о формировании правовой политики независимого Узбекистана // Хукук-Право-Law, - 2003, - №1, - С. 6-9;

6. Бобоев Х. Б. Инсон хукуклари хар недан азиз. Тафаккур, 1997, №1. -10-14 б.

7. Одилкориев Х.Т.. Давлат ва хукук назарияси. -Т., 2009. -Б.59;

8. Алексеев С. С. Восхождение к праву. Поиски и решения. - М., 2001. - С. 481.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.