CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№2/2024, 262-270
ИСТОРИЯ
УДК: 393.05 (575.2) (04)
DOI: 10.52754/16948610 2024 2 25
С00К КОЮУ САЛТЫ (ФЕРГАНА ePeeHYHYH ТYШТYК-БАТЫШЫНДАГЫ
КЫРГЫЗДАРДЫН МИСАЛЫНДА)
ПОГРЕБАЛЬНАЯ ТРАДИЦИЯ (НА ПРИМЕРЕ КЫРГЫЗОВ ЮГО-ЗАПАДА ФЕРГАНСКОЙ
ДОЛИНЫ)
THE FUNERAL TRADITION (ON THE EXAMPLE OF THE KYRGYZ PEOPLE IN THE SOUTHWEST OF THE FERGANA VALLEY)
Сапиева Нурия Эрмекбаевна
Сапиева Нурия Эрмекбаевна Sapieva Nuriya Ermekbaevna
окутуучу, Баткен мамлекеттик университети
преподаватель, Баткенский государственный университет Lecturer, Batken State University nuria84kg@mail.ru
С00К КОЮУ САЛТЫ (ФЕРГАНА ePeeHYHYH ТYШТYК-БАТЫШЫНДАГЫ
КЫРГЫЗДАРДЫН МИСАЛЫНДА)
Аннотация
Бул макалада Фергана ереенунун туштук батышындагы кыргыздардын сеек коюу салтынын пайдалануу чейресу женунде жазылды. Автор кыргыздардын сеек кеюу салтындагы жерелгелер жай турмуштагы жашоодо зор маани-мацызга ээ экендигин аныктаганга аракет жасады. Сеек коюу жана эскеруу ырым-жырымдары кыргыздардын салттуу маданиятынын жана диний ишенимдеринин маанилуу белугу болуп саналат. Кептеген диндик жацыланууга карабастан сеек коюудагы анимисттик ишенимдер руханий чейреде езунун маанисин сактап калууда. Ошондуктан, сеек коюу салты этникалык маданиятын изилдееде актуалдуу тема бойдон калат. Сеек коюу салтындагы ырым-жырымдар кыргыздардын жашоо турмушунда байыртадан келе жаткан бирден бир маанилуу салт экендиги бизге белгилуу болду. Методдор: Сеек коюу салтын изилдее учурунда негизинен теориялык жана эмпирикалык изилдее методдору колдонулду. Жыйынтык: Кыргыздардын сеек коюу салтындагы ырым жырымдардын пайдалалануу чейресу аркылуу алардын этномаданиятындагы езгечелуктер аныкталды.
Ачкыч свздвр: салт, арбак, аза кутуу, кайрадан кемуу, жалган кемуу
ПОГРЕБАЛЬНАЯ ТРАДИЦИЯ (НА ПРИМЕРЕ КЫРГЫЗОВ ЮГО-ЗАПАДА ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЫ)
Аннотация
В данной статье написано об ареале использования погребальной традиции кыргызов на юго-западе Ферганской долины. Автор попытался определить, что обряды в погребальной традиции кыргызов имеют большое значение в повседневной жизни. Погребальные и поминальные обряды являются важной частью традиционной культуры и религиозных верований кыргызов. Несмотря на множество религиозных нововведений,
анимистические представления о похоронах продолжают иметь значение в духовной сфере. Поэтому погребальная традиция остается актуальной темой в изучении этнической культуры. Нам стало известно, что похоронные обряды - единственная важная традиция в жизни кыргызского народа.Методы: При изучении погребальной традиции использовались преимущественно теоретические и эмпирические методы исследования. Вывод: Этнокультурные особенности кыргызов определялись посредством использования ритуалов в погребальной традиции кыргызов.
THE FUNERAL TRADITION (ON THE EXAMPLE OF THE KYRGYZ PEOPLE IN THE SOUTHWEST OF THE FERGANA VALLEY)
Abstract
In this article, it was written about the area of use of the burial tradition of the Kyrgyz in the south-west of the Fergana Valley. The author tried to determine that the ceremonies in the Kyrgyz funeral tradition have a great significance in everyday life. Burial and memorial rites are an important part of Kyrgyz traditional culture and religious beliefs. Despite many religious innovations, animistic beliefs in funerals continue to hold significance in the spiritual realm. Therefore, the burial tradition remains a relevant topic in the study of ethnic culture. It became known to us that funeral rituals are the only important tradition in the life of Kyrgyz people. Methods: During the study of the funeral tradition, mainly theoretical and empirical research methods were used. Conclusion: Kyrgyz ethnocultural features were determined through the use of rituals in the Kyrgyz funeral tradition.
Ключевые слова: традиция, привидение, траур, Keywords: tradition, ghost, mourning, reburial, false burial. перезахоронение,ложное захоронение.
Киришуу
Байыркы кыргыздарда ата-бабалардын арбагына сыйынуу ете кецири тараган ишенимдердин бири болуп саналат. Ата-бабалардын арбагына сыйынуу кыргыздардын исламга чейинки диний кез караштарынын ичинен, керYHYктYY орунда турат. БелгилYY болгондой, ата-бабалардын арбагына сыйнуунун негизин "ата-бабалардын жаны реалдуу жашайт" деген анимисттик кез караш тYзет. ЭздерY елсе дагы ата-бабалардын арбагы ездерYHYн укум-тукумуна кез салуу салуу менен тирYYлердY колдоп турат дешкен. Арбактарга сыйынууга салттуу кыргыз коомунда, маани-мацыз берилип келген. Ата-бабалардын арбактарына багыштап, кыргыздарда чоц аштар берилип, алардын арбагына атап курмандыктар чалынган, ислам дини кабыл алынгандан соц, аларга арналып куран тYШYPYЛYп, аны менен бирге YЧY, пайшамбилик, кыркы ,элYY экиси жана жылдыгы да еткерYЛYп турган. Ислам дининде биз атаган жерегелер жасалбайт, жен гана еткен адамга багышталып куран окулат. Аталган жерелгеле арбактарга сыйынуунун негизинде келип чыккан (Бердалиева ж-а Мурзакметов, 2023; Маданова, 2021; Мадмарова и Мансурова, 2021).
Сеек-коюу — кез жумган инсандын сеегун ардактап, жерге жашыруунун байыркы кыргыздарга таандык жерелге. Сеек коюу- сезY ата-бабалардагы маркумду жерге берYY салты менен байланышта болуп кыргыздардагы архаикалык диндердин негизинде пайда болгон. Манас эпосуна токтолуп, андагы сюжеттик мацызга маани берсек, маркумдун денесинен сеекгу ажыратып, жууп тазалап, сеектYн езY мYрзеге коюлгандыгы CYреттелет (" Манас" энсклопедиясы. 1995, 1-т, 440 б). Бул негизде кемYY салтында азыркы кYнге чейин "сеек коюу" деп аталат.
Аза кYTYY ырымы кептеген тYрк элдерине мYнездYY. Каза болгон адамды кайгыруу жана коштошуу ырым-жырымдары кыргыз элинин маданиятынын тарыхын изилдее YЧYн уникалдуу материал болуп берет. Каза болгон ата-бабанын арбагына ый, кошок, алкыш айтылган. Ыйлап жаткан жакындары маркумдун аларды сезип, угуп, коруп турат деп ишенишет. "Жоктоо", "кенYЛ айтуу", кыргыздардын жаназа элементтери катары ата-бабаларынын арбагына таазым кылуу ишениминин негизинде жаралган. "Ке^л айтуу" -жакындарына ке^л айтуу салты. Кыргыздарда кырк кYн елген адамдын арбагы ез YЙYне келип турат, ошондуктан шам жагып, ыйык Курандан дуба окулат. (Валиханов, 1961, с. 370).
Адам елгенде жан денеден ажырап, башка дYЙнеге барып, езYHYн жашоосун улантат, ал мезгил мезгили менен кайра "бул дYЙнеге" келип, TYPYY адамдар менен аралашып, оюн-кYЛкY, тамашаларга катышат, тамак жейт деген тYШYHYкте болушкан. Ушунун негизинде кыргыздарда елген адамдын YЙYнде жыл бою аш бергенге чейин "тул" кармашкан (Валиханов, 1961, с. 372). Ал эми, елген адамга аш берYY ислам дининин салты эмес. Аш берYY салты анимисттик TYШYHYKTYH негизинде Борбордук Азияда жашаган кечмен элдерде гана пайда болгон нерсе. Аш берYY- аза ^туу салтында маркумду эскерYY жерелгесY. Аш берYY тYрк-монгол элдеринде байыртадан келе жаткан салт. Маркумдун арбагына арнап аш берYY, елYк коюу жана арбакты эскерYY салттарынын бир бутагы. Элдин анимисттик маанайдагы тYШYHYктерY боюнча адам елгенден кийин анын денесинен жаны белYHYп, арбакка айланып, жашоосун улантат (Баялинова, 1972, с. 93). Ишеним боюнча елген адамдын арбагы езYHYн журтуна кайтып, ез бала-чакасын, туугандарын, досторун колдоп, кадимкидей тамаксырайт деп ишенишкен.
Арбактарды сыйлоо аны урматоо биз изилдеген ереенде ислам дининин салттары менен кошо исламга чейинки жерелгелер менен синкреттешип, жуурулушуп бир бYTYн катары эл арасында жашап келет. Арбакка ишенYY диний TYШYHYГYHYH негизинде бир кыйла диний
адаттар жана салттар пайда болгон. Диний адаттардын сеек кемуу салтындагы жерелгелелер, маркумду жуунтуу жана кепиндее, жаназа окуу болуп эсептелинет. Жергиликтуу элде "тажия" ал эми араб тилинен "тазия" деп айтылат. Тазия кайгыруу, етуп кеткендерди эскеруу, кецул айтуу, сабырдуулука чакыруу жана етуп кеткендердин жакындарынын ал акыбалын суроо, кецул кетеруу жана Ирандын кээ бир аймактарында мисал катары Хорасанда акыркы сапарга узатуу деген маанини билдирет, ал бизче "аза кутуу" деген маанини берет. Тазия бул-маркумдун урматына аткарылуучу диний жерелге болуп эсептелинет. Биринчиден келген жалпы адамдардын негизинде жаназа намазын окуу. Дуа кылуу менен адамдык милдеттин аткаруу башкача айтканда, акыркы жолу маркумга жардам беруу. Экинчиден жайына алып барып кемуу. Анын мааниси езуне улгу алуу, башкача айтканда елумду эстее. YчYнчYден уй ээлерине 3 кун аза кутуу менен маркумду урмат кылуу. Аза кутуу экиге белунет. Жалпы адамдар учун 3 кун аза кутуу. Ислам дининде Куйеесу елген аял 4 ай 10 кун аза кутуш керек. Арабча "Идда" деп аталган эсептин негизинде жургузулет. Идда (арабча ^ "бир нече") -ажырашуудан же куйеесу каза болгондон кийин кутуу (карантин) мезгили, бул мезгилде аял башка эркекке турмушка чыгууга укугу жок. Идда меенету аялдын мумкун болгон кош бойлуулугун аныктоо жана баланын кийинки аталыгын аныктоо учун зарыл. (Ислам: энциклопедический словарь, 1991, с. 220) Ислам Анда аялдын организми 4 ай 10 кун ичинде этек кирдин негизинде тазаланып, кайрадан турмуш курууга даяр болот негизде куйесу елген тул аялдарга гана аза кутуунун меенету кебуреек. Исламдагы аза кутуу салтындагы эрежелер Фергана ереенунун туштук батышында толлук аткарылбайт. Себеби маркумдун бир тууган эже-сицдилери кыздары жана аялы эц эле аз дегенде 6 ай аза кутушет. Негизинен бир жыл маркум учун анын жакындары айрыкча аялдар аза кутушет.
Маркумду сууга алууда жергиликтуу элде Майрам суу динде болсо Махрам (арабча: - тыюу) суу деп аталат. Махрам (арабча: - тыюу салынган, гаремге кирууге мумкунчулук бар, тууган) ислам шариатында: мамилелерине байланыштуу никеге турууга укугу жок, бирок ага укуктуу болгон жакын тууганы. жалгыз калуу жана сапарга чыгуу (Ислам: энциклопедический словарь, 1991, с. 315). Махрам суу адам елгенге, анын керууге тыю салынган жерлерин жууп тазалоо болуп эсептелинет. Кээ бир адамдар жаны чыгарда жынысынан турдуу суюктуктар чыгып кеткенине байланыштуу, гусул сууга чейин анын махрам жерлерин езунун жакындары жуулуусу махрам суу деп аталат. Ал эми кепинге ороордон мурунку сууга алуу "гусул" суу деп аталат. Гусул суу сеекту акыркы жолу сууга алуу болуп эсептелинип денесинин бардык белугу жуулат. Гусул сууну алдыруу учун маркумдун жакындары кирет. Эгер эрке елсе аялы, аялы елсе куйесу жуунтканы кирбейт. Ислам дининин шарияты боюнча талак тушет жана бетен кишиге айланат. Эрке елсе эркек бир туугандары, эркек балдары же эркек неберелери жана Аял киши елсе анын жакындары: эже-синдиси, кыздары жана небере кыздары "Гусул" сууга алууга кирет. Так сандагы адамдан же 3тен баштап 9 адамга чейин кирилет. Кепинге салууда эркектерге 10-12 метр ал эми аялдарга 12-20 метрге чейин кездеме сарпталат. Эркек маркум 3 кабат кепинделет. Биринчиси Коомис деп аталып, ал моюндан тизеге чейин оролот. Экинчиси-изар деп аталып баштан балтырга чейин оролсо, учунчусу Лифафа-деп аталып баштан жана буттан 20 см ашыкча артылып учтары буулат.
Ал эми аялдарга болсо беш кабат оролот. Биринчиси коомис- моюндан тизеге чейин оролот. Экинчиси-Хымар жоолук сымал болуп маркум аялдын башына салынат. YчYнчYCY хирка деп аталып кекуректен тизеге чейин оролот. Тертунчусу-изар деп аталып, баштан балтырга чейин оролсо бешинчиси-лифафа деп аталып баштан жана буттан 20 см ашыкча артылып учтары буулат. Андан кийин табытка салынып керустенге алып барылат. Кезу еткен
адамдын "карызы" жокпу деп суралат. Карызы болсо анда анын бир тууганы же балдары аны тeлeeнY мойнуна алат. Ke3Y еткен адамдын кандай экенин жакындары келген адамдан сурашат. М: Менин атам кандай адам эле же апам кандай адам эле деп журтка суроо узатылат. Биринчи кYHY каза болгон адамдын YЙYнe жакын туугандары чогулушуп, жаназасы окулат да, сеек жайга узатылат. Cee^Y eз жайына кeюп келген кийин, маркумдун эркек туугандары "eкYPYп кирYY" салтын аткарышат. Башкача айтканда катуу Y4 чыгарып маркумду жоктоп ыйлайт. Келген эл эшикте кeзY eткeн адамдын эркек туугандына куран окутушат жана YЙдeгY кошок айтып ыйлап олтурган аялдарга киришип, ал жерде да куран окутулат. Аялдар кошокту маркумдун аялы бир тууган эже-синдилери, кыздары айтышат. Кошок айтууга анчалык маани берилбей калган жана азыркы учурда биз изилдеген eрeeндYн, кээ бир жерлеринде, кошок айтканга тыюу салынып жатат. Маркумду акыркы сапарга узатып келишкенден кийин, анын бала чакасы бир туугандары калат, калгандары таркап кетишет. Тааныш-жакындар, ^ртен-билгендер Yч кYн арасында жана ар бейшембилик кыркы чыканга чейин сeeк узаткан Y^e келип, куран окутушуп турат. Азыркы учурда бир апта же андан узагыраак гана аялдар сeeк чыккан Yйдe олтурат. 4-5 жыл мурун жогорудагы аталган eрeeндe 3 бейшембилик, кээде кыркына чейин жакындары олтурчу. Кыркы, элYY экиси жана жылдыктары толук негизде eтсe, азыркы учурда кыркын биринчи бейшемби кYHY же бир аптада эле чыгарышат. Кыркы болсо жакын гана адамдардын чогулуусу менен куран окуп eткeрYлeт. Жылдыгын толук бир жыл боло элек 9 ай же 10 ай болгондо eткeрYлeт.
Баткен eрeeнYндe 6 айдан 9 айга чейинки убакытта жылдыгы eткeрYлeт. Ар бейшемби маркум eткeн YЙ бYлeдe атайын "маркумга" атап куран окулат. Жакыны eлгeн аялдарга кeк кийди жeрeлгeсY болот. Анда Ноокат районунда ток жашыл тYCтeгY жоолук жана карамтыл же кeгYш тYCтeгY кийимди кийишет. Ал эми Кадамжай жана Баткен областарында ток ^к жоолук жана карамтыл тYCтeгY кийим кийилет. Алтын сырга жана шакиектерин да тагышпайт. Тойлорго барбайт жана YЙYндe той дагы eткeрYлбeйт. Эгерде маркум eткeн YЙдeн кызды эрге бере турган болсо, ашыкча чоц той бербей, ыр чоорсуз кызды узатат. Уулду жылдыгы erae^e чейин YЙлeбeйт. Эркектер сакал мурутун 1 апта бою албайт. Жылдыгында "Ак кийди" делинип ачык тYCтeгY кийимдери кийишет. Аза бYTYп чечилген кийимдер отко eртeлeт. Эгер кeзY eткeн адам жакындарынын тYШYнe жакшынакай кийим кийип кирсе, анда ал бейиште деп жоорушат. Жогорудагы ырым-жырымдар арбакты сыйлоо, урматоо, анын башын аттабоо катары кабыл алынат. Жацы eткeн адамдын мYрзeсYнe 3 кYн катары менен тацга маал кыздары , балдары, бир туугандары барышып, куран окушат. 5-6 жыл мурун аялы же эри да кошо 3 кун мYрзeнYн башына барса, азыркы учурда ислам дининдеги тыюулардын негизинде барылбайт. Жубайлардын бирeeсY кeз жумса анда анын тYгeЙYнe талак тYШYп, жубайлар бири-бирине чоочун адам катары эсептелинет. (АТД, №4, 2018.) Себеби ислам динин сапатык эл ичине сицYYCY менен, аза кутуу салтына да eтe чоц таасирин тийгизип, эл ичиндеги мурда кецири колдонулуп келе жаткан салттар eзгeрYYДe.
Биз изилдеген eрeeндeгY кырыздарда мYрзe казуунун 2 TYPY кездешет. Алар Казанак же жергиликтуу тилде тандыр кeр жана жарма деп талат. Казанак кeрдY казууда адамдын саны кeп жана жер чымдуу болуусу заарыл. Жерди YCTYнeн тике тушYп казып, боорунан YЦKYргe окшотуп кецири казат. Казанак казууда анын айбаны жана ичкерки бeлмeсY болот. Ичкерки бeлмeсYнe сeeк коюлат. Бул кeрдYн TYPY кeбYнчe Ноокат аймагында кецири таркалган Ал эми Кадамжай жана Баткен eрeeндeрYндe кeбYнчe жарма кeр казылат. Негизинен жарма ^р балакатка жетелек жаш балдардын сeeгу коюлган кeр болуп эсептелинет (12 жашка чыга эле). Анкени Жогорудагы аты аталган аймактардын жери таштак жана ак топурак болгондугу YЧYн жарма кeр казылат. Жери таштак жана ак топуракты казанак тYPYндe казуу кeр казгандар YЧYн
да, маркум Y4YH да опурталдуу болуп эсептелинет. Казанак кер казуу биринчиден кеп адамды талап кылса, экинчиден оюп казууда топурак тYШYп кетYY коркунучу туулат. Эгерде кер ийгиликтYY казылса да, маркум кемYЛYп, жаан чачын кеп жааган мезгилде кердYн YCTYндегY тапурак тYШYп кетет. Бул себетен жогорудагы аты аталган аймактарда топурагына жана кер казган адамдардын санына карап, кебYнче жарма кер казылат. Жарма кердY казганда анда жердин тикесинен казып, казылган чуцкурдун капталын маркумдун бою менен туура келтирип узундугун 70 см дей казып оюп, алдын ала даярдалган ылайдан жасалган кирпичтер же такта менен тосуп маркумду кемYшет. Баялинованын эмгегинде кердYн YЧYнчY тYPY айтылылат. Ал Сагана кер деп атайт. Сагана керде чогуу же бир канча сеектY кемYY учурунда пайдаланылат деп белгилейт (Баялинова, 1972, с. 82).
Сеек кемYYДегY дагы манилYY салт бул "жыртыш" берYY болуп эсептелинет. Жыртыш таркатуу ырымы биздин коомдо кецири таралган салт катары белгилYY. Жыртыш - кездеменин жыртып алынган белYГY. Элген кишинин сеегYн алып чыгаарда аялдарга таркатылган. Жыртыш карыган киши каза болгондо гана берилген. Бул байыркы мезгилдерден калган салт. Эзелтен кеп жашаган же ете кадырман киши каза болгондо, аларга тиешелYY касиеттYY сапаттар кезY тирYYлерге етсYн деген ишеним менен алардын кийимин жыртып алып кетишкен. Мезгилдин нугуна жараша жыртыш берYY жацы салттары киргендигин байкоого болот. Учурда маркумду акыркы сапарга узатууга келген эркектерге жана аялдарга бет аарчы таратылат же баркуттан белYп "жыртыш" берилет. Биз изилдеген аймактарда , эркек елсе барган аялдарга эчтеме берилбейт. Эгерде елген киши аял болсо, анын эри бардар болсо, эркектерге мYче (каза болгон адамдын кийимдерин жана ездYк буюмдарын таркатып берYY), аялдарга жыртыш берилет. Жыртышка жыртып белYп алгандай кездеме, жип, ийне, пияла, жYЗ арчы коюлат. Аялдар жыртышка берилген буюмдарды белYп алышат.
Акыркы учурда кыргыздарда кара аш, YЧYЛYк, жетилик, кырк аш, чоц аш болуп, аштын беш тYPY кезигет. Алардын еткерYYЛYЧY мезгили, катышкан элдин саны, жасалуучу жерелгелерY бири-биринен айрымаланат. Кара аш сеектY койгон кYHY берилген. Мында маркумдун тууган уругу эле эмес тааныштары , кудаа сеектерY , жердештери келYY менен, эркектер жаназага барышып маркумду акыркы сапарга узатып келишет. Кара ашка караганда адамдын саны жана союлуучу мал аз болот. Маркум еткенден соц 3 ^н жана 7 ^н болгондо еткерYле турган жерелге. Кырк аш (кээде жен эле кыркы) адам елгенден кырк ^н еткенден кийин берилген. Кыркында чон бодо мал союлбайт кебYнче кой союлат. Келген адамдын саны да азыраак болот. КебYнче кыркында батага келе албай калгандар келет. Чоц аштын меенетY келгенде маркумдун жакындары чогулуп, кецеш (масилат) курулат. Салт боюнча аш (жылдык) еткерYY ошол елген адамдын жакын туугандарынын иши гана эмес, ал бYт бир уруунун иши болуп эсептелинет. Эгерде маркум тирYY кезинде элге эмгеги сицген адам болсо, анда жалпы элдин милдетине айланат. Кецеште (масилата) ашка кимди чакыруу керктиги такталат, келген адамдарды кандай жайгаштыруу, ашты ким башкарат, кимдер кызмат кылат деген маселелер чечилет. Атайын даярдыктар менен чоц аш еткерYЛген соц, аялдар (жубайы,карындаштары же сицдилери,кыздары) "кек" кийимин чечим ерттешет.
Коомдун енYГYШYне байланыштуу бул салттардын диний идеясы сакталып кала берYY менен кепчYЛYк каада-салттар тYЗден-тYЗ исламга байланыштуу болсо, кээ бир каада-салттар кыргыз элинин исламга чейинки диний ишенимдерине тийешелYY болуп эсептелинет. Сеекгу кемYY салты, же кара аш берYY. Кара ашта сезсYЗ жылкы же бодо мал союу зарыл. Бирок елген адамдын YЙ-бYлесY намыс YЧYн "салттын" баарын жасашат. Болбосо емYP бою сезге калгат. Ал эми ислам дининде YЙде бирее каза болсо, ал YЙде Yч кYнге чейин от жагылбасын, казан
асылбасын, анткени, алардын кeцYЛYнe эч нерсе сыйбайт, бирок алыстан келген меймандарды коцшу колоц тамак берип багып турсун, себеби, алардын да башына eлYм келет деп айтылган. Курандын eзYндe тeмeнкYдeй аят бар: "Жегиле, ичкиле, бирок ысырап кылбагыла, кYмeнсYЗ Алла ысырап кылуучуларды жактырбайт" (Араф 31-аят). Бул аятын мацызына маани берсек анда исламда эч кандай аза KYTYY, ашыкча чыгаша жасалбайт. Ал эми кыргыздардагы сeeк кeмYY салтындагы салттар, алардын исламга чейинки ишенимдеринин калдыктары болуп эсептелинет. Аны менен бирге исламдык шарият менен жуурулушуп кыргыздардын сeeк коюу салтынын негизги eзeгYн тYЗгeн.
Кeмуу салттарынын ар TYPДYY ырымдары тээ байыркы анимисттик идеялар менен жуурулушкан, тиги дYЙнeдeгY жандын жашоосуна байланыштуу болгон жыйынды. Кыргыздарда ^муу ырымы терец салттык мунeздY берет, исламдан алыс болгон кара аш, YЧYЛYк, жетилик, 40 кун, чоц аштар белгилесе болот. Андыктан исламдын кириши менен кыргыздардагы ^муу салты кeптeгeн eзгeруулeргe учурады. Алардын кeпчYЛYГY жок болуп кеткендигине карабастан эл арасындагы "кайрадан кeмуY" "башына суу кую" "жалган мYрзe же кары кeтeрYY" салттары, исламга чейинки ишенимдердин калдыктары катары сакталып келе жатканы байкалат.
Сeeк кeмYY ырым-жырымдардын дагы бир TYPY бул «кепинин жеп койду» деп Cee^y "кайрадан ^мту" болуп саналат. Бул жeрeлгe тууралуу Т.Д. Баялинованын эмгегинде да айтылат. Анда кепинин жеп койду эмес артындагы жакындарынын eлYMYнeн кийин аткарыла турган салт катары жазылат (Баялинова, 1972, с. 63). Кайрадан ^муу негизинен артында калган жакындары биринин артынан бири eлYYCYнeн улам, биринчи каза болгон адамдын Cee^ казылып, алынып мYчeсY жиликтенип, кайра жаназасы окулуп кeмYлeт. Эл арасында кайрадан кeмYЛгeн жeрeлгeнY аткарткан YЙ бYлe мYчeлeрY намыз жана уят катары кeрYшeт. Бул себептен жакындары толук маалымат берYYДeн алыс болушуп, жабык тема катары ^з кылынбайт. Эткeн кылымдын 6О жылдарда азаркы Кeк-Бел айылынын тургуну Малик молдонун кeрYHYн ачылышы азыркы мезгилге чейин ацыз кеп катары айтылат.(неберелери маалымат берYYДeн баш тартышты) Молдо eлгeндeн кийин анын жакындары биринин артынан бири каза боло баштайт. Урук тууганы чогулуп, кабырын ачышат. Кабырын ачкан адамдардын айтымында оролгон кепининин жарымы жок, илешип оозунда экендигин кeрYшeт жана анын денеси ошол бойдон сакталып, чирибегендиги айтылат. Бул негизде кепинин жеп койду делининип, eткeн адамдын денесин мYчeлeп, жиликтеп кескилешкенде кан typyy денеден чыкканга окшоп чачырап чыгат. Ал кескиленген денени, кайрадан кепиндеп, жаназасы окулуп жерге берилет. (АТД, №2, 2016.)
Жогорудагы "кепинин жеп койду" деген тушунукту пайда кылган дагы бир учур Баткен районуна караштуу Самаркандек айылында 1996-жылдары болгону жeнYндe жергиликтуу эл ацыз кеп катары айтып келишет. 11 бир туугандын алтоосу (уй бYлe мYчeлeлeрYHYн аттары жашыруун болуусун суранышты) бирин артынан бири тиги дYЙнeгe кете берет. Алардын жакын туугандары чогулуп, мал союп кан чыгарып , атап куран окуп, союлган малдын сeeгYнe тиш тийгизбей этин жеп, ал Cee^y биринчи ^зу eткeн адамдын мYрзeсYн ачып, "сенин шеригиц келди, эми тынч жат" деп, кайрадан мYрзeнY жапкандыгын жана кепинин жеп койду деген кеп болгону жалган экендиги, мурда кандай жатса ошол калыпта жаткандыгы айтылат. (АТД, №2, 2016.) Кепинин жеп койду жeрeлгeсYндeгY дагы бир ырым-жырым бул-куурчак жасап маркумдун жанына кою болуп эсептелинет. Куурчакты кездемеден eткeн адамдын атын атап жасап, бул сенин шеригин делинет. ^зу eкeн адамдын кeрY ачылып, анын жанына
куурчакты жаткырып "сенин шеригиц келди , эми тынч жат" деп кайрылып, ал маркумга багышталып куран окулат.
Жубайлардын бирисинин эрте бул дуйне менен кош айтуусунда да, тугейунун кийинки жашоосу тынч болуусу учун, маркумдун мурзесуне барып, баш тарабына суу куюлат жана куран окулат. Арбак кызганып, жубайынын же жолдошунун келечектеги жашоосуна азап берет деген пикирде жана коркуу менен жогорудагы жерелге жасалат.
Кадамжай районунун Yч-Коргон айыл караштуу Ноокат району менен чектеш Келин бастыда деген жерде жалгыз мурзе бар. Мурзеде сеек коюлган эмес. Жергиликтуу элдин айтымында 100 жылдай мурун бул челкемге Ферганадан жергиликтуу бай-манаптардын суранычы менен эшендер келип, алардын балдарынын кат сабатын жойгон. Келген эшендердин бири Сай бойлоп кечке жуук кетип бара жатса, кулагына ун угулат, ал адамдын руху менен суйлешкен адам болот. Эртеси жергиликтуу элди чогултуп, бул жерге кары кетергуле себеби бир адам киши колдуу болуп, сеегу кемулбей калып кеткенин анын руху жардам сураганын элге айтат. Бул жерге кары (кары-каржилик, улгайган адам, уйдун тамынын башы менен негизги дубалынын ортосундагы дубал, куран тушурген молдо жана сеегу жок коюлган мурзе) кетерсе жакшы болоорун айтат. Эл чогулуп сеегу жок же жалган мурзе (кары кетеруу) курушат. Кары кетерген эл ал рухка атап куран окушат. Азыркы учурда да жолдон еткен-кеткендер атап куран окушат. (АТД, №4, 2018)
Адамдар ездерунун елгенден кийинки жашоосун, тигил дуйнеде улантат деп ишенишкен. Ага байлашыштуу сеекту кемуу салтында жана алардын арасынан тигил дуйнеге кеткен кишиге байланыштуу ишенимдер жана салт-санаалар пайда болгон. Арбак баарын билет жана коргойт же андан коркуу, артындагыларды чарпыбоосунун тилее, азыркы кунде да кыргыздардын ишениминде жашап келет. Арбактардын бар экенине ишенуу жана зыян кылбоосу, анын артында калгандарды ырайым кылуусусун тилее, маркумду сыйлоо, тиги дуйнеде тынч жатуусун каалоо жана ага атап куран окуу, катмы-куран еткеруу, учтугун, бейшембилигин, кыркын еткеруу, жылдыгын еткеруу, ошондой эле жоктоо, кошок айтуу, жыртыш беруу, айттиктарин еткеруу биз изилдеген ереендун кыргыздардын сеек кемуу салтынын ажырагыс белугу экендиги талашысыз акыйкат болуп эсептелинет.
Колдонулган адабияттар
1. Автордун талаа материялдары. №2. 2016. №4. 2018.
2. Баялинова Т.Д. "Доисламские верования и их пережитки у кыргызов" Фрунзе.1972.с.63.82.93.
3. Бердалиева, Н., & Мурзакметов, А. (2023). Телеген Касымбековдун чыгармаларында сеек коюуга байланышкан ырым-жырымдардын чагылдырылышы. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Филология, 2(2), 30-40. Б01: https://doi.org/10.52754/16948874 2023 2(2) 4
4. Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. в пяти томах.т 1. Алма-Ата. 1961. стр.370.372.
5. " Манас" энсклопедиясы/Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Бишкек: Кыргыз энциклопедиясынын Башкы редакциясы, - 1995. 1-т. - 440 б.
6. Ислам: энциклопедический словарь / Отв. ред. С.М. Прозоров.— М. : Наука, ГРВЛ, 1991. — С. 220.315
7. Маданова, К. Ж. "Манас" эпосундагы диний мотивдердин сюжеттик eзгeчeлYГY / К. Ж. Маданова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Vol. 2, No. 4. - P. 952-959. - DOI: 10.52754/16947452_2021_2_4_952. - EDN: VMBPNR.
8. Мадмарова, Г.А. Значение антропонимов в разных формах тенгрианских верований периода VI-XVIII / Г. А. Мадмарова, А. Т. Мансурова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Т. 3, № 4. - С. 60-69. - EDN: QIBYOA.
9. "Ыйык Кураан" маанилеринин котормосу. Кыргыз тилинде. 2012. Араф 31-аят
