CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ТАРЫХ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ИСТОРИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. HISTORY
e-ISSN: 1694-867X
№2(3)/2023, 81-85
УДК: УДК; (392:390)
DOI: 10.52754/1694867X 2023 2(3) 11
КЫРГЫЗДАРДЫН САЛТТУУ КИЛЕМ ЖАНА КИЛЕМ БУЮМДАРЫНЫН
ПАЙДАЛАНУУ ЧeЙРeСY
СФЕРА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТРАДИЦИОННЫХ КЫРГЫЗСКИХ КОВРОВ И КОВРОВЫХ
ИЗДЕЛИЙ
SCOPE OF USE OF TRADITIONAL KYRGYZ CARPETS AND CARPET PRODUCTS
Сатыбалдиева Чыныхан Топчубаевна
Сатыбалдиева Чыныхан Топчубаевна Satybaldieva Chynykhan Topchubaevna
т.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.и.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate Of Historical Sciences, Associate Professor, Osh State University
chynyhan@bk.ru
КЫРГЫЗДАРДЫН САЛТТУУ КИЛЕМ ЖАНА КИЛЕМ БУЮМДАРЫНЫН
ПАЙДАЛАНУУ ЧeЙРeСY
Аннотация
Бул макалада кыргыздардын салттуу ыкма менен токулган килемдин пайдалануу чвйрвCY жвнYндв жазылды. Автор кыргыздардын салттуу ыкма менен токулган килем жана килем буюмдарынын сакралдык мааниге ээ болуп, кыз узатуудагы сеп буюмдарынын взвгYн тYЗYп, баланы CYннвткв олтургузганда, элдик оюндарда, влYк квмYY салтында ритуалдык мааниге ээ экендигин аныктаганга аракет жасады. Килем буюмдарынын кыргыздын жашоо турмушунда эц эле квп жана узак убакытка чейин пайдаланылуучу бирден бир маанилуу буюм экендиги бизге белгилYY болду. Методдор: килем жана килем буюмдарынын пайдалануу чвйрвCYн изилдвв учурунда негизинен теориялык жана эмпирикалык изилдвв методдору колдонулду. Жыйынтык: Кыргыздардын килем жана килем буюмдарынын пайдалалануу чвйрвCY аркылуу алардын этномаданиятындагы взгвчвлYктвр аныкталды.
Ачкыч свздвр: салт, салттуу килем, килем буюмдары, токуу, кол внврчYЛYк, сеп, ритуал.
СФЕРА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТРАДИЦИОННЫХ КЫРГЫЗСКИХ КОВРОВ И КОВРОВЫХ ИЗДЕЛИЙ
Аннотация
В данной статье описывается использование традиционных кыргызских ковров. Автор попытался определить, что сотканные традиционным способом ковры и коврики имеют сакральное значение, составляют основу предметов приданого на свадебном обряде, имеют ритуальное значение в народных играх и национальных обычаях. Нам стало ясно, что ковровые изделия - это самые важные и долговечные товары в жизни кыргызов. Методы: при изучении области использования ковров и ковровых изделий применялись преимущественно теоретические и эмпирические методы исследования. Вывод: этнокультура кыргызов определялась через сферу использование ковров и ковровых изделий.
SCOPE OF USE OF TRADITIONAL KYRGYZ CARPETS AND CARPET PRODUCTS
Abstract
This article describes the use of traditional Kyrgyz carpets. The author tried to determine that carpets and rugs woven in the traditional way of the Kyrgyz have a sacred meaning, they form the core of dowry items at the bride's wedding, and they have a ritualistic value in folk games and folk traditions. It has become clear to us that carpet products are the most important and long-lasting products in Kyrgyz life. Methods: mainly theoretical and empirical research methods were used during the study of the area of use of carpets and carpet products. Conclusion: the Kyrgyz's ethno-culture was identified through the use of carpets and carpet products..
Ключевые слова: традиция, традиционный ковер, ковровые изделия, ткачество, ремесло, приданое, ритуал.
Keywords: tradition, traditional carpet, carpet products, weaving, handicraft, dowry, ritual.
Киришуу. Салттуу килем токуу eнeрY - Кыргызстандын аймагындагы элдик салттарды ичине камтыган декоративдик искусствонун бир тYPY катары каралат. Килем токуу eнeрY кустардык денгээлде болгону менен токулган килемдер ете бышык жана кооз жасалган. Мицдеген жылдар бою кыргыздар килемде туулуп, жашап жана килем буюмдары алардын жашоосунун eзгeрYлгYC бeлYГY болгон деп бекеринен айтылган эмес.
Салттуу токулган тYктYY килемдерин кыргыз аялдары мыкты токуп eздeштYPYп келишкен. Килем токуу eнeрY - бул Кыргызстан элинин байыркы колдонмо искусствосунун тYрлeрYHYн бири болуп келет.
Илимий иштин негизги максаты: Килемдердин жана килем буюмдарынын тYрлeрY элдин этногенетикалык жалпылыгынын, аны жараткан элдердин маданий жана экономикалык байланыштарынын айкын мисалы жана ошондой эле адамдын руханий дYЙнeсY менен эстетикалык табити жeнYндe маалымат алып келген маанилYY тарыхый булак экендигин аныктоо.
ИзилдeeнYн обьектиси: Салттуу ыкма менен токулган килем жана килем буюмдары жана алардын пайдалануу чeйрeсY.
Изилдee предмети: Кыргыз элинин килем токуу кол eнeрY жана аны менен байланышка кыргыздардын этномаданияты.
Негизги бeлYк: Салттуу килемдердин тарыхтагы ордун анын маданий карым-катнаштагы байланышын эске алсак болот. Окумуштуу Э. Шефердин эмгегиндеги тарыхый маалыматтардан улам тYрк урууларынын килем токуу менен алектенгендиги тарыхта белгилYY. Мында 726 - жылы Бухара падышасы Тан империясына сураныч менен кайрылуу жасап араб баскынчыларынан куткаруу жeнYндeгY eтYHYч жасап, жасоолдору аркылуу анын аялы "хатунь" кытай императрицасына токулган килемдерди белек катарында берип жибергени белгилYY болгон. Тан императору жана анын аялы жооп иретинде косметика жана баалуу кийим кече менен кайтарганы тарыхый булактардан белгилYY. Кытайга андан тышкары тюргештерден да токулган жYндeн килемдер белек катарында Чач жана Кештин башчыларынан белектер келип турган [ 11, 266-б.].
Кыргыздардын YЙлeнYY тойлорунда айрыкча кыз узатуу процессинде кыздын энеси алына жараша кызына сеп жасап берген. Кызга берилYYЧY септин эц маанилYYCY жана барктуусу токулган тYктYY килем болуп саналган. К. Антипинанын белгилeeсY боюнча колунда бар YЙ - бYлeлeрYндe салт боюнча кызга септин санын "тогуздап" берилген [1, 70-б.]. Тогуз саны кыргыздар YЧYн ыйык сан катары кабыл алынган.
Кызды узатып келгенде, кайын журту тарабынан босогого да кeлeмY кичирээк болгон токулган килем салып коюшкан, аны ичкилик урууларында паяндос деп аталат. Кудалардын баары кирип болгон соц ал паяндосту кыздын жакын женелеринин бир алууга акылуу болгон. Албетте бул жерде эскертип кетчY жагадай, баары эле паяндос катары килем сала алган эмес, анын ордуна мата, жоолук да салынган учурлар кездешкен. Бул эми ошол YЙ бYлeнYн социалдык абалына жараша болгон [1, 71-б.].
Негизи YЙДYн ээсинин жашоо денгээлин, анын социалдык абалын YЙДYн ичиндеги жыйылып турган жYктYн абалынан билсе болот. Жыйылган жYктe ашыкча болгон килемдердин жайлануусу менен жYктYн кeлeмY жана бийиктиги eскeн. Килемдер бир эле YЙ буюму катары колдонулган эмес, мисалы окумуштуу К.И.Антипинанын маалыматы боюнча
кыргыздар квчYY жараяынында тввлврдYн ЖYГYHYH эн YCTYнв килем жаап коюшкан [1, 70-б.].
Чоц тойлордо килемдерди боз Yйлвргв эле салбастан, бир боз YЙ менен экинчи боз YЙлврдYн аралыгына да твшвЛYп салынган [1, 70-б.]. Бул кврYHYш тойго келген конокторду сыйлоонун белгиси катары каралат. Чоц тойлордо килем YЙДYн кврку эле болбостон, ошол той болуп жаткан YЙДYн ээсинин даража мансабын да кврсвтYп турган.
Кыргыздардагы инициациялык процесстеринин бири бул - вспYPYм курактагы же андан да жашыраак болушу мYмкYн, CYннвткв отургузуу процесси, мында уул баланын колун адалдоо, мусулманчылыктагы парздардын аткаруу жана чоцдордун катарында кошклуу жогоруда айтылган CYннвт той менен коштолгон. Эл жыйналып, мал союлуп, баланын келечеги YЧYн элден бата алынган.
Мезгилинде эц кымбат балуу деп табылган согулган килем уул неберенин CYннвт тоюна алынып келиниши, ал баланын келечеги молчулук жана байгерчлик менен коштолушун тилек кылынганы жана тайлары тарабынан колдоонун бир белгиси катары каралган. Кыргыздарда эр жигитке ар тараптан колдоо кврсвтYЛYп, айрыкча тайларынын колдоосу чоц мааниге ээ болгон. Ал эми тагалары тай энчилеп мингизип, энчи берYY жврвлгвCYн аткарышкан. Тайды болушунча кооз жабдуулар менен жабышкан жана тайенеси тарабынан белекке тартууланган килемди тайга жаап, CYннвткв отургузулуучу жээнди мингизип ары бери чаптырышкан. Аттын жасалгаларын да кээ бир учурларда килемден жасалган жабдуулар менен камсыздалган [7,120-б.]. Кыргыздарда жылкы втв жогору бааланган, жана энчи берYY жврвлгвCYндв негизги энчиленYYЧY байлык катары каралган. Бул салт азыркы кундв да кыргыздардагы кецири жайылган жана ушул кунгв чейин сакталып калган салт экени талашсыз. Бул салттын негизинде жээндин тайлары менен байланышы камсыздалып турган. Бул байыркы мезгилдеги авункулаттык YЙ-бYЛв формасынын калдыктары катары карасак болот. Авункулат - avunculuc латын свЗYнвн алынып, баланы апасы тарабынан туугандары тарабынан баланын тарбияланышын тYШYндYрвт. Бул бала тарбиялоо ыкмасы байыркы грек жана герман урууларында кездешкен [4, 32-б.].
Кыргыз эли негизинен жылкы жаныбарын абдан аздектеп келишкен. Кыргыздын уул балдары жаштайынан эле жылкы мингенди вздвштYрв билип, ат жалында чонойгон. Эгер жеткинчек бала 3-4 жашар балакай болсо анда аларга ылайык жаш балдардын ээри болгон ("бала ашамай") [9, 261-б.].
Орто кылымдардагы квчмвн кыргыздардагы салт боюнча аттын ээси каза болсо атынын ээрин тескери жасап койгон жана куйругун кесип, ал атка башка эч ким, эч качан башка минген эмес [5, 281-б.].
Кыргыздар токулган килемди сввк кою ырым-жырымдарын аткарууда салттуу пайдаланышкан. Маркумду акыркы сапарга узатаарда астына килем твшвп жаткырышкан. Бул да болсо маркумга болгон акыркы жогорку даражадагы сый-урмат катары каралган.
Маркумдун андан тышкары жылдыгы да ар кандай улуттук оюндары менен коштолуп келген. Мисалы тай чабыш, кунан чабыш, ат чабыш ондары элдин арасында популярдуу болгон [9, 138-б.]. Алгачкы тогуз атка ар кандай байге, белек-бечкектер берилген ошол баалуу белектердин бири бул токулган килемдер болгон.
Кыргыздарда YЙ-бYлeлYк мамилелерде да килем баалуу мYлк катары каралган, аялы балалуу болбой кeзY eтYп кетсе аны башка септерине кошуп аялдын атасына (тeркYHYнe) жеткирилип берилген [2, 78-б.]. Ал эми аялы eз эрки менен кYЙeeсY менен ажырашуусу келсе ал эч кандай мYлккe ээ чыгалбай калган, бар себин кайын журтуна таштап, ыразычылыгын билдирип чыгып кетYYгe аргасыз болгон [2, 41-б.]. Андан тышкары кыргыздарда кыз бала атасынан сеп катары килем, кийиз, кийиттерди, энчини мYлк алган жана аны сeзссYЗ тYрдe жаны YЙ-бYлeсYнe eзY менен кошо ала кеткен (кыз бала кYЙeeгe узаганда) [3, 45-б.].
Кызга атасы тарабынан берилYYЧY септин кeлeмY кудасы тарабынан берилген калынына жараша болгон [2, 78-б.].
Жыйынтыгы: Кыргыздардын салттуу ыкма менен токулган килем жана килем буюмдары кYHYмдYк жашоодо орду чон болгон. Фергана eрeeнYндeгY кыргыз аялдардын негизги алектенYYЧY кол eнeрчYЛYГY бул жYн ийрип сайма сайып, шырдак жасап, килем согуу болуп келген. Айрыкча килем жана килем буюмдарынын ^п функционалдуулугу байкасак болот. Демек кыргыздардын чарбасына жана жаратылыштык-климаттык шартына ылайык салттуу килемдеринин пайдалануу чeйрeсY да кенен болгондугу байкалат.
Адабияттар
1. Антипина, К.И. (1962). Особенности материальной культуры и прикладного искусства южных киргизов (По материалам, собранным в южной части Ошской области Киргизский ССР).- Фрунзе: Изд-во Академии наук Кирг. ССР. -288 с.
2. Гродеков, Н. И. (1889). Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области - Ташкент: Типолитогр. С. И. Лахтина.-Т. 1: Юридический быт. -205 с.
3. Кисляков, Н. А. (1977). Наследование и раздел имущества у народов Средней Азии и Казакстана. - Л.: Наука, Ленингр. отд-ние.-130 с.
4. Крысин, Л. П. (1998). Толковый словарь иноязычных слов - М.: Рус. яз., - 848 с.
5. Радлов, В. В. (1980). Из Сибири: Страницы дневника (пер. с нем.). - М.: Наука.- 749 с.
6. Розвадовский, В. К. (1916). Опыт исследования гончарного и некоторых других кустарных промыслов в Туркестанском крае.- Ташкент: Тип. при Канц. Турк. ген.-губ.,- 51 с.
7. Сатыбалдиева, Ч.Т. (2021). Орнаментальные узоры традиционных ворсовых ковров кыргызов конца Х1Х-го и нач. ХХ вв. Вестник Ошского государственного университета, Т.2, №3. - сс. 228-237. Б01: 10.52754/16947452_2021_2_3_228. ЕБ№ ХЕОАЕК
8. Сатыбалдиева, Ч. (2022). Кыргыздардын салттуу килем токуу eнeрYHYн тарыхынан. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы, (4), 118-123. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 4 118
9. Симаков, Г. Н. (1984). Общественные функции киргизских народных развлечений в конце Х1Х-начале ХХ в. - Л.: Наука. - 229 с.
10. Фелькерзам, А. А. (1914). Старинные ковры Средней Азии. // Старые годы. - СПб., (1914). - С. 17-22, 57-113.
11. Шефер, Э. (1981). Ткани // Культура народов Востока. Золотые персики Самарканда. -М., -266с.
