Научная статья на тему 'С. Э. ТУЛМИН ЭВОЛЮЦИОН КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ФАН ФАЛСАФАСИ РИВОЖЛАНИШИДАГИ ЎРНИ'

С. Э. ТУЛМИН ЭВОЛЮЦИОН КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ФАН ФАЛСАФАСИ РИВОЖЛАНИШИДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

33
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тулминча эволюцион концепцияси / эволюция / фан фалсафаси / фан эволюцияси / рационаллик / мантиқийлик постпозитивизм / интеллектуал муҳит / инсоний тушуниш / парадигма / Tulmin’s evolutionary concept / evolution / philosophy of science / evolution of science / rationality / logic / postpositivism / intellectual environment / human understanding / paradigm

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абдунаби Хатамов

Мазкур мақолада Тулмин эволюцион концепциясининг фан фалсафаси ривожланишидаги ўрни, Тулмин таълимотидаги энг муҳим томонлари, унинг фан ривожланиши жараѐнини конкрет-тарихий нуқтаи назардан туриб таҳлил қилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes the role of Tulmin’s evolutionary concept in the development of philosophy of science, the most important aspects of Tulmin's doctrine, the process of development of science from a concrete-historical perspective.

Текст научной работы на тему «С. Э. ТУЛМИН ЭВОЛЮЦИОН КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ФАН ФАЛСАФАСИ РИВОЖЛАНИШИДАГИ ЎРНИ»

С. Э. ТУЛМИН ЭВОЛЮЦИОН КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ФАН ФАЛСАФАСИ РИВОЖЛАНИШИДАГИ УРНИ

Абдунаби Хатамов

Жиззах давлат педагогика институти доценти haqiqiysanj ar@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Тулмин эволюцион концепциясининг фан фалсафаси ривожланишидаги урни, Тулмин таълимотидаги энг мухим томонлари, унинг фан ривожланиши жараёнини конкрет-тарихий нуктаи назардан туриб тахлил килган.

Калит сузлар: Тулминча эволюцион концепцияси, эволюция, фан фалсафаси, фан эволюцияси, рационаллик, мантикийлик постпозитивизм, интеллектуал мухдт, инсоний тушуниш, парадигма

This article analyzes the role of Tulmin's evolutionary concept in the development of philosophy of science, the most important aspects of Tulmin's doctrine, the process of development of science from a concrete-historical perspective.

Keywords: Tulmin's evolutionary concept, evolution, philosophy of science, evolution of science, rationality, logic, postpositivism, intellectual environment, human understanding, paradigm

С.Э.Тулмин англо-америкалик файласуф, постпозитивизмнинг асосчиларидан бири, фан фалсафасининг йирик вакили.

Тулмин остпозитивизмнинг купчилик олимлар ва файласуфлар томонидан тан олинган моделларидан бирининг муаллифи хдсобланади. Бу модель фан ва фалсафа тарихида "Стивен Тулминнинг фан ривожланиши эволюцион модели" ёки " Тушунишнинг Тулминча эволюцион концепцияси" номлари билан аталади. Тулмин уз фаолиятини бошлаган даврларда илм-фанда формал мантикий-индуктив ёндашув мухим урин эгаллаган эди. Ушбу ёндашувга кура, илмий мулохазалар формал-

ABSTRACT

КИРИШ

April, 2022

мантикий тугрилик ва верификациялаш талаблари жавоб бериши зарур эди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ушбу нуктаи назарнинг чинлигига ишонч-формал мантилий хулосаларнинг универсиаллиги принципига бориб такалади. Тулмин мантикий позитивистларнинг мана шундай универсал формал-мантикий ёндошувларини танкид килиб чикди. У хар бир олимнинг конкрет фикрлаш услуби вокеа-ходисаларга ёндошиш йули булишлиги кераклигига эътибор каратди[1,443]. Унинг фикрича, илмий конунлар худди Витгейнштейнча "тил уйинларида"ги мулохазалар коидалари каби хилма-хилдир. Х,ар бир конкрет "илмий уйин" турли стандартлардаги мулохазалардан иборат булиши керак. Тулмин мана шу тарзда мантикий позитивистсларнинг универсал формал индуктив мантигига мукобил булган фаннинг эволюцион ривожланиши назариясини илгари суради.

Тулмин фикрига кура, мулохаза юритишнинг турли стандартларини тадкик этиш эпистемологиянинг мазмунини ташкил килади. Ушбу холатда эпистемологиянинг предмети сунъий формал мантикий структуралар коидаларини узгартириш эмас, балки олимлар ва илмий жамоанинг илмий фаолияти магзи булган рационаллик хисобланиши керак. Тулмин мана шу асосда илмий назарияларнинг негизида ётувчи рационаллик ва тушунишнинг эволюцион ривожланиши концепциясини ишлаб чикишга харакат килди. У узининг рационаллик тугрисидаги гояларини абсолютистлар ва релятивистлар карашларига карама-карши куяди. Маълумки, фалсафа тарихидан абсолютистлар муайян авторитет системанинг барча замонлар учун универсал стандартлар була олишини эътироф этган булсалар, релятивистлар эса муайян авторитет системанинг маълум тарихий давр учун универсал стандарт вазифасини бажариши тугрисидаги карашларни илгари сурган эдилар.

Тулмин карашларига кура, рационаллик - бу инсон фаолияти ёки ташаббускорлигининг ажралмас кисми, у туфайли тушунча, мулохаза каби формал системалар танкид килинади ва узгаради. Бошкача килиб айтганда, рационаллик - бу тарихан шартланган илмий-тадкикот меъёрларига мувофик равишда мулохаза юритиш маданиятидир. Бунда рационалликнинг ягона стандартлари булиши мумкин эмаслиги - уларнинг тарахий тараккиёт давомида табиий равишда узгариб бориши назарда тутилган.

Тулмин рационаллик ва мантикийлик тушунчаларини бир-бирларидан фарклаш керак, деб ургатади. Унинг

фикрича, рационаллик - кандайдир мантикий ёки концептуал

April, 2022

системанинг атрибути эмас, у инсон фаолиятининг атрибутидир. Шунинг учун хам инсон фаолиятининг узини тадкик килиш талаб этилади. Илмий назарияларнинг фундаментал муаммоларини эса бир бутун тарихий контекст доирасида куриб чикиш керак булади. Агар мана шу ёндошувга амал килинса, унда Тулмин рационалликнинг намунаси сифатида математик физика эмас, юриспруденция олиниши керак булади, деб хисоблайди. Айни юриспруденцияда мантикий жихатдан тугри, аммо амалий максадга улар воситасида эришиб булмайдиган аргументлар рационал деб кабул килиниши мумкин эмас. Методологнинг вазифаси мантикий структураларнинг кай тарзда рационал фаолиятга кумак беришини курсатиб беришдан иборат булиши керак. Тулмин фикрича, рационаллик муаммосига функционал ёндошув зарур. Унга кура, мантикий методологик тадкикотнинг олим илмий изланиш фаолиятига алокаси йук. Олим гоялар, методлар ва воситалар мажмуи булган рационаллик ёрдамида ходисаларни тушуниб етади. Илмий билимларнинг рационаллиги тушунишнинг кабул килинган стандартларга мослигидир[1,32-46]. Тулмин олимлар томонидан кабул килинган стандарларга мос келувчи ходисаларни тушунарли деб хисоблайди. У тушунишни яхшилаш, янгилаш фан эволюциясига рагбат беришини курсатиб утади.

НАТИЖАЛАР

Тулмин фаннинг хак;ик;ий тарихини ёритишни уз олдига максад килиб куйган. У узининг "Инсоний тушуниш" асарида илмий билимлар ривожланишининг эволюцион биологик моделини такдим килади. Тулминнинг фан ривожланишининг эволюцион модели, Дарвиннинг эволюцион назариясига киёсан яратилади. Масалан, чегарадош билимлар сохалари тугрисидаги назариялар "популяция" сифатида намоён булади. Тушунча, коида ва схемаларнинг узгариб бориши ^'узгарувчанлик"ка ухшатилади. Тулмин Дарвиннинг эволюцион назариясига ухшатган холда илмий тушунчалар ривожланишининг эволюцион назариясини яратиш оркали фаннинг ривожланиш динамикасини очиб беради [1,32-46].

Тулмин фан эволюциясига хос булган асосий хусусиятларни алохида ажратиб курсатади:

1.Фаннинг интеллектуал мазмуни бир томондан узгариш содир булиши, иккинчи томондан эса ворисийликнинг яккол куриниши.

2.Интеллектуал фанда доимо синов учун илгари сурилган гоялар ва методлар булади, лекин улар ичида

April, 2022

438

баъзиларигина илмий билимлар системасида мустахкам урин эгаллаши мумкин. Мана шу тарзда тухтовсиз вужудга келувчи интеллектуал янгиликлар танкидий "танлов" жараёнида мувофиклаштирилади.

3. Ушбу икки томонлама жараён факат бир канча кушимча шароитлар мавжуд булгандагина самарали узгаришлар келтириб чикаради. Бунинг учун биринчидан, интеллектуал янгиликлар окимини куллаб-куватлаш кобилиятига эга булган керакли микдордаги одамлар булиши зарур, иккинчидан, илмий ракобат форумларида синаш учун ташланган янги билимлар узок вактлар давомида мавжуд булиши керак. Мана шу даврда улардаги кимматдорлик ва камчиликлар аникланади.

4. Х,ар кандай тарихий ва маданий вазиятнинг "интеллектуал экология"сини узаро боглик булган тушунчалар туплами белгилайди. Х,ар кандай муаммоли вазиятда интизомий танлов асосида ракобатдош булган янгиликлар ичида махаллий интеллектуал мухит талабларига жавоб берадиган энг саралари танлаб олинади.

Шундай килиб, фаннинг ривожланиши конунлари тугрисидаги фикрлаш икки гурух масалаларга келиб богланади.

Биринчиси, янгиликларнинг пайдо булишини кайси омиллар белгилайди?

Иккинчиси, у ёки бу концептуал вариантни тан олиш ва мустахкамлашни кандай омиллар белгилайди?

Тулмин фикрига кура, фан ривожланиши кескин инкилоблар шаклида эмас, балки хар бир алохида кашфиёт билан боглик ва индивидуал узгарувчанлик ёки мутацияга ухшаш булган микроинкилоблар тарзида кечади.

Билимлар, деб уктиради файласуф, муаммолар ва тушунчалар окими сифатида "урчиб", купайиб боради. Улардан энг кимматлилари даврдан даврга, бир илмий жамоатчиликдан бошкасига утказилади. Яъни, билимлар ривожланишида ворисийлик конуни амал килади. Бу жараёнда улар бир шаклдан бошка шаклга киради, "гибридлашади". Рационалликнинг янгича тикланиши ва алмашиниши Тулмин кандайдир чукур инкироз билан богламайди. Негаки инкироз-носоглом ходисадир. Тулмин уларни танлов вазияти ва тушунчалар мутациясининг ошиб бориши сифатида куриб чикади. Бунда гап фан тараккиёти хакида эмас, балки унинг узгарувчан шароитга куп ёки оз даражадаги мослашуви хакида боряпти. Тулмин мана шу тарзда илмий ривожланишни гояларнинг яшаш мухитига аъло даражадаги мослашуви йулидаги доимий ва йуналишсиз курашиши жараёнидир, деб талкин килади.

April, 2022

439

МУХРКАМА

Тулмин карашларига кура, илмий назариялар ва анъаналар консерватив сакданиш(яшовчанлик) ва инновация (мутация) жараёнлари таъсирида булади. Фандаги инновациялар танкид ва уз-узини танкид холатларига бардош беради. "Интеллектуал мухит"га энг юкори даражада мослашган популяциялар яшаб колади. Тулмин фикрича, илмий тадкикот ишларини окилоно ташкиллаштириш куп даражада фундаментал илмий тадкикотларнинг мазмунига эмас, балки йуналишларнинг лидерларига боглик булади. Тулмининг ушбу фикрларида Кунча "илмий инкилоблар" ва "парадигмалар алмашинуви" гояларига карама-карши муносабат куриниб турибди. Энг драматик инкилоблар хам хеч качон утмиш билан мутлок узилишга олиб келмайди, деб таъкидлайди Тулмин. Бу билан файласуф илмий билмлар ривожланиши ворисийлик асосида содир булишини яна бир бор курсатиб утади [1,128].

Тулмин фан ривожланишини борликни янада чукуррок билишда, муаммоларнинг мохиятини тушуниб етишда, деб билади. Оламни тушуниб етиш учун биз, уларга булган илмий-тадкикот ёндошувларимизни узгартиришимиз керак, дейди у. Мана шу асосда Тулмин "илмий билимлар эволюциясининг методологик назарияси"ни яратиш учун "концептуал система" тушунчасидан воз кечишимиз, унинг урнига "концептуал популяция" тушунчасини киритишимиз керак,деган таклифни илгари суради. Тушунчаларни бундай узгартириш унга дарвиннинг эволюцион назариясини парадигма сифатида танлаш имкони билан бирга фан тараккиётини билимларнинг усиши сифатида шархлашдан воз кечишга хамда фан эволюциясини тушунишнинг янгиланиши билан боглик эканлигини курсатиб беришига йул берар эди. Бундай холатда фаннинг узи тушунчалар популяцияси ва тушунтириш воситалари сифатида гавдаланади.

Тулмин илмий тушунчаларнинг узгариш жараёнини "инсоний тушуниш" сифатида талкин килади. У "инсон билади ва шу билан бирга англаб етади", деган фактга мурожаат килган холда фикр юритади. Тулмин мана шу тарзда тафаккур ва тушунишни бир-биридан фарклайди. Унинг карашларига кура, тушуниш хам ташки, хам ички томонга каратилган. Икки томонга эга булган тушуниш бир бутундир. Методологнинг вазифаларидан бири - мана шу бирликни таъминлаш, яъни ташки томонга каратилган амалий масалалар ва ички томонга йуналтирилган назарий масалаларнинг бирлигини таъминлашдан иборат булиши керак. Утмишда буюк мутафаккирлар тушунишнинг бирлиги масаласига

April, 2022

440

эътибор каратганлар. "Платон ва Аристотель учун хар бир метафизик тезис методологик ахамият касб этган, илмий билишнинг хар бир улчови эса фалсафий жихатдан уринли, деб топилган" [1,26]. Кадимги давр файласуфлари хам, XVII аср Европа олимлари хам муаммоларни соф фалсафий ва соф илмий турларга ажратишмаган. Хрзирги даврда янги эпистемологияни яратиш жараёнида биз буларни хисобга олишимиз зарур. Яъни Оламни англаб етишда биз тушунишнинг илмий ва фалсафий жихатларини бир-бирларидан бутунлай ажратиб куймаслигимиз керак.

ХУЛОСА

Шундай килиб, Тулмин постпозитивизм ёки фан фалсафасида илмий билимлар ривожланишининг узига хос моделини яратишга харкат килди. У уз таълимотида фан ривожланишининг мухим эволюцион-диалектик жихатларини курсатиб берди. Тулминнинг эволюцион модели Дарвиннинг эволюцион назариясига ортикча даражада ухшатилса хам, унинг карашлари фандаги абсолютизм ва догматизм каби нуктаи назарларга карши курашда кул келади. Тулмин таълимотидаги энг мухим томонлардан бири унинг фан ривожланиши жараёнини конкрет-тарихий нуктаи назардан туриб тахлил килганидир. Тулминнинг гоялари фан фалсафаси ва методологиясининг кейинги ривожига узининг салмокли таъсири утказди.

REFERENCES

1. Тулмин С.Э. Человеческое понимание. М.:1984. - С.443

2. Sindorkulovich, K. S. (2020). The significance of socio philosophical study of young people's life goals. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(4), 523-527.

3. Khotamov, A., & Sindorkulovich, K. S. (2020). The study of the problem of life goal in the history of philosophy. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 9(4), 34-42.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.