Научная статья на тему 'ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАРНИНГ БИФУРКАЦИОН АСОСИ'

ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАРНИНГ БИФУРКАЦИОН АСОСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

57
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
билим / ривожланиш / бифуркация / таълим / тасодиф / ўзгариш / таркибий ўзгаришлар / ёндашув / инсон / жамият. / knowledge / development / bifurcation / education / coincidence / change / structural change / approach / person / society.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Гулчеҳра Ғаффарова, Маҳбуба Абдуллаева

Ҳозирги давр глобаллашган дунёда содир бўлаётган мураккаб, ночизиқ жараёнлар таҳлилини мазкур омилларни ҳисобга олмасдан туриб амалга ошириш мумкин эмас. Ушбу мақолада таркибий (структуравий) ўзгаришларнинг бифуркацион асоси, яъни тизимни функционал ва эволюцион йўналишларини танлаш муаммолари фалсафий таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BIFURCATION-BASED STRUCTURAL CHANGES

Analysis of complex nonlinear processes occurring in the modern globalized world is impossible without taking these factors into account. The article provides a philosophical analysis of the bifurcation basis of structural changes, i.e. the problems of choosing the functional and evolutionary directions of the system.

Текст научной работы на тему «ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАРНИНГ БИФУРКАЦИОН АСОСИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 1 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАРНИНГ БИФУРКАЦИОН АСОСИ

Гулчехра Гаффарова

Чирчиц давлат педагогика институти Ижтимоий фанлар кафедраси профессор в.б. gafforovagulchehra3@gmail.com

Махбуба Абдуллаева

Узбекистон Миллий университети бош илмий ходими, фалсафа фанлари доктори,

профессор ms.gaffarova @inbox.ru

АННОТАЦИЯ

Х,озирги давр глобаллашган дунёда содир булаётган мураккаб, ночизиц жараёнлар та^лилини мазкур омилларни ^исобга олмасдан туриб амалга ошириш мумкин эмас. Ушбу мацолада таркибий (структуравий) узгаришларнинг бифуркацион асоси, яъни тизимни функционал ва эволюцион йуналишларини танлаш муаммолари фалсафий та^лил этилган.

Калит сузлар: билим, ривожланиш, бифуркация, таълим, тасодиф, узгариш, таркибий узгаришлар, ёндашув, инсон, жамият.

BIFURCATION-BASED STRUCTURAL CHANGES

Gulchehra Gaffarova

Chirchik State Pedagogical Institute Department of Social Sciences, Professor gafforovagulchehra3@gmail.com

Mahbuba Abdullaeva

National University of Uzbekistan, Doctor of Philosophy, Professor

ms.gaffarova_@inbox.ru

ABSTRACT

Analysis of complex nonlinear processes occurring in the modern globalized world is impossible without taking these factors into account. The article provides a philosophical analysis of the bifurcation basis of structural changes, i.e. the problems of choosing the functional and evolutionary directions of the system.

Keywords: knowledge, development, bifurcation, education, coincidence, change, structural change, approach, person, society.

КИРИШ

Биз бекарор дунёда яшаймиз. Албатта, ХХ ва XXI асрлар оралоти инсон хаёти ва фаолиятининг барча сохалари, иктисод, сиёсат, маданиятда глобал узгаришлар билан тавсифланади. Дархакикат, жамият ва ижтимоий-табиий муносабатларда турли узгаришлар ва мураккабликлар ортиб бормокда. Янги вокелик янги муаммоларни туFдиради. Тез узгариб бораётган хозирги давр цивилизация олдига катор муаммоларни куймокда. Бу глобализация жараёнлари нафакат иктисодий, сиёсий, маданий жараёнлар булиб, балки жамият кадриятлари, инсон хаёти ва фаолиятининг дунёкараш, инсонпарварликка оид, методологик мулжалларига дахлдор. Янги давлатлараро, шахслараро муносабатлар, ахлокий тамойиллар шаклланмокда.

Ижтимоий, сиёсий, экологик, илмий узгаришларнинг тез суръати бир бутунликда алохида шахслар онгида, ижтимоий онгда, маданиятда бир катор ноаникликлар, замонавий олам жараёнлари хакида тартибсиз тасаввурлар туFдирмокда.

Юкорида айтилган жараёнларда хамда хар кандай юзага келган вазиятда инсон камида икки ёки бир нечта мумкин булган харакатларни амалга ошириши мумкин. Бундай бифуркация нукталарида инсон ва жамият ахамияти ортади, улар томонидан кабул килинган карорлар ва уларнинг харакатлари буйсундириш функциясини бажаради, яъни улар баркарор ривожланиш учун шарт-шароит яратишда узаро таъсирлар, узаро боFланишлар турларини белгилаб беради.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ.

Зиддиятли, ноаник, кризисли холатларга (молиявий-иктисодий, экологик, анъанавий фаннинг кризиси) тула тез узгарувчан хозирги замон оламини англашда фалсафа алохида рол уйнайди, уларни хал килиш мумкин булган йулларини, цивилизациянинг кейинги ривожланишини тахлил килади. Маколани тайёрлашда синергетик, тизимли методлардан фойдаланилди.

НАТИЖАЛАР

XX асрнинг охири ва XXI асрнинг бошлари юзага келган вазиятдан чикиш куплаб кескин бурилишлар, карама-каршиликлар, ривожланишнинг бекарорлиги билан тавсифланади. Xудди шу йусинда молиявий-иктисодий кризис ва коронавирус пандемияси олдиндан илмий башорат килинмаган.

Инсоният янги бифуркацияга чикди. Шу уринда айтиш керакки, бифуркация (лот. bifurcus - иккиланган, булинган) «тизимни функционал ва

эволюцион йуналишларни танлаш холатини ифодалайди" [5, 18]. Дархацицат, бифуркация холати системани мувозанатли холатдан хаосга утиш жараёнида пайдо булади. Бифуркация нуцтасида турли аттракторлар йуналиши танланади. Шунингдек, "бифуркация нуцтаси тизим мувозанатсиз холатда булиб, кичкина флуктуация ёки тасодиф тизимни ривожланиш йуналишини узгартиради" [2, 264]. Албатта, бифуркация фазасида тизим флуктуацияларга царши туролмайди, ноаниц вазият юзага келади, унда ривожланишнинг мумкин булган йуллари мужассамланган.

Бифуркация нуцталарида тасодиф белгиловчи, хал цилувчи рол уйнайди. «Тасодиф, эркинликнинг бифуркация нуцтасидаги роли фацатгина буюк булмасдан, балки фундаменталдир. Бундан ташцари, ривожланишнинг бифуркация фазасида тизимнинг трансформацияси натижасини амалда олдиндан айтиб булмайди»[7, 10]. Шу сабабли хам хозирги давр глобаллашган дунёда содир булаётган мураккаб, ночизиц жараёнлар тахлилини мазкур омилларни хисобга олмасдан туриб амалга ошириш мумкин эмас.

МУХОКАМА

ХХ аср охири ва XXI асрнинг бошлари кескин узгаришлар, царши туришлар, бецарорлик билан тавсифланади, инсоният ривожланиши янги бифуркация нуцтасига келди. Бифуркация фазасида тизим флуктуацияларга царши туролмайди, ноаниц вазият юзага келади, унда ривожланишнинг мумкин булган йуллари мужассамланган. Бифуркация нуцталарида тасодиф белгиловчи, хал цилувчи рол уйнайди. «Тасодиф, эркинликнинг бифуркация нуцтасидаги роли фацатгина буюк булмасдан, балки фундаменталдир. Бундан ташцари, ривожланишнинг бифуркация фазасида тизимнинг трансформацияси натижасини амалда олдиндан айтиб булмайди».

Тасодиф бир цатор сабабий боFланишларнинг кесишиши натижасида пайдо булади. Х,озирги давр глобаллашган дунёда содир булаётган мураккаб, ночизиц жараёнлар тахлилини мазкур омилларни хисобга олмасдан туриб амалга ошириш мумкин эмас.

Детерминацияланган ходисаларнинг кесишиши натижасида бирон олдиндан башорат цилиб булмайдиган майл (тенденция) юзага келади, у, аввало, мураккаб узини-узи ташкил цилувчи тизимларга хос. Натижада тасодиф ривожланиш кечишини узгартирувчи мустациллик мавцеига эга булади ва шу боис унинг конструктив роли царор топади. Ноаник ва цайтарилмас ижтимоий жараёнларда тасодиф инсон харакатларининг эркинлиги омили ва янгининг пайдо булиши шарти сифатида намоён булади.

Бифуркация нукталарида инсон ва жамият ахамияти ортади, улар томонидан кабул килинган карорлар ва уларнинг харакатлари буйсундириш функциясини бажаради, яъни улар баркарор ривожланиш учун шарт-шароит яратишда узаро таъсирлар, узаро боFланишлар турларини белгилаб беради. Бекарорлик, ташкилланмаганлик, тартибсизлик шароитидан чикиб кетиш учун кабул килинган карорлар ва амалга оширилган харакатлар натижасида баркарорлик учун шарт-шароитлар яратилади. Кдбул килинган карорнинг барча шартларига риоя килинганда, юзага келган зиддиятлар, бирикмаган холлар бартараф килинганда тизим секин-аста баркарор ривожланиш холатига киради.

Муайян таркибий узгаришлар шароитида ечим танлашда ва унинг истикболдаги ривожланишини белгилашда шахс, давлат роли хакикатан катта. Инсоният ривожланиши тарихидан мазкур тезисни тасдикловчи куплаб мисоллар келтириш мумкин. Шу билан бирга режалаштирилаётган узгаришлар халк, жамиятга тушунтирилиши, улар томонидан кабул килиниши ва англанилиши керак. Таркибий узгаришлар тизими жамиятнинг моддий манфаатлари, маданий, кадриятларга оид, ахлокий тамойилларига мос келиши керак. «Агар улар (одамлар) узлари катта рол уйнаши керак булган жараён табиатини тушуниб етсалар, ушбу жараённи бошкариш буйича катта имкониятлар очилади. Улар турмуш тарзини яратиши, хулк-атворнинг алтернатив куринишларини ишлаб чикиши, максадга мувофик инновациялар киритиши, самарадор, атроф мухит эхтиёжини хисобга олувчи, ижтимоий ва сиёсий харакатлар яратишлари мумкин».

Бифуркация нуктасида тизим мумкин булган ривожланиш йулларидан бирини "танлайди", у баркарор ривожланишни урнатиш учун тегишли таркибий узгаришларни таъминлаши керак. Бирок шуни таъкидлаб утиш керакки, тизимнинг янги холатга утиши билан боFлик бирон ечим кабул килиниши «мазкур янги холат оптимал булишини бутунлай кафолатламайди. Х,ар бир мумкин булган ечимнинг афзалликлари ва камчиликлари колган ечимлар афзалликлари ва камчиликлари билан бараварлаштирилади».

Тизимнинг таркибий узгаришлари шахс, жамият методологик, дунёкарашга оид карашларининг узгаришига олиб келади. Буни Узбекистонга хам дахлдор булган молиявий иктисодий кризис ва хозирда коронавирус пандемияси мисолида куришимиз мумкин. Президент Ш.М. Мирзиёев бошчилигида коронавирус пандемияси салбий таъсирларининг республика баркарор ривожланишига таъсирини бартараф килишга буйича кабул килинган карорлар халкимиз манфаатларига мос келади ва мамлакатнинг истикболда ривожланиши учун тегишли шарт-шароитлар яратади.

Маълумки, хозирги замонда билим - ривожланишнинг асосий харакатлантирувчи кучи хисобланади. Х,ар цандай билим цадрият, товар, махсулот хисобланади. Дунёцарашга оид, методологик установкаларга боFлиц равишда билимдан турли бир-бирига царама-царши мацсадларда фойдаланиш мумкин. Ва шунинг учун билим энг мухим рол уйнаган инсон капитали тизими фан ривожланишининг замонавий даражасига мос инвестициялар билан бойитилиши керак. Лекин шу билан бирга билимнинг руёбга чициши муайян ахлоц, менталлик, маданиятга эга харакат цилувчи субъектга боFлиц.

Билим, инновацион FOяларнинг амалга ошиши икки мухим омилга: билимнинг фойдалилигига (тегишли фанлар нуцтаи назаридан) хам, шунингдек бир царашда моддий дивидентлар бермайдиган билимнинг гуманитар деб аталмиш таркибий цисмларига хам боFлиц. Классик фан, ядро физикаси тажриба-синов кузатишлари инсонга кузатувчи сифатида намоён булиш имконини берган булса, биология фанининг ривожланиши бошца шарт-шароитлар ва имкониятлар яратади. Масалан, «молекуляр биология куринишидаги замонавий фан инсон учун муцаддас булган - хаётини тартибга солишга туFридан-туFри бостириб кираётгани - шубха туFдирмайдиган далил. Демак, фан сифат жихатдан янги, номаълум ахлоций улчовга эга булган».

Тадцицотчи цандай ахлоций, инсонпарвар тамойилларга амал цилиши керак? Афтидан, айнан гуманитар фанлар, айницса, фалсафа ёшлар дунёцарашини, ахлоций нуцтаи назарини шакллантиради. Бу айницса глобал узгаришлар даврида, янги дунёцараш, методологик тамойиллар шаклланган даврда мухим ахамият касб этади. Шунинг учун таълим жараёнида билимнинг ижтимоий ахамиятига, унинг ахлоций ахамиятига алохида эътибор берилиши лозим, чунки улар цивилизациянинг тарацций этиши, гуманистик ривожланишининг асосини ташкил цилади.

Таълим жараёнида олинадиган билимлар воцеликка мос келиши керак. Шунинг учун «таълим тизимининг тубдан ислох цилинишини талаб цилувчи тафаккур ислохотининг зарурияти хацидаги FOя... долзарб ва кечиктириб булмайдиган тарзда турмоцда, мураккаб тафаккур инсоният учун тобора хаётий заруриятга айланиб бормоцда».

Таълимни ислох цилиш - бутун жахон учун кечиктириб булмайдиган вазифадир. Дунёнинг куп мамлакатларида шахс ижодий цобилиятларини ривожлантириш буйича корпоратив тренинглар ва семинарлар шаклланмоцда. Инсоннинг шахс сифатида ривожланиши, унинг ижодий ва креатив цобилиятларини ривожлантириш инсониятнинг хаёт ва фаолиятининг барча

сохаларини камраб бораётган глобаллашув, пандемия, кризислар даврида янада долзарблик касб этади.

Креатив кобилиятларни ривожлантириш хозирги замон дунёсида кечаётган узгаришларга инсоннинг муайян даражада мослашувчи, адекват жавобидир. Маълумки, креативлик бу - инсоннинг тафаккурга хос стереотип усуллардан воз кечиш, Fайри оддий FOяларни илгари суриш, оригинал ечимлар топиш кобилияти хисобланади. Креативликни ривожлантириш узок муддатли, узлуксиз жараёнда амалга ошади, унинг энг мухим боскичи - билим эгаллаш давридир. У инсонга янги билимлар орттириш, анъанавий муаммоларни янгича тушуниш ва тегишли карорлар кабул килиш имкониятини беради.

Таълим муаммоси хозирги даврнинг энг мухим муаммоларидан бири хисобланади. Таълим тизими оламни физик реаллик, тирик олам хамда инсон фаолияти сохасидан иборат деб хисоблайди (Э. Ласло), шу билан бирга асосий билимлар 12-18 ой давомида эскириб боради, шу билан бирга таълим тизими оламни билишда турли ёндашувларга асосланади. Дисциплинар ёндашув оламни уч кисмга булишга мувофик шаклланган, у вокеликни яхлитликда, бир бутунликда эмас, балки унинг алохида, бир-бири билан боFланмаган кисмларини урганади, яъни бутунни эмас, балки кисмларни урганади, окибатда фанлар ихтисослашади. Х,ар бир фан оламнинг алохида кисмини, мазкур фанга хос булган методологик ёндашувларга асосланган холда, урганади.

Фанлараро ёндашув эса мутахассисларнинг дунёкараши ва методологик билимларини кенгайтиради, чунки улар тадкикот давомида икки ёки бир нечта фанлар усулларидан фойдаланади. Мазкур ёндашув оламни куришнинг янги уфкларини ва унинг янги имкониятларини очиб беради. Шуни таъкидлаб утиш керакки, фанлараро ёндашув баъзи холларда К,адимги Юнон тадкикотларида, Марказий Осиё мутафаккирлари (Беруний, Ибн Сино ва бошкалар) тадкикотларида хам кулланилган.

ХУЛОСА

Дархакикат, фанлараро тадкикотлар танланган умумий муаммо буйича тадкикот олиб бораётган мутахассисларнинг илмий дунёкарашга тегишли ва методологик билимларини кенгайтиради. Муаммони хал килишда унинг натижалари ва окибатларига нисбатан ахлокий масъулиятни кучайтиради. Шу билан бирга таълим жараёнида олинадиган билимлар вокеликка мос келиши керак. Шунинг учун «таълим тизимининг тубдан ислох килинишини талаб килувчи тафаккур ислохотининг зарурияти хакидаги FOя долзарб ва кечиктириб булмайдиган тарзда турмокда, мураккаб тафаккур инсоният учун тобора хаётий

заруриятга айланиб бормоцда»[8, 28]. Албатта, таълимни ислох цилиш - бутун жахон учун кечиктириб булмайдиган вазифадир.

Фанлараро ёндашувларга асосланган тадцицотлар кетидан янада юцори п0F0нада турган трансдисциплинар ёндашув келади. Унга асосланган тадцицотлар оламни холистик тарзда куришни ривожлантириш имконини берувчи дунёцарашга оид ва методологик ёндашувлардан фойдаланган холда, глобал тизим ичидаги муносабатларни урганиши керак. Глобал узгаришлар даврида таълим олдида турган баъзи вазифалар ана шулардан иборат.

REFERENCES

1. Абдуллаева М., Гаффарова Г. (2020). Структурные преобразования - новые возможности развития. "Узбекистон ва Марказий Осиё: XXI аср ижтимоий-гуманитар фанлари долзарб муаммолари, интеграция ва истицбол тенденциялари" халцаро илмий-амалий конференция материаллари. Тошкент, -Б.264-268.

2. Замонавий фалсафий атамаларнинг изохли луFати. - Тошкент: «Университет», 2018. - 84 б.

3. Ласло Э. Век бифуркации, постижение изменяющегося мира // Путь, 1995. №1, -С.3-129. https://gtmarket.ru/laboratory/basis/4545

4. Лысок И.В. Общество как саморазвивающаяся система. - Таганрог, 2008. -С.10.

5. Морен Э. Метод. Природа природы. - М., 2005. -С.28.

6. Садовничий В.А. Знание и мудрость в глобализирующемся мире // Вопросы философии. - Москва, 2006. - №2. -С.8-9.

7. Хакен Г. Тайны природы. Синергетика: учение о взаимодействии. - Москва-Ижевск, 2003. -С.217.

8. Gaffarova, G.G. (2019), Problems self-organization: philosophical analysis // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.1. -№5, - C.185-190.

9. Gaffarova, G.G. (2020), Structural transformations as a faktor new development opportunities // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.1. -№10, -C.185-190.

10. Gaffarova, G.G. (2020). Strategy of activity and systematical approach. nternational Journal of Psyshosial Rehabilition. London, United Kingdom, Volume-24, Issue-5, May. - Pp.6645-6651.

11. Gafforova, G. G., Khaitmetov, R. K., & Madalimov, T. A. (2020). A STRATEGY OF ACTION AS A COMPLEX SYSTEM. International Scientific Journal Theoretical & Applied Science, 90(10), 448-452.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.