Научная статья на тему 'Таълим, фан ва ишлаб чиқариш ҳамкорлигидаги инновациялар ворисийлик сифатида'

Таълим, фан ва ишлаб чиқариш ҳамкорлигидаги инновациялар ворисийлик сифатида Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
1053
120
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим-тарбия / билим / билиш / амалиёт / методология / тизим / унсур / бир бутунлик / қонуният / фан / ишлаб чиқариш / инновация / ҳамкорлик / орттирма / ворисийлик. / school-education / knowledge / family-education / practice / methodology / system / component / integrity / regularity / science / manufactory / innovation / cooperation / acquired / heritage

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Раҳимов Ф. Х.

Мақолада ҳар бир объектнинг бир бутунлиги, табиат, жамият ва инсон тафаккуридаги, жумладан, фан, таълим-тарбия, ишлаб чиқариш жараёнларидаги такомиллашув, уларнинг бир-бирини тўлдириши, «илм орқали билим» тамойилининг қонуниятлари ҳамда «устоз-шогирд» тизимига ёндашувда ворисийликдан инновациянинг келиб чиқиши ҳақида мулоҳазалар юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INNOVATION IN COLLABORATION OF EDUCATION, SCIENCE AND INDUSTRY – CONSEQUENCE OF SUCCESSION

The article philosophically describes appearance of innovation from the succession in the approach based on each object’s integrity, mentality of the environment, society and mankind, including development in the field of science, education and manufacture, their mutually filling of each other, conformity of the principle «knowledge through education», as well as in the system «teacherstudent»

Текст научной работы на тему «Таълим, фан ва ишлаб чиқариш ҳамкорлигидаги инновациялар ворисийлик сифатида»



Рахимов Ф.Х.,

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти «Инновация ва интеграция илмий тадкикотлар маркази» директори, техника фанлари доктори, доцент;

Дусмухамедова М.Х.,

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти «Касб таълими» кафедраси ассистенти

ТАЪЛИМ, ФАН ВА ИШЛАБ ЧИКАРИШ ^АМКОРЛИГИДАГИ ИННОВАЦИЯЛАР ВОРИСИЙЛИК СИФАТИДА

РАХИМОВ Ф.Х., ДУСМУХАМЕДОВА М.Х. ТАЪЛИМ, ФАН ВА ИШЛАБ ЧИКАРИШ ЦАМКОРЛИГИДАГИ ИННОВАЦИЯЛАР ВОРИСИЙЛИК СИФАТИДА

Маколада х,ар бир объектнинг бир бутунлиги, табиат, жамият ва инсон тафаккуридаги, жумла-дан, фан, таълим-тарбия, ишлаб чикариш жараёнларидаги такомиллашув, уларнинг бир-бирини тулдириши, «илм оркали билим» тамойилининг конуниятлари х,амда «устоз-шогирд» тизимига ёндашувда ворисийликдан инновациянинг келиб чикиши х,акида мулох,азалар юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим-тарбия, билим, билиш, амалиёт, методология, тизим, унсур, бир бутунлик, конуният, фан, ишлаб чикариш, инновация, х,амкорлик, орттирма, ворисийлик.

РАХИМОВ Ф.Х., ДУСМУХАМЕДОВА М.Х. ИННОВАЦИИ В СОТРУДНИЧЕСТВЕ ОБРАЗОВАНИЯ, НАУКИ И ПРОИЗВОДСТВА КАК СЛЕДСТВИЕ ПРЕЕМСТВЕННОСТИ

В статье обоснована целостность каждого объекта, процессов совершенствования природных, общественных явлений в человеческом мышлении, в том числе науки, образования, воспитания, производства, их взаимодополняемость, а также философски обоснованы закономерности принципа «знания через познания», появление инновации на основе преемственности в системе «учитель-ученик».

Ключевые слова и понятия: образование и воспитание, знание, умение, практика, методология, система, компонент, целостность, закономерность, наука, производство, инновация, сотрудничество, приобретённый, преемственность.

F^.RAXIMOV., М.Х.DUSMUXAMEDOVA. INNOVATION IN COLLABORATION OF EDUCATION, SCIENCE AND INDUSTRY - CONSEQUENCE OF SUCCESSION

The article philosophically describes appearance of innovation from the succession in the approach based on each object's integrity, mentality of the environment, society and mankind, including development in the field of science, education and manufacture, their mutually filling of each other, conformity of the principle «knowledge through education», as well as in the system «teacher-student».

Keywords: school-education, knowledge, family-education, practice, methodology, system, component, integrity, regularity, science, manufactory, innovation, cooperation, acquired, heritage.

Мацолада кадрлар тайёрлаш миллий дастуридаги миллий моделимиз компонентларининг узвийлиги, олий таълим му-ассасалари тизимида илмий тадцицот фаолиятини тако-миллаштириш йулида олиб борилган амалий ишлар тацлилий хулосаларга асосланиб, олий таълим, фан ва ишлаб чицариш узаро инновацион цамкорлигининг фалсафий моциятини ёри-тишни мацсадли деб билдик.

Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов мутахассис-кадрларни тайёрлаш, таълим ва билим бериш тизимининг жа-миятимиздаги тарихий ислохот ва янгиланиш-лар билан боFлик1лиги т^рисида «Кадрлар тайёрлаш модели, шу тарика, факат таълим-тарбиядангина иборат эмас, балки бир-бирига боFлик булган купгина хаётий боскичларни уз ичига олади. Миллий моделимиз, бу - шахс, давлат ва жамият, узлуксиз таълим, фан ва ишлаб чикаришнинг узвий бирлиги ва хамкор-лиги, уларнинг узаро бир-бирига алокасини акс эттиради», деб бежиз айтмаган1.

Тараккиётнинг бугунги боскичи юкори ма-лакали кадрлар тайёрлаш билан бирга илмий-тадкикот фаолиятини ташкил этишни янада такомиллаштириш, интеллектуал ва моддий ресурсларни иктисодиётнинг ривожланиши-га ижобий таъсир курсатувчи йирик илмий-амалий дастурлар, инновацион лойихаларни тайёрлаш, уларни ишлаб чикаришга йунал-тиришда таълим, фан ва амалиётнинг бир-бири билан узвий алокадорлигини таъминлаш, бундай боFланиш ва хамкорликлар самараси-ни хисобга олиб иш юритишни кун тартибига куйди.

Давлатимиз рахбарининг 2006 йил 7 август-даги «Фан ва технологиялар ривожланиши-нинг мувофиклаштириш ва бошкаришни такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги2 ПК-436-сонли карори хамда 2008 йил 15 июлдаги «Инновацион лойихалар ва техно-логияларни ишлаб чикаришга татбик этишни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-

1 Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» давлат илмий нашриёти, 2000.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 7 августдаги «Фан ва технологиялар ривожланишининг

мувофиклаштириш ва бошкаришни такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-436-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2006 й., 31-32-сон, 311-модда.

тадбирлар туFрисида»ги3 ПК-916-сонли карори олий таълим тизимида таълим-тарбия, шу жумладан, фан ютуклари ва ишлаб чикариш инновацион корпоратив хамкорлигини ти-зимли олиб бориш механизмларини янада такомиллаштириш учун мустахкам методологик замин яратди. Юкоридаги карорлар ижросини таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирли-ги (ОУМТВ)нинг 2010 йил 17 мартдаги «Олий таълим, фан ва ишлаб чикариш уртасидаги узаро инновацион хамкорлик механизмларини янада такомиллаштириш туFрисида»ги 3/2-сонли, 2010 йил 25 декабрдаги «Олий таълим муассасалари (ОТМ)да «ОТМ, фан ва ишлаб чикариш уртасида инновацион корпоратив хамкорликни йулга куйиш» буйича амалга ошириладиган ишлар туFрисида»ги 13/2-сонли Хайъат карорлари ишлаб чикилди ва барча олий таълим муассасалари, факуль-тетлар, уларнинг мутахассислик кафедралари кесимида таълим, фан ва ишлаб чикаришнинг инновацион корпоратив хамкорлигини «илм оркали билим» бош тамойили талаби дара-жасида ишни ташкил этиш вазифалари юкла-тилди.

Узбекистон Республикаси ОУМТВнинг 2015 йил 22 январдаги 10-сонли ва 2015 йил 27 декабрдаги 22-сонли буйруFига асосан, жойлар-да ОТМлар илмий тадкикот ишлари холати ва истикболлари урганилди. Эришилган ютуклар билан бир каторда ОТМларда профессор-укитувчиларни факат педагогик фаолият билан шугулланиб, илмий фаолиятдан аста-секинлик билан узоклашиб бориши, фан, таълим ва ишлаб чикариш интеграциясининг сустлиги, инновацион хамкорлик механизми-

3 Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги «Инновацион лойихалар ва технологиялар-ни ишлаб чикаришга татбик этишни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК-916-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2008 йил, 29-30-сон, 280-модда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

нинг талаб даражасида ишламаётганлиги, ёзи-лаётган дарслик ва укув кулланмаларда илмий янгиликларнинг камлиги, битирувчилар илмий дунёкарашининг торлиги ва мехнат фаолияти билан боFлик муаммоларни илмий жихатдан хал килиш тасаввурига етарлича даражада эга эмаслиги каби салбий холатларнинг мав-жудлиги аникланди. Илмий-тадкикот инсти-тутларида шу долзарб сохага жалб этилган ёшларнинг камлиги, мавжуд илмий-тадкикот методларининг замон талабидан оркада колганлиги, такдим этилаётган мухим илмий хулосаларнинг ишлаб чикаришга кулланмай колиши, илмий-тадкикотларда ишчи кучининг етишмаслигидан мухим масалаларнинг очил-май колиши, фан, таълим ва ишлаб чикариш уртасидаги хамкорликнинг сустлиги каби холатлар кузатилди.

Президент Ислом Каримов Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 1994 йил 7 июнда утказилган умумий йиFилишида сузлаган нуткида таъкидлаганларидек, «Ислом динимизнинг мукаддас мероси - фалса-фа илмини, хусусан, Шарк фалсафасини те-ран урганиш, шу асосда улуF маданиятимиз ва кадриятларимиз илдизларини жонлантириш, якин утмишимиздан колган мафкурадан халос булиш, узимизнинг асрлар синовидан утган, улуF аждодларимиз бизга колдирган мил-лий мафкура ва тафаккуримизни тиклаш, уни замонавий-умумбашарий рух билан бойитиш хаммамизнинг долзарб вазифамиздир»1. Чун-ки Шарк фалсафаси асосан олам бир бутун, одам бир бутун, исталган моддий тизим, жум-ладан, куш, бурдой, чигит, пахта, пилла, оила, махалла, исталган олий таълим муассасаси, Тошкент, Узбекистон бир бутун тизимлигини шартлайди. Дархакикат, табиатда модда ва майдон, жамиятда шу жамият аъзоларининг муштарак бирлигидан кудратлирок куч мав-жуд эмас.

Исталган фалсафа маконида бепоён, вактда чексиз моддий ва мавжуд уша ягоналикнинг энг кичик урвоFи хам бордан йук, йукдан бор булмайди, оламда узаро конуниятли алока ва боFланишларда булмаган безиддият нарса

1 Каримов И.А. Илму фан мамлакат тараккиётига хиз-мат килсин. Узбекистон Республикаси Фанлар акаде-мияси умумий йиFилишида 1994 йил 7 июлда сузлаган нутк. // Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-жилд. - Т.: «Узбекистон», 1996.

йук, улар тинимсиз табиий харакат, узгариш, моддалар алмашинуви, бир холатдан бошка холатга утиши ва шаклларини алмаштириш жараёнида булади, деб тушунтиради.

Биз урганаётган, талаба ёшларга ургатаётган фанлар, бу фанларнинг исталган ютуклари юкоридаги фалсафий, назарий тавсияларнинг туFрилигини тасдиклашга хизмат килади, ми-сол учун, энергиянинг бир турдан иккинчи турга айланиши ва сакланиш конуни, хужайра назарияси, Дарвиннинг эволюцион хулосаси, ой жинсининг таркибий тузилиши ва х.к.

Хар кандай фанда амал килгани каби таби-ат, жамият ва инсон тафаккурини урганувчи фалсафа хам муайян методларга амал килади. Бу умумий фаннинг асосий методи диалектика-дир. Диалектика буюм ва ходисалар узгаришда, бугунги ютукнинг натижаси эртага куринади, дейди. Аслида хам шундай. Лекин гап фалсафа ёки унинг диалектикасида эмас, балки хозир бевосита таълим-тарбия, фан хамда ишлаб чикариш билан шугулланувчи профессор-укитувчи, талаба ёки тайёр сифатли махсулот тайёрловчиларнинг фалсафа, жумладан, унинг методларини канчалик билиш ва амалда фой-даланишлари хакида бораётганлиги очик ма-саладир.

Мустакиллик йилларида аксарият одамлар маънавияти тубдан узгарди. Мухтарам Прези-дентимиз Ислом Каримовнинг «Илмий кашфи-ётларни излаш, уларни дунёнинг бирор бур-чагидан топиб келиб амалда куллаш, унинг ортидан фойда куриш эски ишлаб чикариш тизимига мутлако ёт эди»2 деган сузлари ба-шоратга айланди. ОчиFини айтганимизда, биз фахрланиб юрган илгариги саводхонлик энди савод булмай колди, яъни оддий жис-моний ва аклий мехнат мураккаб малакали мехнат, компьютер, интернет муъжизаларига мос салохиятли мехнат билан урин алмаш-ди. Бундай юкори самара келтирувчи, вактни тежовчи, халк моддий манфаатининг юкори булишини кафолатловчи мехнат эса бир неча хорижий тилни муайян даражада билишни долзарб вазифа килиб куйди. Бунинг сабаби, бизнингча битта, у хам булса инсон.

2 Каримов И.А. Илму фан мамлакат тараккиётига хизмат килсин. Узбекистон Республикаси Фанлар акаде-мияси умумий йиFилишида 1994 йил 7 июлда сузлаган нутк. // Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-жилд. - Т.: «Узбекистон»,1996.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

Олам ва жамият бепоён ва чегарасиз муш-тарак тизимлардан иборат. Хар бир тизим эса муайян унсурнинг мажмуасидан иборат. Унинг муайян унсурлари эса конуний ички ва зидди-зарбли бирикмасидан бошка бирор нарса эмас. Масалан, кунгабокар. У тизим си-фатида дехконлар, технологлар, чорвадорлар-ни кизиктиради. У чорва молларига емиш ва бизлар учун сифатли ёF беради. Кунгабокар ва унинг мул хосил бериши тупрок, сув, кулай шарт-шароит ва бошкаларга боFлик. Пахта чи-гити эса кунгабокар билан факат усимликлиги ва чигитдан ёF олиниши туфайлигина боFла-нади. Аслида, чигит сифатли толаси учун эки-либ, парвариш килинади. Пахта толасидан эса бежирим кийим-кечаклар тайёрланади. У тайёр махсулот булиб шакллангунча канчадан-канча илмий, техник, технологик жараёнларни бош-дан кечиради. Сизга хизмат килаётган, сизни хушбичим килиб курсатаётган либосингизда кимларнинг, кайси фан, кайси техника ва технология ижодкорларининг хиссаси йук, дей-сиз. Ёки уша либос, уша хушхур ёF сиз билан, сизнинг вужудингиз эса чор унсур билан бир бутунлик эмасми? Чигитни синтез килишдан хосил буладиган халк хужалиги учун нихоятда зарур юздан ортик бирикмалар-чи? Улар за-мирида фалсафий Fоя ёки муайян фанларнинг интеграциялашуви ётмайдими? Бу тухтам нари борса таълим, тупрок, сув, мухит, озик-овкат, кийим-кечакларнинг экологик тозалиги учун курашиш, инсон саломатлиги учун курашиш деб чикарилган хулоса тарбия эмасми? Шун-дай экан, таълим-тарбияни бир-биридан айро тасаввур килиб буладими? Албатта, йук.

Таълим жараёнида профессор-укитувчи та-лабаларга билим беради, улардаги малака ва куникмаларни одатга айлантиради. Таълим та-лабаларни хаёт ва замонавий мехнатга тайёр-лашнинг асосий воситасидир.

Билим билишдан бошланади, лекин ундан фарк килади. Билим кузатиш, эксперимент, анализ ва синтез, модел ва моделлаштириш, тарихийлик ва мантикийлик ва бошка илмий методлар оркали хосил килинади. Таълим жараёнида талаба юкоридаги илмий тадкикотлар берган узил-кесил далил ва маълумотларни узлаштиради ва тарбияни узига сингдиради. Тарбия эса талабада мавжуд жисмоний, рухий, ахлокий, сиёсий, хукукий, умуман, маънавий

сифатларни ривожланишига каратилган педа-гогик чора-тадбирдир.

Чигит тупрокка тушиб (чигитнинг неча кунда униб чикиши, унинг унумдор, етилган тупрокка кандай ва кайси томони билан туши-шига боFлик) толага айлангунича механик, физик, кимёвий, биологик ва шу каби бир канча жараёнларга тукнаш келади, сиртдан караганда сезилмайдиган кизик ходисаларни бошидан кечиради. Унда микдор, меъёр оркали сифатга, сифат эса микдорга утади. Бундай Fаройиб та-биий ходисалар сузсиз мохиятнинг булишини такозо этади. Исталган фаннинг вазифаси эса ходисалар кат-катида мавжуд ва яширин уша чукур жойлашган мохиятни излаб топишдан иборат. Чигит, Fуза, шона, гул, пахта, толанинг мохияти эса унинг кийматидир. Киймат унга сарфланган харажат ва мехнат курсаткичи куламидан ортик нарса эмас. Юкоридаги ми-соллар механика, физика, кимё, биология, иктисод, тарих ва бошка фанларнинг бирлиги ва тафовутларини урганиб, сунгра ургатувчи профессор-укитувчиларга каратилган. Бу билан демокчимизки, улар машFулотларда юкоридаги жихатларни талабалари билан бахам курадиларми? Агар шундай килаётган булсалар, олий таълим муассасаларининг дарслик ва укув кулланмалари шу муассасада-ги сохалар инновациялари билан бойитилиши мукаррар. Мисол учун, Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти тарих фани профессор-укитувчилари пахта ва пахта махсулотлари, шу сохага тааллукли курол-воситалар, техника ва технологиялар тарихи билан кам булсада шуFулланаётганликлари, талаба-ёшларга улар хакида билим бераётганликлари маълум. Лекин бу уларнинг фалсафа ва табиий фан, мута-хассислик фанлари профессор-укитувчилари билан мустахкам хамкорликда инновацион фаолиятларини йулга куйишган, деган хулоса-ни бермайди.

Математика бир суз билан айтганимизда микдорларни урганувчи фан. Унинг конун ва тушунчалари бор. Улардан бири Ах - «дельта икс» (узгарувчи функция (Х) нолга ва чексизга интилади). Шу Ах узгарувчи функция тушунча-си оркали математика мавжуд табиат илми билан методологик ахамиятли фалсафа оркали боFланади. Гап факат профессор-укитувчининг Ах нинг маъно-мазмунини билишида. Унинг маъно-мазмуни фалсафада имконият, орт-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

тирма дейилади. Шу маънода илон, чаён, коракуртнинг бир томондан Караганда орт-тирмаси захар сочиш, тамакининг орттирмаси хасталик, ОИТСнинг орттирмаси улим, чигит-нинг орттирмаси тола, арчанинг орттирмаси кислород, тозаликнинг орттирмаси жисмоний соFломлик, уFил боланинг орттирмаси оталик, Узбекистоннинг орттирмаси буюкликдир.

Президент Ислом Каримов таъкидлагани-дек, «Узбекистон келажакда буюк давлат булади, деган сузлар дабдабали шиор эмас, балки теран уйлаб, хисоб-китоблар негизида чикарилган асосли хулосадир. Биринчидан, бизда буюк тарих ва буюк маънавий мерос бор. Халкимиз ва давлатимизнинг тарихий илдиз-лари Fоят чукур, курилаётган мухташам имо-ратимизнинг пойдевори жуда бакувват. Буюк маданиятга эга булган миллатнинг истикболга умид билан караши мутлако табиий холдир. Иккинчидан, мамлакатимизнинг бехисоб ер ости ва ер усти бойликлари, табиати, иклими кулай экани хам шундай хулоса чикаришга им-кон беради. Учинчидан, мехнаткаш, Fайратли, бунёдкор халкимиз бор. Лекин яна бир буюк хазинамиз борки, бу - мамлакатимизнинг интеллектуал салохияти, аклий бойлигидир. Бу бойлик бизга утмиш аждодларимиздан мерос булиб колган"1. Лекин мустахкам пойдевор устига курилаётган миллий бинонинг маф-тункор буй-басти мужизалар яратувчи инсон ва илм-фаннинг канчалик муваффакиятли хамкорлиги ва интеграциялашувига боFликдир. Халкнинг «Бирлашган узар, бирлашмаган тузар» деган хикмати бизнингча таълим-тар-бия ишлари, фан ва унинг фидойиларига хам каратилгандир.

Узбекистон Республикаси Фанлар акаде-миясининг умумий йиFилишида Президенти-миз «Хар бир олим - узига хос бир дунё»2 деб, олимларга юкори бах,о берган эди. Олимлар-га берилган бу бах,о хакконий ва туFри. Асли-да, улардан хар бири, барча саводли, беса-вод одамлар тенги механик, физик, кимёвий, биологик харакатлар бирлигидан, ижтимоий муносабат муштараклиги хамда бошка рухий

1 Каримов И.А. Илму фан мамлакат тараккиётига хиз-мат килсин. Узбекистон Республикаси Фанлар акаде-мияси умумий йиFилишида 1994 йил 7 июлда сузлаган нутк. // Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-жилд. - Т.: «Узбекистон», 1996.

2 Уша жойда.

ходисалар бепоён ва бечегара хазинасидан иборат ёпик бир дунё ёки тизимдир.

Хуш, олимлик ёрлиFини елкалаб юрган шу бекусур дунё, бетакрор тизимни узидан, узининг вужудига хос ички боFланиш ва ху-сусиятларни урганувчи фанлар ва у фанлар-нинг бирлиги ва тафовутларидан хабардор-ми? Бошкача айтганда, у олимлар олам ва одамнинг нисбатинигина эмас, лоакал бир суз билан айтганда, узларини тушуниб ет-ганларми? Олимлардан барчаси организм-ларида табиий амал килувчи ^аракатлардан хирмон кутарувчи фанларнинг конун ва конуниятларини беш бармокларидай билар-ди, у фанларнинг ютук ва камчиликларини бе-хато курарди, ундай камчиликлардан кутилиш чорасини юкоридаги фанлар, шу фанлар му-тассадиларининг х,амкорликда, бамасла^ат иш тутишлари, деган зарурий хулосага келишлари лозим. Шоир Хушбок Ра^им эса «Донишманд, куксимда сувайдо, тугун, Узингни тушуниб ет-дингми, бугун?!» деб ^айкирмас эди3.

Моддий ва номоддий омилларни бирлаш-тирувчи куп тармокли ^амда куп киррали ижтимоий ^одиса фандир. Фан ташки ва ички олам х,акидаги билимларнинг бир бутун тизи-мидир. Фанни амалиёт такозо этади ва унинг далиллари туFрилигини амалиёт синовдан утказади. Шу маънода фан ва ишлаб чикариш узаро ажралмас тушунчалардир. Лекин бунда ишлаб чикариш, яъни амалиёт х,ал килувчи ах,амиятга эга. Бошкача айтганимизда, амалиёт назариянинг х,ам асоси, х,ам синов тоши-дир. Абу Рай^он Беруний «Куз билан курган эшитгандан яхширок», дейди4. У фалсафа оламни бемалол билиши мумкин, инсон би-лиши мумкин булмаган буюм ва ^одиса йук, уларнинг яширин сир-асрорини тукнаш кел-ганлар билади, тукнаш келмаганлар эса бил-майди, деган Fояни илгари суради. Шу важдан муайян назария билан куролланган талабалар профессор-укитувчилар рах,барлигида ишлаб чикаришга жалб этилади. Режа х,ам, ишлаб

3 Хушбок Рахим. Узингни тушуниб етдингми? Бухоро касидаси. - Т.: Fафур Fулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2010. -66-б.

4 Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. - Т.: «Фан», 1965.

чикаришда булиш муддати хам, максади хам аник. Хамма гап уни кутаринки кайфият билан кунгилдагидай ёки замон талаби даражасида бажаришда.

Талабаларнинг амалий куникма ва мала-каларини мустахкамлашга мулжаллаш ишлаб чикариш тизими беихтиёр ишлаб чикарувчи кучлар тизимининг мавжуд булишини шарт-лайди. Улар мехнат предмети, воситалари, улар-ни харакатга келтирувчи куч ва таълим-тарбия курган мутахассис хамда фандир. Дархакикат, дехконнинг фаолият предмети - даласи. Талаба, профессор-укитувчиларнинг фаолият предмети - китоб-дафтари. Тукувчининг мехнат предмети - тукув хомашёси ва бошкалар. Мехнат курол-воситалари билан улардан фойдаланув-чи одамлар савияси ортикча изохларга мухтож эмас, бирок, улар, яъни махсус курилмалар билан одамлар Ойга чикди. Лекин шундай ша-роитда ердаги айрим одамлар, шу жумладан, баъзи талаба ва профессор-укитувчиларнинг бир-бирини тушуниб, бирлашиб максад томон интила олмасликлари таажжубли. Исталган фан эса ноз-неъмат ва бошка истеъмол буюм-ларнинг мул-куллигини кафолатловчи ишлаб чикарувчи кучга айланди.

Бугунги кунда илм-фан тараккиёти нати-жасида замонавий техника воситалари кириб келмокда. Малакали тиббий ходимлар ин-соннинг хасталанган ички аъзоларини бошка соFломи билан алмаштиришаяпти. Алюминий-нинг урнини пластик композитлар, бензин, тошкумир, утин урнини табиий газ эгаллади. Табиий газни эхтимол эртага хаётдан сув, ша-мол, куёш энергияси сикиб чикаради.

Фанда содир булаётган юкоридаги узга-ришлар, мехнат курол-воситалари, инсон, мехнат предметининг узгаришига олиб кела-ди. Талаба хамда профессор-укитувчилар эса ишлаб чикаришда мавжуд уша жараёнлар-га тукнаш келиши, ундай жараёнларнинг та-лабларига ижобий жавоб беришлари шарт. Фан тараккиёти туFрисида уйлар эканмиз,

Президентимиз Ислом Каримовнинг «Фан тараккиёти хамма вакт ёш авлодга таянади. Олимнинг нуфузи эса узига шогирд тайёр-лаш, муносиб уринбосар етиштириш билан бахоланади»1 деган талаблари беихтиёр ёдга тушади. Узбекистон миллий фани халкаро ну-фузини юксалтириш йули хакида Президентимиз шундай деганлар: «Агар бизнинг миллат фанини ривожлантириш, мамлакатимизни илFор давлатлар каторига кушиш ниятимиз булса, хамжихатлик билан ишлашимиз ке-рак. Бир ёкадан бош чикариб, кулга киритган ютукларимизни мустахкамлаб, маънавий етук-лигимизни намоён этишимиз лозим»2.

Амалда хам шу дастур, шу методология асо-сида ишни ташкил этаётган, муайян ютукларни кулга киритаётган олий таълим муассасалари бир талай. Бу жуда яхши. Лекин бугунги кунда Президентимиз даъватларидаги «олим-лар нуфузи», «хамжихатлик» тушунчаларига хар биримизнинг янада чукуррок муносабат-да булишимиз, профессор-укитувчиларнинг мутахассислик кафедралари, факультетлар, колаверса шу муассаса устувор илмий йуна-лишлари камровида бирлашишини, умумба-шарий ва миллий кадриятларга асосланган, фан ютукларига бой, ишлаб чикариш амалиё-тида тасдикланган инновациялар сингдирил-ган дарслик ва укув кулланмалар билан ёшлар-нинг таълим-тарбиясини олиб боришни кун тартибига куймокда. Аслида устоз олимнинг нуфузи унинг билимлари хамжихатлиги, яъни мутахассислигидан ташкари фанлар конун, ту-шунчаларини канчалик узлаштирганлиги, улар бирлигидан амалиётда, ишлаб чикаришда фой-далана билиш-билмаслиги, маънавиятининг чукур ёки саёзлигига бориб такалади. Бир ми-сол. Устознинг маънавиятида заррача нуксон борлигини англаганда Жалолиддин Румий калбини бехузур килувчи, кунгилни ранжи-тувчи синов топширикларини бажармаган буларди, отасидан колган «Маориф» китобини

1 Каримов И.А. Илму фан мамлакат тараккиётига хиз-мат килсин. Узбекистон Республикаси Фанлар акаде-мияси умумий йиFилишида 1994 йил 7 июлда сузлаган нутк. // Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-жилд. - Т.: «Узбекистон», 1996

2 Уша жойда.

устози талаб килгани мисоли бир юз бир марта укимаган буларди1. Окибатда Жалолиддин Румийгина эмас, ундан хам илгарирок жахон фани ва халкларининг фахрига айланиб улгур-ган Мусо ал-Хоразмий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Абу Наср Фаробий, Умар Хайёмлар булмас эди. Энг хайратли томони, улардан хар бири исталган мавжуд фанлар-нинг пешкадам, нуфузли олимлари эдилар2.

Жамият тараккиётининг дастлабки давр-ларида фан дифференциаллашув боскичини бошдан кечирди. Унинг тармокларидан хар бири (механика, физика, биология, геология, астрономия) алохида фанларга айланди. Ке-йинги асрларда хаётга фандан ташкари техника, технология тушунчалари кириб келди. Уларни фансиз, фанни уларсиз тасаввур килиш кийинлашди. Улардан ажратиш амалда мум-кин булмаган ишлаб чикариш жараёни эса хаёлга сиFмайдиган даражада тезлашиб кетди. Асосий максади инсон мехнатини енгиллашти-риш, мехнат унумдорлигини оширишдан ибо-рат булган техника, махсулот олиш, ишлов бе-риш, кайта ишлаш усули, шу усулларни ишлаб чикиш, жорий килиш, такомиллаштиришдан иборат технология факат шу сохага алокадор фанларнинг интеграциялашувини шу соха олим ва профессор-укитувчиларининг хамкорликда, бир-биридан хабардор ва бамаслахат иш куришларини кун тартибига куйди.

Утмишдаги мисол хозирги кунда хам таъ-лим-тарбия, фан, техника-технология ва иш-лаб чикаришда ворисийлик конуни кенг амал килади. Ворисийликнинг орттирмаси муай-ян тизим ва унинг унсурларига киритилади-ган навбатдаги янгилик ёки инновациядир. Инновациянинг мохияти эса мамлакатимиз ривожланишининг мухим шарти замонавий иктисодиёт, фан, маданият, техника, технология ривожи асосида кадрлар тайёрлаш тизи-мининг амал килишига эришиш ва жамият-га келтириладиган галдаги фойдадан бошка нарса эмас. Уни юкорида оддий тизим чигит-нинг толага айланиши мисолида ёки табиатда

1 Радий Фиш. Жалолиддин Румий. - Т.: Fафур Fулом но-мидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. -11-б.

2 Ахадова М. Урта Осиёлик машхур олимлар ва улар-

нинг математикага доир ишлари (VШ-XV асарлар). - Т.: «Укитувчи», 1983.

курдик. Ворисийлик жамиятда, билишда хам кенг амал килади.

Президентимиз Ислом Каримов «Янги уй курмай туриб, эскисини бузманг»3 китобини беасос ёзганлари йук. Ёки Хожа Убайдуллох, яъни Ахрори Валий «фукаропанох»лик дара-жасига Ахмад Яссавий, Абдухолик Fиждувоний, Баховуддин Накшбанд, Аловуддин Аттор, Яъкуб Чархий таълимоти билан куролланиш оркали эришганлигига жуда кам эътибор кара-тамиз. Аслида эса улар, уларнинг иш фаоли-ятлари хозирги мустакиллик даврининг устоз хамда шогирдлари учун бетакрор дорилфу-нундир. Бу дорилфунун муайян мавзуда иш килишга боFланган устоз ва шогирдга, энг ав-вало, шу мавзу ва унга ёндош муаммоларнинг тарихини синчиклаб урганган булишингиз шарт, деган хакикатлардан бошка нарсани ургатмайди.

Хулоса килиб айтганда:

- биринчидан, хозирги тезкор ва мураккаб глобаллашув шароитида адашмаслик, ортикча вакт хамда чикимларга йул куймасликни ишончли методология кафолатлайди;

- иккинчидан, олам хам, одам хам, муайян тизим хам моддий, мавжуд, бир бутундир. Мавжуд фанлар уларнинг турли томонларини тадкик этади. Уларнинг эришган ютукларнинг хар бири объектнинг хакикатдан хам бир бу-тунлигини исботлашга хизмат килади;

- учинчидан, таълим-тарбия бир томон-дан, талаба-ёшларга амалиёт синовидан утган билим ва куникмаларни беради, шунингдек, уларни шаркона одоб-ахлок, урф-одатлар билан куроллантиради;

- туртинчидан, назарий билимга эга булган талаба-ёшларнинг ишлаб чикариш жараёни билан тукнаш келишлари шарт. Амалиётсиз та-лаба мехнат предметининг ички тузилиши ва табиатини била олмайди, мехнат предметига таъсир этувчи фан, техника хамда технология муъжизаларидан хабарсиз колади;

- бешинчидан, биз урганаётган объект ва унинг мавжуд унсурларида ворисийлик амал килади. Ворисийлик булмаган жойда инновация хам булмайди, яъни инновация эскини чу-кур урганиб чикиш окибатида вужудга келади.

3 Каримов И.А. Янги уй курмай туриб, эскисини бузманг. - Т.: «Узбекистон», 1993.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

_/

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 7 августдаги «Фан ва техно-логиялар ривожланишининг мувофиклаштириш ва бошкаришни такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-436-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2006 й., 31-32-сон, 311-модда.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги «Инновацион лойихалар ва технологияларни ишлаб чикаришга татбик этишни раFбатлантириш бо-расидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК-916-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2008 йил, 29-30-сон, 280-модда.

3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-жилд. - Т.: «Узбекистон»,1996.

4. Каримов И.А. Янги уй курмай туриб, эскисини бузманг. - Т.: «Узбекистон», 1993.

5. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. - Т.: «Фан», 1965.

6. Радий Фиш. Жалолиддин Румий. - Т.: Fафур Fулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. -11-б.

7. Хожа Убайдуллох Ахрор. Табаррук рисолалар. / Нашрга тайёрловчилар: Махмуд Хасаний, Бахриддин Умрзок, Хамидуллох Амин. - Т.: «Адолат» нашриёти, 2004.

8. Ахадова М. Урта Осиёлик машхур олимлар ва уларнинг математикага доир ишла-ри (VШ-XV асрлар). - Т.: «Укитувчи», 1983.

9. Иззат Султон. Баховуддин Накшбанд абадияти. - Т.: «Фан», 1994.

10. Раззокова М. Мавлоно Яъкуб Чархий. - Т.: «Muharrir», 2013.

11. Хушбок Рахим. «Узингни тушуниб етдингми?» шеъри. Бухоро касидаси. - Т.: Fафур Fулом нашриёти-матбаа ижодий уйи, 2010. -66-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.