Научная статья на тему 'Биология дарсларида Абу Али ибн Синонинг табиат ва инсон саломатлигига оид қарашларидан фойдаланиш усуллари'

Биология дарсларида Абу Али ибн Синонинг табиат ва инсон саломатлигига оид қарашларидан фойдаланиш усуллари Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
372
227
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
биология фани / дарслар / ўқув дастури / қарашлар / фойдаланиш / натижа / ўқувчилар / табиат / инсон / саломатлик / билим / шаклланиш / тарбия / кўникма / предмет биологии / уроки / учебная программа / использование / результат / учащиеся / природа / человек / здоровье / знание / формирование / воспитание / навык

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Тожибоева Севара Хайруллаевна

Мақолада умумтаълим мактабларининг биология фани дарслари ўқув дастурига киритилган муайян мавзулар бўйича Абу Али ибн Синонинг қарашларидан фойдаланиш самарали натижа бериши таъкидланган. Шунингдек, ўқувчиларда табиат ва инсон саломатлигига оид билимларнинг шаклланиши натижасида, улар тарбиясида атроф-муҳит, табиатга масъулиятли муносабатда бўлиш кўникмалари таркиб топиши қайд этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НА УРОКАХ БИОЛОГИИ СУЖДЕНИЙ АВИЦЕННЫ О ПРИРОДЕ И ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА

В статье подчеркивается, что использование учения Авицены по конкретным темам, включённым в учебную программу предмета биологии в общеобразовательных школах, будут эффективными. Также отмечается, что в результате накопления знаний о природе и здоровье человека в воспитании учащихся будут формироваться навыки ответственного отношения к природе и окружаюшей среде.

Текст научной работы на тему «Биология дарсларида Абу Али ибн Синонинг табиат ва инсон саломатлигига оид қарашларидан фойдаланиш усуллари»

Тожибоева Севара Хайруллаевна,

Кукон давлат педагогика институти «Табиий фанлар» факультети «Биология укитиш методикаси» кафедраси укитувчиси

БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА АБУ АЛИ ИБН СИНОНИНГ ТАБИАТ ВА ИНСОН САЛОМАТЛИГИГА ОИД КАРАШЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ

ТОЖИБОЕВА С.Х. БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА АБУ АЛИ ИБН СИНОНИНГ ТАБИАТ ВА ИНСОН САЛОМАТЛИГИГА ОИД ЦАРАШЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ

Маколада умумтаълим мактабларининг биология фани дарслари укув дастурига киритилган муайян мавзулар буйича Абу Али ибн Синонинг карашларидан фойдаланиш самарали натижа бериши таъкидланган. Шунингдек, укувчиларда табиат ва инсон саломатлигига оид билимлар-нинг шаклланиши натижасида, улар тарбиясида атроф-мух,ит, табиатга масъулиятли муноса-батда булиш куникмалари таркиб топиши кайд этилган.

Таянч суз ва иборалар: биология фани, дарслар, укув дастури, карашлар, фойдаланиш, натижа, укувчилар, табиат, инсон, саломатлик, билим, шаклланиш, тарбия, куникма.

ТАДЖИБАЕВА С.Х. МЕТОДЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НА УРОКАХ БИОЛОГИИ СУЖДЕНИЙ АВИЦЕННЫ О ПРИРОДЕ И ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА

В статье подчеркивается, что использование учения Авицены по конкретным темам, включённым в учебную программу предмета биологии в общеобразовательных школах, будут эффективными. Также отмечается, что в результате накопления знаний о природе и здоровье человека в воспитании учащихся будут формироваться навыки ответственного отношения к природе и окружаюшей среде.

Ключевые слова и понятия: предмет биологии, уроки, учебная программа, использование, результат, учащиеся, природа, человек, здоровье, знание, формирование, воспитание, навык.

TOJIBOYEVA S.H. AVICENNAS NATURE AND HUMANS HEALTH STUDY METHODS IMPLEMENTATION ON LESSONS OF BIOLOGY

The article emphasizes that the Avicenna's views implementation on specific topics of biological science courses in the general school curriculum would be effective. It is also reported that as a result of the formation of knowledge about nature and human health, students are trained in environmental education and responsible attitude towards nature.

Keywords: biological science, lessons, educational program, idea, pupil, nature, human, health, knowledge, developing, education, practice.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 12

Таълим мазмунига миллий ва умуминсоний цадриятлар ыяларини сингдириш асосида ёш авлодни цар томонлама етук цилиб тарбиялаш тарбия жараёнининг долзарб вази-фаларидан биридир.

Глобаллашув даврининг энг мух,им муам-моларидан бири - укувчиларни инсон сало-матлиги ва табиатга оид хавфни бартараф этишга имкон берувчи билимлар билан куроллантиришдир.

Укувчиларда инсон саломатлиги ва таби-атни асрашга оид фикрларни вужудга келти-ришда хулк-атвор сифатларининг шаклла-ниши ва мустах,камланишида мух,им урин тутувчи муайян имкониятлар мавжуд. Шу жумладан, биология дарсларида укувчиларни Урта Осиё алломаларининг инсон саломатлиги ва табиатни асрашга оид карашлари билан таништириш мух,им ах,амиятга эга. Укувчилар онгида урта осиёлик буюк алло-маларнинг инсон саломатлиги ва табиатни асрашга оид карашларига асосланган билим-ларни х,осил килиш уларда атроф-мух,ит, табиатга масъулиятли муносабатда булиш куникмаларини тарбиялайди. Укувчиларга биология дарсларида инсон саломатлигига оид билимларни беришда Урта Осиё алломаларининг инсон ва табиатга оид Fояларидан фойдаланишда икки мух,им х,олат юзага келади:

1) улар инсон саломатлигига оид Fояларни ифода этувчи намуналари билан танишади-лар;

2) уларда атроф-мух,ит х,олатини яхши-лашга масъулиятли булиш, табиатни асраб-авайлаш туFрисидаги билим ва куникмаларни узлаштирадилар.

Укувчиларда инсон саломатлиги ва табиатни асрашга оид тушунчаларни шакл-лантиришда Абу Али ибн Сино асарлари методологик ах,амиятни касб этади. Аллома томонидан яратилган асарларнинг сони 450 дан ортик булиб, уларнинг 80 дан ортиFи табиат ва инсоннинг унга булган муносабати масаласига баFишланган1.

1 Аликулова М.М. Булажак укитувчиларда экологик маданиятни шакллантириш (Урта Осиё алломаларининг экологияга оид карашлари асосида). Монография. - Т.: «Фан», 2010. -117-б.

Абу Али ибн Синонинг ер юзасидаги табиий жараёнлар даврлар утиши билан узгаришига оид Fоялари биология фанининг ривожи учун мух,им ах,амиятга эга булди. Жумладан, урта таълим муассасаларининг 10-синфи укувчиларига мулжалланган биология дарслигида кайд этилган «Хаётнинг организм даражасидаги умумбиологик конуниятлар» деб номланган IV бобига тегишли «Генетик ва инсон саломатлиги» мавзуси мазмунини такомиллаштиришда ташки мух,итнинг киши организмига курса-тадиган таъсири, инсон саломатлигини саклаш, парх,ез, шахсий гигиена туFрисидаги масалалар аллома томонидан яратилган «Тиб конунлари» асарига сингдирилган мух,им Fоялар сирасига киради. Алломанинг инсон танасида касалликларни келтириб чикарувчи омиллардан бири сув, ер ва х,авода муъта-дилликнинг бузилиши билан боFликлиги, яшаш жойларининг торлиги, озода булмас-лиги, юкумли (мохов, чечак, вабо иситмаси, йиринг, тошма каби) касалликларнинг тез таркалиши учун кулай шароит яратиши, юкумли касалликларнинг ах,оли зич жойлаш-ган жойларда х,аво ва бошка омиллар оркали юкишига доир илмий хулосалари, х,озирги даврда х,ам мух,им ижтимоий, тарбиявий ах,амиятга эгадир. Мутафаккирнинг «Агар х,авода чанг ва Fубор булмаганида эди, инсон минг йил умр курган булар эди» деган машх,ур фикри эса укувчиларда х,авони ифлослантирмаслик, атроф-мух,итни озода саклаш ва табиатга зиён етказмасликга оид куникма ва малакаларга эга булишларига ёрдам беради.

Олимнинг фикрича, инсон табиатан мод-дий х,аёт манбаларини узлаштирибгина колмай, балки рух,ий ва жисмоний кувват х,ам олади2. Шунингдек, мутафаккир айрим касалликларни даволашда табиий манбалар, хусу-сан, кум, тупрок, сув ва усимликлардан сама-

2 Уша жойда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 12

рали фойдаланиш зарурлигини уктириб, илмий асосланган тавсиялар беради.

Ибн Сино «Тиб конунлари» асарида касал-ликларни даволаш, улардан фориF булиш усулларини курсатган ва бу жараёнда инсон саломатлиги учун жисмоний тарбиянинг ах,амиятини х,ам асослаб берган. Аллома усмирликда соFлигини саклашнинг энг мух,им омиллари сифатида куйидагиларни эътироф этган:

• бадантарбия;

• туFри овкатланиш ва дам олиш;

• етарли ва самарали булган уйку1.

Мутафаккир бадантарбияни кишининг

ёши, саломатлиги ва касаллиги х,олатини х,исобга олиб, турли усулларда утказиш керак-лигини таъкидлайди. Айникса, болалик, усмирлик, йигитлик ва карилик даврида инсон жисмоний машFулотларга турлича муносабатда булиш керак. Ибн Сино таъкид-лайдики, «Жисмоний машк кишининг кетма-кет чукур нафас олишига мажбур киладиган ихтиёрий х,аракат» эканлигини кайд этган х,олда мунтазам равишда бадантарбия билан шуFулланган кишига дард якин йуламаслиги, табибга х,ам, дори-дармонга х,ам мух,тожлик сезмаслигини кайд этади.

Аллома болалар томонидан бадантарбия бажарилаётган жараёнда куйидаги уч х,олатга алох,ида эътибор бериш зарурлигини таъкидлайди:

1. Терининг рангига - агар у яхшилана борса, машкларни давом эттириш мумкин, агар тер чика бошласа, х,аракатни тухтатиш лозим.

2. Машкларнинг енгиллигига - жисмоний машFулот давомида киши танаси енгил булиб турса машкни давом эттириш мумкин.

3. Аъзоларнинг х,олатига - агар уларнинг купчиши давом этса, машкни давом эттириш

1 Аликулова М.М. Булажак укитувчиларда экологик маданиятни шакллантириш (Урта Осиё алломаларининг экологияга оид карашлари асосида). Монография. - Т.: «Фан», 2010. -117-б.

мумкин, агар курсатилган белгилар йукола борса, машкни дарх,ол тухтатиш керак2.

УлуF алломанинг бадантарбияни самарали ва узлуксиз ташкил этишга оид тавсиялари билан укувчиларни таништириш ва уларда жисмоний фаоллик, бадантарбия куникма-ларини шакллантириш уларнинг х,ар томон-лама етук булиб вояга етишларига ёрдам беради.

Абу Али ибн Сино бадантарбиянинг турли куринишлари ва улардан инсон саломатли-гини мустах,камлашда кандай фойдаланиш йулларини х,ам курсатиб берган. Олим бадантарбия машкларини куйидаги гурух,ларга булади: «Кичиги ва каттаси, жуда кучли ва кучсиз, тез ва суст ёки тез ва шиддатли х,аракатлардан иборат ёхуд суст тури»3. Аллома болаларнинг бадантарбия билан шуFулланишлари учун кулай булган вактларни х,ам тавсифлаган. Чунончи, бадантарбия учун бах,ор фаслида тушга якин вакт кулай булиб, машк уртача х,ароратли уйда бажарилиши, ёзда эрталаб, кишда эса кечкурун жисмоний машклар билан шуFулланиш максадга муво-фикдир. Мутафаккирнинг фикрича, бадантарбия билан шуFулланишда яна куйидаги шарт-ларга х,ам риоя килиш зарур: кишда уйни уртача х,ароратда иситиш, машкларни овкат х,азм булгач амалга ошириш тиббий жих,атдан туFри саналади.

Биология фани дарслигининг «Хаётнинг организм даражасидаги умумбиологик конуниятлари» номли IV бобининг «Хаётнинг организм даражаси ва унинг узига хос жих,атлари» мавзуси буйича дарс куйидагича ташкил этилиши тавсия этилади. Дарс мавзуси буйича сух,бат ташкил этилиб, унда укитувчи кургазмали куроллар ёрдамида укувчиларга нафас олиш органлари, упка ва унинг вазифалари х,акидаги маълумотларни беради. Дарсда Урта Осиё алломаларининг

2 Абу Али ибн Сино. Тиб конунлари. I жилдлик сай-ланма. / Тузувчилар: У.Каримов, Х.Хикматуллаев. - Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 1996. -542-б.

3 Аликулова М.М. Булажак укитувчиларда экологик маданиятни шакллантириш (Урта Осиё алломаларининг экологияга оид карашлари асосида). Монография. - Т.: «Фан», 2010. -117-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 12

ташки мух,итнинг инсон организмига курса-тадиган таъсирлари ва инсон саломатлигини саклашга оид карашларидан фойдаланишга эътибор каратилади. Жумладан, Абу Али ибн Сино кумир газининг зарарли хусусиятини биринчи булиб илмий жих,атдан тавсифлаган: «Кумир х,иди микдори билан эмас зах,арлилик куввати х,исобига мияни киздиради, куритади х,амда унинг кувватини заифлаштиради»1, деб таъкидлаган.

Таъкидлаш лозимки, х,авонинг таркибида чанг ва х,амма вакт турли микроблар мавжуд булади. Чанг х,аво таъсирида инсон саломат-лигига салбий таъсир этади, натижада турли юкумли касалликлар келиб чикади. Ибн Синонинг табиатни асраб-авайлашга доир илмий карашларидан фойдаланиш х,ам укувчилар учун амалий ах,амият касб этади.

Табиатни асл х,олича асраш туFрисида кишилар кадимдан уйлаб келганлар. Агар аждодлар табиатни асрашга бефарк кара-ганларида эди, табиат х,озирги х,олатида бул-маган буларди. Бугунги кунда х,аво, сув ва тупрок борган сари ифлосланиб бормокда. Айрим завод ва фабрикалар х,авони чанг ва зах,арли тутунлар билан ифлослантиради, сув х,авзалари ва тупрокка эса зарарли моддалар тушади. Агар табиат чанг ва тутун билан копланса, табиий бойликлар инсонлар эх,тиёжлари учун кириб ташланса, х,айвонат дунёси купаймайди, усимликлар усмайди.

Хозирги даврда далалардан куп х,олларда усимликлар илдизи билан юлиб олинади, х,айвонлар муйна ва гушти учун тобора купрок овланмокда. Республикамиз х,удудида илгари лола, чиннигул, тоF эчкиси, капча илон ва кичик бурFулар тез-тез учраб турган булса, бугунги кунда уларнинг сони кескин камайган. Улуг бобокалонимиз Зах,ириддин Мух,аммад Бобур табиатнинг уша давридаги х,олатини куйидагича тасвирлайди: «Сайх,ун дарёсининг Ахси тарафи дашттур. Ок кийиги бисёр булур. Андижон тарафи жангалдур. БуFу-морал, кирFовул ва товушкони куп

1 Аликулова М.М. Булажак укитувчиларда экологик маданиятни шакллантириш (Урта Осиё алломаларининг экологияга оид карашлари асосида). Монография. - Т.: «Фан», 2010. -117-б.

топилур»2. Эндиликда далаларда ок кийик, буFу-морал, кирFовул ва товушконлар йук х,исоб, уларни факатгина курикхоналардагина учратиш мумкин. Тобора йуколиб бораётган ёки йук булиб кетган х,айвонлар, кушлар ва усимликлар х,акидаги маълумотлар Узбекис-тон Республикасининг «Кизил китоб»ига киритилган.

Бу каби салбий куринишлар усимликлар, ^айвонлар ва одамлар х,аётидаги уЙFунликни бузади.

Умумий урта таълим муассасаларининг 10-синф «Биология» дарслигида келтирилган «Хаётнинг тур ва популяция даражасидаги умумбиологик конуниятлар» деб номланган IV бобига тааллукли «Эволюцион Fояларнинг пайдо булиши» мавзуси мазмунига самарали сингдириш мумкин булган яна бир Fоя - Ибн Синонинг сув, ер ва х,авонинг мунтазам ифлосланиши, инсон яшаш жойларининг озода булмаслиги турли юкумли касалликлар (мохов, чечак, вабо, йирингли тошмалар ва бошкалар)нинг тез таркалиши учун кулай шароит яратиши х,акидаги фикридир.

Биология фани предметига доир укув дарслигидаги материални урганиш жараё-нида юкорида кайд этилган бобнинг «Яшаш учун кураш ва унинг турлари» мавзусидаги «Организмлар орасидаги муносабатлардан инсоннинг фойдаланиши» банди мазмунини такомиллаштиришда укувчилар саломатли-гида учраши мумкин булган муаммолар ечими учун х,укукий билимларни интеграция усуллари асосида сингдириш максадга мувофик. 1-жавдалда Абу Али ибн Сино таъ-лимотидан фойдаланишнинг интеграцион усуллари келтирилган.

Укувчилар саломатлигини мух,офаза килишнинг самарали йулларидан яна бири -турли зарарли одатларни узлаштирмаслик (масалан, спиртли ичимликлар ва наркотик моддаларни истеъмол килмаслик, тамаки мах,сулотларини чекмаслик) зарурлиги укув-чиларга ало^ида уктирилади. Зарарли одат-лар инсон организмида турли касалликларни келтириб чикаришига алох,ида урFу бери-лади.

2 Уша жойда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 12

V____

1-жадвал. 10-синф Биология фани дарсларида Абу Али ибн Сино таълимотидан фойдаланишнинг интеграцион усуллари1

№ Мавзулар Дарслигидаги мавзулар мазмунига оид таълимотлар

1. IV боб. Хаётнинг организм даражасидаги умумбиологик конуниятлар. 24-§. Генетик ва инсон саломатлиги. Инсон танасида касалликларни келтириб чик,арувчи омиллардан бири сув, ер ва хавода муътадилликнинг бузилиши билан боFлик1лиги, юкумли касалликларнинг ахоли зич жойлашган жойларда хаво ва бошк,а омиллар оркали юк,иши. «Агар хавода чанг ва Fубор булмаганида эди, инсон минг йил умр курган булар эди».

2. IV боб. Хаётнинг организм даражасидаги умумбиологик конуниятлари. 12-§. Хаётнинг организм даражаси ва унинг узига хос жихатлари. «Кумир хиди микдори билан эмас захарлилик куввати хисобига мияни киздиради, куритади хамда унинг кувватини заифлаштиради»

3. IV боб. Хаётнинг тур ва популяция даражасидаги умумбиологик конуниятлар. 37-§. Эволюцион Fояларнинг пайдо булиши. Сув, ер ва хавонинг ифлосланиши, яшаш жойларининг торлиги, озода булмаслиги турли юкумли касалликлар (мохов, чечак, вабо, йирингли тошмалар ва бошк,алар)нинг тез таркалиши учун кулай шароит яратишини, шунингдек, юкумли касалликлар куп холларда ахоли зич жойлашган жойларда кенг таркалади.

4. V боб. Хаётнинг тур ва популяция даражасидаги умумбиологик конуниятлар. 37-§. Эволюцион Fояларнинг пайдо булиши 0 доимо шахсий гигиена (имкон кадар шахсий буюмлардан фойдаланиш, жуда як,ин булмаган кишилар билан упишиб саломлашмаслик, хожатхонадан чиккандан сунг албатта кулни ювиш); 0 оддий санитария кридалари (меваларни ювиб истеъмол к,илиш, овкатланишдан аввал кулларни совунлаб ювиш; 0 турар-жойларни озода тутиш, озик,-овк,ат махсулотларини фак,атгина махсуслаштирилган дуконлардан харид килишга риоя к,илиш.

Дарс жараёнида Абу Али ибн Сино таъли-мотининг таълим, шу жумладан, биология фани тараккиётидаги бекиёс амалий аха-миятга эга эканлиги таъкидланади.

Хулоса сифатида таъкидлаш лозимки, умумтаълим мактабларининг биология фани дарслари мазмунини такомиллаштиришда мунтазам Ибн Сино асарларига мурожаат килиш максадга мувофикдир.

Биринчидан, биология дарслари мавзулар буйича мутафаккирнинг табиат ва инсон саломатлигига оид карашларини укувчиларга етказиб беришда интеграцион (гуманитар фанлар, география, биология) таълим асосида ёндашиш ижобий натижаларни беради.

Иккинчидан, укувчиларга биологияга доир билимларни бериш жараёнида, мамлакати-мизда янги ривожланиш боскичида (укувчи яшаётган худуд мисолида хам) табиатни асраш, флора ва фаунани саклаш ва унинг инсон саломатлиги учун ахмиятга молик ишларидан мисоллар келтириш максадга мувофик.

1 Жадвал макола муаллифи томонидан тайёрланган.

Учинчидан, биология дарсларида Ибн Сино асарлари нусхаларини укувчиларга курсатиш, намойиш этиш, аллома ижодига доир кур-газмали материал, плакат, укув ва хужжатли фильмлардан фойдаланиш укувчиларнинг биология фанига булган кизикишини кучай-тиради.

Туртинчидан, Ибн Синонинг «Тиб конунлари» асарининг бутун дунёга машхурлиги, жах,он-даги етакчи университетларда дарслик сифатида фойдаланиб келинаётганлигини таъкидлаш укувчиларда ватанпарварлик ва Fурур хиссини кучайтиради, келажакда илм-фан билан шуFулланишга ундайди.

Бешинчидан, укувчи учун мухим булган инсон саломатлиги, яъни унинг ижтимоий-иктисодий хаётдаги фаоллигини таъминловчи асосий омиллардан бири эканлигининг буюк мутафаккир Абу Али ибн Сино фикрлари асосида тушунтирилиши уларнинг биология фанига булган кизикишини орттиради ва укувчиларнинг фан буйича узлаштиришини яхшилайди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 12

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Реcпyбликacи Кoнcтитyцияcи. - T.: «Адoлaт», 2O16. -56-б.

2. Аликyлoвa М.М. Бyлaжaк Укитyвчилapдa экoлoгик мaдaниятни шaкллaнтиpиш (Уpтa Осиё aллoмaлapининг экoлoгиягa oид к1apaшлapи acocидa). Мoнoгpaфия. - T.: «^н», 2O1O. -117б.

3. А6у Али ибн Синo. Tиб кoнyнлapи. I жилдлик caйлaнмa. I Tyзyвчилap: У.Кapимoв, Х.Хикмaтyллaев. - T.: Абу Али ибн Синo нoмидaги тиббиёт нaшpиëти, 1996. -542-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ I СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2O18, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.