CC BY
8RUSAD 11, 2024,1-15
Ara^tirma Makalesi - Research Article Gelip - Received: 09.11.2023 Kabul -Accepted: 17.01.2024 Yaym - Published: 30.06.2024 doi: 10.48068/rusad. 1388769
RUSYA'DA KARIÇIKLIKLAR (SMUTA) DÖNEMiNDE ZEMSKiY SOBOR'UN ÇAR SEÇÏMÏNDE OYNADIGI ROL
© Osman YURDAKALa © Andrey Vladimiroviç PUTlNTSEVb
Oz
Rusya Devleti'nde Smuta Donemi olarak tarihe gefen karigikliklar zamaninda Rus farlari kendilerini megrulagtirmak ifin bir takim girigimlerde bulunmuglardir. Korkunf ivan olarak da bilinen ivan Vasilyevif'in (1530-1584) oglu £ar Fedor ivanovif'in 1598 yilinda olumuyle birlikte Moskova tahtinda yaklagik 15 yil devam edecek olan bir iktidar boglugu meydana geldi. Bu surefte ortaya fikan yeni far adaylari kendilerini megrulagtirmak ifin bir takim girigimlerde bulundular. Bu girigimlerin ifinde en onemlisi Zemskiy Sobor adinda tum ulkeyi temsil eden bir meclisin toplanmasiydi. IV. ivan'in 1584'te olumuyle birlikte Romanov hanedaninin tahta geligine kadar Rusya Devleti'nde toplam beg kez Zemskiy Sobor toplandi. Bu surefte Moskova tahti birfok if ve dig mudahaleye maruz kaldi. Ayrica devletin ifinde yaganilan bu kargaga donemi toplum nezdinde huzursuzluga neden oldu ve bir takim duzmece farlarin ortaya fikmasina ortam hazirladi. Bu duzmece farlar dig gufler (Polonya) tarafindan da desteklenmigtir. Ayrica bu karigiklik Rus ve Ortodoks olmayan adaylarin da taht mucadelesi ifine girmesine sebep olmugtur. Tum bu kargaga durumunda Zemskiy Sobor onemli rol oynadi. Bu meclis Rusya ve Slav tarihinde koklu bir gefmige sahipti. ilk Rus kanunlarindan beri bilinmekte olup koy, gehir, devlet meseleleri hakkinda toplanmaktaydi. Tum ciddi kararlar burada alinmaktaydi. Ancak Zemskiy Sobor hifbir zaman kalici olarak geferli herhangi bir yasal kurucu belgeye dayanmamigtir. Smuta Donemi ve hemen oncesinde Fedor ivanovif, Boris Godunov, Vasiliy ^uyskiy, Vladislav Vaza ve Mihail Romanov ifin Zemskiy Sobor'lar toplanmigtir. Toplanan bu Zemskiy Sobor'larin megruluk durumlari tartigma konusudur. Bu baglamda Smuta Donemi'nin hukumdarlarinin kendilerinin megrulagtirmak ifin topladiklari Zemskiy Sobor'lar faligmanin ana konusunu tegkil etmektedir.
Anahtar kelimeler: Rusya Devleti, £ar, Smuta Donemi, Zemskiy Sobor, Megruiyet.
^ ^ ^
a Doktora Ögrencisi, Kazan Federal Üniversitesi, Uluslararasi iliçkiler Enstitüsü, Rusya Tarihi Anabilim Dali, Kazan/ Rusya, [email protected]
b Kidemli Ögretim Görevlisi, Kazan Federal Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Devlet ve Hukuk Teorisi ve Tarihi Anabilim Dali, Kazan/Rusya, [email protected]
BY-NC-ND
THE ROLE PLAYED BY THE ZEMSKIY SOBOR IN THE ELECTION OF THE TSAR DURING
THE SMUTA PERIOD IN RUSSIA Abstract
During the Time of Troubles, the Russian state tsars made some attempts to legitimize themselves. With the death in 1598 of Tsar Fyodor Ivanovich, son of Ivan Vasilyevich (15301584), also known as Ivan IV or Ivan the Terrible, a power vacuum arose on the Moscow throne, which lasted about 15 years. New candidates for the king who emerged during this process made a number of attempts to legitimize themselves. The most important of these initiatives was the convening of an assembly representing the entire country, called the Zemskiy Sobor. From the death of Ivan IV until the accession to the throne of the Romanov dynasty, the Zemskiy Sobor met a total of 5 times in the Russian state. During this process, the Moscow throne was subject to many internal and external interventions. In addition, this period of unrest within the state caused unrest in society and paved the way for the emergence of certain liars. These liars were supported by foreign powers (Poland). In addition, this confusion led to non-Russian Orthodox candidates entering the race for the throne. In all this turmoil, the Zemskiy Sobor Assembly played an important role. This collection dates back to very early times in Russian and Slavic history. It has been known since the time of the first Russian laws and met on rural, urban and state issues. All major decisions were made here. However, the Zemskiy Sobor was never based on any permanent legal founding document. During the Time of Troubles and on the eve, Zemskiy Sobors were convened for Fyodor Ivanovich, Boris Godunov, Vasily Shuisky, Vladislav Vaza and Mikhail Romanov. The legitimacy of these Zemskiy Sobors is a matter of debate. In this context, the main subject of the study is the Zemskiy Sobors, which the rulers of the Time of Troubles gathered to legitimize themselves.
Keywords: Russian State, Tsar, Time of Troubles, Zemsky Council, Legitimacy.
Ж Ж Ж
РОЛЬ ЗЕМСКОГО СОБОРА В ВЫБОРАХ ЦАРЯ В ПЕРИОД СМУТЫ В РОССИИ
Аннотация
В период Смуты Московского государства цари предпринимали некоторые попытки легитимизировать себя. Со смертью в 1598 году царя Федора Ивановича, сына Ивана Васильевича (1530-1584), также известного как Иван IV или Иван Грозный, на Московском престоле возник вакуум власти, который продлился около 15 лет. Появившиеся в ходе этого процесса новые кандидаты на трон, предприняли ряд о попыток легитимизировать себя. Важнейшей из этих инициатив был созыв собрания, а представляющего всю страну, под названием Земский собор. Со дня смерти Ивана IV и
^ у до восшествия на престол династии Романовых в Московском государстве Земский
a g ,
< >5 собор собирался в общей сложности 5 раз. В ходе этого процесса московский престол
§ 3 © подвергался множеству внутренних и внешних вмешательств. Кроме того, этот период |2| смуты внутри государства вызвал волнения в обществе и подготовил почву для
появления неких лжецарей. Этих лжецарей поддерживали иностранные державы (Польша). Кроме того, эта путаница привела к тому, что в борьбу за престол вступили не русско-православные кандидаты. Во всей этой суматохе важную роль сыграло Земское соборное собрание. Это собрание восходит к очень ранним временам русской и славянской истории. Он известен со времен первых русских законов и собирался по сельским, городским и государственным вопросам. Все серьезные решения
принимались здесь. Однако, Земский собор никогда не основывался на каком-либо постоянно действующем правовом учредительном документе. В период Смуты и непосредственно перед ним были созваны земские соборы для Федора Ивановича, Бориса Годунова, Василия Шуйского, Владислава Вазы и Михаила Романова. Легитимность этих земских соборов является предметом споров. В этом контексте основным предметом исследования являются Земские соборы, которые собирались правителями периода Смуты для легитимизации себя.
Ключевые слова: Российское Государство, Царь, Смутное Время, Земский Собор, Легитимность.
Ж Ж Ж
Giriç
Siyasal iktidarin meçrulaçtirilmasi problemi toplum felsefesinin ve siyaset biliminin temel sorunlarindan biri olup, yontemlerinin çeçitliliginin dikkate alinmasi tarih biliminin en onemli konularindan biridir. Siyasi meçruiyetin hukuksal gerekçesi, modern devlet (anayasa] hukukunun inceleme konusunun gerekli bir parçasidir. Ustelik tarihsel olarak devlet hukuku alanindaki hukukî uygulamalar da bu sureçle baçlamiçtir. Sozde kurucu iktidari kavramsallaçtirma gorevi, aydinlanma doneminden beri duçunurlerin zihnini içgal etmiçtir. Kurucu iktidarin karari olmadan, toplumdaki anayasalarin ve iktidarin meçru oldugunu kabul etmek pek mumkun degildir.1
Modern kamu hukuku ve uluslararasi iliçkiler teorisinin en onemli kavramlarindan biri olan egemenlik, Fransiz hukukçular tarafindan Fransiz monarçisinin mutlakiyetçi iddialarini dogrulamak amaciyla geliçtirilmiçtir. Daha sonraki sureçte ise bu kavram devrim ideologlari tarafindan kullanilmiç ve hukumdardan halka devredilmiçtir.2 "Egemenlik" kavraminin doguç sureci, kamu hukukunun ana kavramsal temellerinin geliçimini yansitmaktadir. Kamu hukukunun ortaya çikmasinin, kamu yonetim verimliliginin artirilmasindan daha az olmamak uzere, belirli bir hukumdar çerçevesinde veya bireylerden oluçan bir grubun ulkede hâkim bir konuma iliçkin iddialarinin meçrulugunun kanitlanmasiyla iliçkili oldugunu soylemek abarti olmayacaktir. Dolayisiyla hukuki gerekçeler, kamusal siyasi soylem çerçevesinde belli bir anlatinin oluçmasini saglayan en onemli stratejilerden biridir.
Rusya Devleti'nin Smuta Donemi'ndeki3 taht adaylari ulkede kendi meçruiyetlerini saglamak adina bir takim giriçimlerde bulunmuçlardir. Bu giriçimlerden en onemlisi ise q
Zemskiy Sobofdur. Zemskiy Sobor, Rus ve Slav toplumlarinda çok eskiden beri onemli q
z
kararlarin goruçulup bir sonuca baglandigi kurumdur. Tahta geçmek isteyen tum adaylar ^ ù
Q 14 ^
Zemskiy Sobor'lar tertipleyerek bir nevi meçruiyetlerini garanti altina almak istemiçlerdir. < S >; Smuta Donemi ve arifesinde Rusya Devleti'nde toplam beç kez Zemskiy Sobor toplanmiçtir. § ^ © Smuta Donemi'nde toplanan Zemskiy Sobor"larin meçruluk durumlari tartiçmalidir. |3|
1 Devlet, hukuki degerlerin içlevi için yasallaçmalidir. Aksi takdirde, devletin mevzuati gayri meçru ve yasa diçi kabul edilir ve devletin kendisi hukuki niteligini kaybeder. A. 1. Klimenko, "Marksistskie osnovaniya sovremennoy filosofii prava," Trudi Instituta Gosudarstva iPrava RAN 15/6 (2020): 70.
2 M. Fuko, Nujno Za$i$at Obçestvo (Sankt-Peterburg: 2005], 53.
3 Rusya tarihinde 1598'de Rurik hanedanin sona ermesinden 1613 yilinda Romanov hanedanin iktidara gelmesine kadar yaçanilan iç kariçikliklar donemi. Ayni zamanda sorunlar zamani, kariçikliklar donemi olarak da bilinmektedir.
1) Smuta Dönemi
Rusya'da 1598-1613 yillarinda meydana gelen kariçiklik dönemi "smuta" ismi ile adlandirilmaktadir. Geniç bir kronolojiye sahip bu dönem Rus Devleti'nin kurulmasinin ardindan Moskova'yi yöneten Rurik hanedaninin sona ermesi ile baçlayan krizi ifade etmek için kullanilmiçtir. Bu kriz, "Korkunç Ivan" olarak da bilinen Ivan Vasilyeviç'in (1530-1584] tek varisi Çar Fedor Ivanoviç'in ölümünden sonra baçlamiçtir.
Korkunç Ivan'in kûçûk oglu Dmitriy Ivanoviç 1591'de erken yaçta gizemli bir çekilde ölmü^tü. Bu gizemli ölüm daha sonrasinda onun hayatta kaldigina dair birçok söylentiye yol açti. IV. Ivan'in bir diger oglu ve hayatta kalan tek varisi Fedor Ivanoviç ise 1598'e kadar hüküm sürdü. Onun da ölümüyle iktidardaki Rurik hanedani sona erdi. 1598'de Fedor Ivanoviç'in ölümünün ardindan yerine karisinin erkek kardeçi Boris Godunov tahta çikti, ancak art arda geçen ^ sikintili yil (1601-1603] kitliga ve siyasi istikrarsizliga neden oldu. Boris Godunov döneminin halkta yaratmiç oldugu ekonomik sikinti 1591 yilinda gizemli bir çekilde ölen IV. Ivan'in oglu Dmitriy'in ölümden kurtulduguna dair asilsiz söylentilerin ortaya çikmasina neden oldu. IV. Ivan'in oglu olarak ortaya çikan Dmitriy4, Polonya Krali III. Sigismund (1566-1632] tarafindan görkemli bir çekilde kabul edildi ve ona Rus tahtindaki haklarini geri almak için askerî yardimda bulunuldu. Polonya soylusu Mniçek ise, gelecekteki toprak kazanimlari karçiliginda kizi Marina'yi Düzmece I. Dmitriy ile evlendirme sözü verdi. Ayrica Mniçek, 1604'te Rusya Devleti'ni içgal eden ve Boris Godunov'un birliklerine karçi saldirilarda bulunan Düzmece I. Dmitriy'in ordusunda aktif rol oynadi. Nisan 1605'te Boris Godunov'un ölümünün ardindan Rusya Devleti'nde yeni bir kriz ortaya çikti. Bu firsati degerlendiren Düzmece I. Dmitriy, 1605 yilinin Haziran ayinin sonunda Moskova'ya girdi. Ardindan boyarlar5 tarafindan Moskova'nin yasal varisi olarak tanindi. 30 Temmuz 1605'te ise Düzmece I. Dmitriy'in taç giyme töreni gerçekleçti, ayni zamanda dinî kurumlardan da meçruiyet elde etti.6
Ancak Boris Godunov zamaninda askerî birlikleri yöneten ve Rurik hanedaninin Suzdal bölgesinin temsilcisi olan Knez Vasiliy §uyskiy, yeni çarin düzmece olduguna dair söylentiler yaymaya baçladi. §uyskiy, Kirim'a karçi sefere hazirlayan Moskova yakinlarinda konuçlanmiç Novgorod-Pskov müfrezesinden destek alarak yeni Çar Düzmece I. Dmitriy'e karçi bir darbe düzenledi. Baçta Vasiliy §uyskiy olmak üzere boyar muhalefeti, 16-17 Mayis 1606 gecesi Moskova'ya Düzmece I. Dmitriy'in dügünü için gelen
o
^ Polonyalilara karçi öfkelenen yerli halki kiçkirtarak ayaklandirma baçlatti ve bu ^r ayaklanma sonucunda Düzmece I. Dmitriy öldürüldü. Yerine ise ayaklanmada aktif rol o 5 oynayan Vasiliy §uyskiy geçti. Bu sirada Düzmece I. Dmitriy'in ordusunun eski komutani 3 © Ivan Bolotnikov (1606-1607] tarafindan güneyde bir ayaklanma patlak verdi.
Ayaklanmanin ana sebebi, Düzmece I. Dmitriy'in hayatta kaldigina dair söylentilerdi.
4 Düzmece I. Dmitriy olarak da bilinir.
5 Rusya Devleti'nin yönetiminde rol oynayan geniç toprak sahibi soylu sinifi.
6 Bu sûreçler hakkinda daha fazla bilgi için bk. N. M. Karamzin, Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo, T. 11-12 (Peterburg, 1824); S. M. Solovyev. Istoriya Rossii s Drevneyçih Vremen, T. 7-8. (Petersburg, 1896); M. N. Pokrovskiy, Russkaya Istoriya, T. 1 (Petersburg, 2002); S. F. Platonov, Oçerki po Istorii Smuti v Moskovskom Gosudarstv XVI-XVII vv. (Peterburg, 1910).
Bolotnikov tarafindan gerfekle^tirilen ayaklanmanin bastirilmasina ragmen if istikrar saglanamadi ve bu da 1607'de Duzmece II. Dmitriy'in ortaya fikmasina sebep oldu. Bu isyan hareketi geni§ bolgelere (Pereslavl-Zalesski, Yaroslavl, Vladimir, Uglif, Kostroma, Galif, Vologda] yayildi. Buna paralel olarak, Rusya Devleti topraklarina Nogay Ordasi'nin ve Polonyali birliklerinin e§ saldirilari ya^andi. Gerfekle^en bu saldirilar zamanla tam te^ekkullu bir Rus-Polonya savanna donu^tu. Bu ko^ullar altinda §uyskiy, Jacob Pontusson Delagardie liderligindeki isvef kuvvetleriyle ittifak giri^imlerinde bulundu. Rus-Polonya sava^i sirasinda ^uyskiy'nin birlikleri maglubiyete ugradi. Polonyali birlikler ise ba^kente dogru ilerledi ve ayni zamanda Duzmece II. Dmitriy de onlarla guneyden ba^kente dogru yoneldi. 1610'da, bir komplo sonucunda §uyskiy iktidardan uzakla^tirildi ve yedi boyardan olu^an konsey Polonya Prensi Vladislav Vaza'yi Rus fari olarak tanidi. Ancak bu durum halkin tepkisine yol afti. Halk, Katolik olan yeni Rus farina biat etmeyi reddetti ve yerine Duzmece II. Dmitriy'e baglilik yemini etti. Duzmece II. Dmitriy'in bu gerfek tehdidini puskurtmek ifin yedi boyar, 20-21 Eylul gecesi Polonya-Litvanya birliklerinin ba^kente girmesine izin verdi. Boylece Duzmece II. Dmitriy ba^kentten geri fekilmek zorunda kaldi, ancak tahtta hak iddiasina devam etti. Fakat onun Katolik i^galcilere kar§i koyma mucadelesi, Aralik 1610'da kendi muhafizlari tarafindan oldurulmesiyle ba^arisizlikla sonuflandi. Moskova boyarlarinin Katolik Polonyalilarla ittifaki Rusya'da huzursuzluk yaratti ve buna kar§i olarak 1611'de boyar Lyapunov liderligindeki birinci milis birlikleri toplanip, Moskova'ya dogru yoneldi. Bir takim askeri ba^arilarin ardindan Lyapunov, Trubetskoy ve Zarutsky gibi aristokratlarin ba^kanliginda Tum Ulke Konseyi toplandi. Ancak askeri konseydeki fati^malar sonucunda asi Kazaklar, Lyapunov'u oldurdu. Trubetskoy ve Zarutsky liderligindeki geri kalan birlikler ise Kuzma Minin ve Dmitriy Pojarskiy liderligindeki ikinci milis birliklerinin geli^ine kadar Kremlin ku^atmasini surdurdu. Bu ordunun ayni zamanda demokratik olarak sefilmi§ bir konseyi de bulunmaktaydi. ikinci milis kuvveti Yaroslavl'da toplandi ve Polonyalilar tarafindan i§gal edilen Moskova'ya dogru harekete gefti. 1612'de askeri bir zafer kazanan ve yedi boyarin yerine bir tur gefici hukumet kuran bu milisler, daha sonra Mihail Romanov'u tahta sefen Zemskiy Sobor'u topladi.7
2) Siyasi ve Hukuki Temellerde Zemskiy Sobor
Zemskiy Sobor, Rus tarih yaziminda yuzyillar boyunca, neredeyse yikilmanin engine gelmi§ Rus Devleti'nin bir kriz durumunda halk iradesi tarafindan yeniden canlandirilmasi ve Smuta Donemi'nin sonuflarindan biri olarak algilandi. Bu sonuf, °
demokratik kurumlar ya da en azindan merkeziyetfi kurumlar olmadan du^unulemezdi. z
Monar^i doneminde mulk temsilciligi Zemskiy Sobofa donu^mu^tu. Bir anlamda Zemskiy a z
(N
Sobor, eski Rus toplumuna ozgu birfok siyasi ve idari gelenegin devamiydi. Zemskiy Sobor p ™
Oi T-t (s)
Rus tarihinde onemli roller oynami^ti. Bunlar;
1- Ortodoks Kilisesi din adamlarinin toplandigi Kutsal dini konseylerdi. I5I
2- Erken feodal monar^i zamanlarindan kalma eski knez birliginin mirasi olan boyar dumasiydi. Bu organ bir nevi dani^ma niteligindeydi. Kadrosu, en onde gelen boyar
7 Karamzin, Istoriya Gosudarstva Rossiyskogo, T. 12; Solovyev, Istoriya Rossii s Drevney$ih Vremen, T. 8; Pokrovskiy, Russkaya Istoriya, T. 1; Platonov, Oferki po Istorii Smuti v Moskovskom Gosudarstv XVI-XVII vv.
ailelerinin temsilcilerinden oluguyordu. Olagan kamu hukuku normlari afisindan toplanmasi zorunluydu.8 Boyar dumasinin bir ornegi, Korkunf ivan tarafindan merkezilegmeyi amaflayan reformlari desteklemek ifin olugturulan Sefilmip Rada (izbrannaya Rada)9 idi.10 Ancak faaliyetleri geregi ayni zamanda bir danigma organiydi.
3- Belirli bir gehirde dogrudan demokrasinin bir organi olarak vefeler11 Zemskiy Sobor'larin orneklerindendi. Rusya tarihinde en bilinen< ornegi, Novgorod'un bagimsizligini kaybetmesiyle birlikte III. ivan (1440-1505) tarafindan yikilan Novgorod Vefe'siydi.
4- Mir12, Verv13 gibi kolektif sorumluluga sahip koylu toplulugu kavrami da Zemskiy Sobor'larin bir diger onemli orneklerinden biridir. Bu tur topluluklar, Russkaya Pravda'nin14 (XI. yuzyil) ilk donemlerinden beri bilinmektedir. £eligkili de olsa IV. ivan'in reformlariyla 1549'da Zemskiy Sobor karakterine sahip ilk konsey toplandi. Fakat konsey kisa bir sure sonra Sudebnik Hukuk Kanununun kabul edilmesi ve yerel yonetim reformu ile kaldirildi.
Ancak Zemskiy Sobor, uygulamada hifbir zaman kalici olarak geferli bir yasal belgeye dayanmamaktaydi ve her seferinde munferit gekilde yayinlanan bir kararnameyle yeniden toplanmaktaydi. Bu organ, bir kurum olarak igleyiginin dinamiklerini takip etmeyi mumkun kilan istikrarli bir belge akigina her zaman sahip degildi. Zemskiy Sobor'lar hakkinda bilgi iki tur kaynaktan elde edilmektedir: 1) Konseyin toplanmasina iligkin mektuplar, tutanaklar, konseyin guncel ve nihai belgeleri: 2) ilgili gozlemcilerin konsey hakkindaki notlari.15
Smuta Donemi'nde ve hemen oncesinde Zemskiy Sobor'lar far sefimi ifin aktif olarak beg kere toplanmigtir. Bunlar gu gekildedir;
a) Fedor ivanovif'in Sefiminde Zemskiy Sobor
1584'teki Zemskiy Sobor (muhtemelen ilkbaharda toplanildigi dugunulmektedir) Korkunf ivan'in oglu Fedor'u far olarak sefti. Ayrica Zemskiy Sobor, IV. ivan tarafindan tam olarak netlegtirilmeyen Fedor ivanovif'in tahttaki haklarinin megrulugu konusunu da belirlemigtir. Tahtin veraseti konusunda herhangi bir anlagmazlik yaganmamigtir. 1584 yilinda gerfeklegen bu Zemskiy Sobor hakkinda fok az bilgi gunumuze ulagabilmigtir.16
o
^ -
Z 8 Bu enstitunun olugum surecine iligkin detayli bilgi ifin bk. G. V. Saharov, "Stanovlenie i rol Boyarskoy Dumi v drevney
-ih ^ Rusi", Kontseptsiya V. O. Klyufevskogo. Aktualnie problemi gosudarstva i prava v slavyanskom mire: Materiali
^ o Mejdunarodnoy naufnoy konferentsii, Vitebsk, 26-27 aprely 2007goda. (Vitebsk, 2007), 218-220.
P cq 9 gar iv. ivan tarafindan kurulan ve farin yetkilerini kisitlayan kurum.
oi T-< © 10 Bu surefler hakkinda daha fazla bilgi ifin bk. i. A. ivannikov, "Oprifnina: prifini, soderjanie, posledstviya,"
Istorifeskaya i sotsialno-obrazovatelnaya misl 9/3-1 (2017): 56-61; V. A. Saharov, "Tsar ivan Vasilevif Grozniy i |6| izbrannaya rada: diskussiya o sudbah russkoy gosudarstvennosti," Vestnik Moskovskogo universiteta Upravlenie
(gosudarstvo i otyestvo) 21/4 (2014): 129-152.
11 Onemli devlet konularinin gehir fapinda konugulup karara baglandigi toplantilar.
12 Eski ve Orta £ag Rusya'sinda Slav kokenli tum halklar arasinda sosyal, politik ve kulturel yagamla ilgili kararlarin alindigi, ortak meseleleri tartigildigi ve dogrudan acil sorunlari ele alindigi bir meclistir.
13 Rusya'da eski bir toplumsal orguttur.
14 11. ve 12. yuzyillarda Kiev Rusya'sinin temel yasalarini ve yargi normlarini afiklayan ilk yazili yasa koleksiyonudur.
15 L. V. £erepnin, Zemskie Sobori Russkogogosudarstva vXVI-XVII vv. (Moskova: Nauka, 1978): 47 ve devami.
16 £erepnin, Zemskie Sobori Russkogo gosudarstva v XVI-XVII vv, 126.
Yeni letopise17 göre toplanan Zemskiy Sobor hakkinda §u kayitlar yer almaktadir: "... £ar Ivan Vasilyevif'in ölümünden sonra, Rus Devleti'nin tüm §ehirlerinden Moskova'ya geldiler ve gözya^lariyla £arevif Fedor Ivanovif'e tereddüt etmemesini belirttiler, Rusya Devleti'nin tahtina gönül rahatligiyla oturmasi ifin dua ettiler."18 Ayni §ekilde toplanan Zemskiy Sobor hakkinda Ingiliz Jerome Horsey19 24 Nisan 1584'te "büyük^ehirlerden, ba^piskoposlardan, piskoposlardan, manastir ba^rahiplerinden, kidemli din adamlarindan ve tüm soylu siniftan ayrim gözetmeksizin bir parlamento toplandigi" §eklinde notlar kaleme alinmi^tir.20 Benzer §ekilde Isvefli Petrei21 de yukaridaki bilgileri destekler §ekilde bilgiler vermi^tir. Horsey, Ingiliz kurumlarini Rusya'nin siyasi ve hukuki gerfekligine göre degerlendirmeye fali§mi§tir. Soylu siniftan "ayrim gözetmeksizin" bahsetmesi dikkat fekicidir ki bu, sinifli bir toplumun temsili bir organi ifin tamamen tipik bir durum degildir. Horsey, tahta fiki§ prosedürleri ifin seremonide bulunan ancak Zemskiy Sobor ifin fok da önemli olmayan din adamlarini ayrintili olarak betimlemektedir. Moskova'da bulunan kilise hiyerar^ileri tahta yeni bir hükümdarin sefilmesinde rol oynayan bir konsey mi, yoksa sadece siyasi anlamdan yoksun ritüel eylemleri pasif bir §ekilde gözlemleyen veya gerfekle^tiren bir izleyici kitlesi mi oldugunu söylemek zordur.22
1584 tarihli Zemskiy Sobor, bahsedilen demokratik gelenekler nedeniyle me^ruydu ve ortaya fiki^i afisindan yasaldi. Zemskiy Sobor'un tarti^masiz, me§ru son hükümdarin sefimine katilmi§ olmasi, sonraki dönemde gerfekle^ecek olan yeni hükümdar sefimlerine de zemin hazirlami^tir. Son olarak, Zemskiy Sobor tarafindan Fedor Ivanovif'e taht haklari üzerinde herhangi bir kisitlama yapilip yapilmadigina rastlanilmami^tir. b) Boris Godunov'un Sefiminde Zemskiy Sobor
Fedor Ivanovif'in ölümünden sonra bir tür iktidar bo^lugu ortaya fikti. 7 Ocak 1598'de iktidar gefici olarak e§i Irina Godunova'ya gefti, ancak £arife dokuz gün sonra bir manastira fekildi. Görünü^e göre bu süre zarfinda Patrik Iov (1525-1607)23 ve bazi boyar ailelerinin temsilcilerinin yer aldigi perde arkasi görü^meler gerfekle§mi§tir. 1598'de Zemskiy Sobor'un toplanmasi hakkinda fok az bilgi günümüze ula§mi§ olup, sadece konsey sonrasi tutanaklardaki verilere göre, Patrik Iov'un daveti üzerine sinif temsilcileri toplanmi^tir. Patrik, Rusya Devleti'nin tüm topraklarindan Moskova'ya herkesin gelmesi ifin fagrida bulunmu^tur.24
Ünlü Sovyet Tarihfisi L. V. £erepnin, belirlenen tutanaklara dayanarak taf giyme sürecinin a^amalarini incelemi^tir. Yazar, Boris Godunov'un 17 ^ubat'ta sefildigini, bu ^
toplantinin Patrik Iov tarafindan afildigini ve Boris Godunov'un katilimi olmadan ^ tj gerfekle^tigini belirtmi^tir. Ayrica konseyin ertesi günü 18 ^ubat'ta Uspenskiy < ° >~
--H 1
17 1584'ten 1630'a kadar olan olaylari kapsayan, 17. yüzyila ait bir Rus kronigidir. Smuta Dönemi tarihi hakkinda
önemli bir kaynaktir. 171
18 K. Bussov, A. Elassonskiy & E. Gerkman, Hroniki Smutnogo vremeni (Noviy Letopisets)(Moskova: 1998): 267.
19 1550-1626 yillari arasinda yajayan Ingiliz diplomat. 1573-1590 yillari arasinda birfok kez Rusya'yi ziyaret etmijtir.
20 Ser Djerom Gorsey, Zapiski o Moskovii XVI Veka. (Petersburg: 1909), 52-53.
21 1570-1622 yillari arasinda yajayan Isvefli diplomat. Büyük Moskova dukaligi tarihi kitabin yazari.
22 £erepnin, Zemskie Sobori Russkogogosudarstva v XVI-XVII vv., 127-129.
23 Moskova'nin ilk patrigi (1589-1605).
24 Boris Fedorovif Godunov'un £ar sefilmesine ilijkin bk. Akti, sobrannie v bibliotekah i arhivah Rossiyskoy imperii arheografifeskoyu ekspeditsieyu Imperatorskoy akademii nauk. 1598-1615 (Petersburg: 1836), 23.
Katedrali'nde dua toreni duzenlenmi^tir. 20 ve 21 ^ubat'ta ise Boris Godunov ve irina'nin onayini almak ifin Novodevifiy Manastiri'na dogru yuruyu§ yapilmi^tir. 26 ^ubat'ta Novodevifiy Manastiri'ndan Boris Gudonov ifin gefi§ toreni gerfekle§tirilmi§ ve sonrasinda ise yeni far Boris Godunov bir konu^ma yapmi^tir. 9 Mart'ta ise biat edilmi^tir.25
Boris Godunov'un tahttaki haklari onaylanmi ve bu haklar birkaf gerekfede birle§tirilmi§tir. Bu gerekfeler ise; Boris Godunov'un ilahi hukumdarlik gostergeleri, IV. ivan'in Boris Godunov'a sozde emanet ettigi iradesi ve Fedor ivanovif'in iradesi §eklindeydi. £erepnin, bunun daha sonra Agustos 1598'de hazirlanan onaylanmip kararnamenin temelini olu^turan ve Boris Godunov'un taht haklarini daha kapsamli bir §ekilde tasdikleyen bir metin oldugunu tahmin etmektedir.26 Daha sonra, konseydeki konularin uf kategoride toplanmasindan bahsedilmi^tir. Kutsanmi§ konsey, kraliyet senkliti27, ardindan adayin liyakatinin bir afiklamasi verilmi^tir. Ayrica ona yemin metni ve fe^itli hanedanlarin tarihi hakkinda belge de teslim edilmi^tir.
M. N. Tihomirov, V. O. Klyufevskiy, L. V. £erepnin gibi onde gelen Rus tarihfileri bu sefimin me^ruiyetini ele§tirmi§tir. M. N. Tihomirov, Boris Godunov'un tahta sefilmesinin onceden hazirlandigini ve hifbir §ekilde halkin onayinin alinmadigini belirtmi^tir.28 V. O. Klyufevskiy ise sefimin yapisina degil, konunun gidi^ati uzerinde ele^tirilerde bulunmu^tur.29 L. V. £erepnin, daha sonraki donemlerde ortaya fikan soylentilere dayanarak konseyin tarti^mali olduguna deginmi^tir.30
Gerfekle^en bu Zemskiy Sobor, Boris Godunov'un, ayni prosedurden gefen Fedor ivanovif ile ayni seviyede oldugu §eklinde bir du^uncenin olu^masina olanak sagladi. Buna ek olarak, sefim proseduru kavraminin bulunmamasindan oturu, belirsiz gorunen sefime paralel olarak propagandalar ve siyasi entrikalar olu§mu§tur. Bu nedenle Zemskiy Sobor, yeni hukumdarin me§rula§tirilmasinin usule ili^kin bir unsuru gibi hareket etmi^tir. Ayni zamanda Boris Godunov'un Tanri tarafindan sefilmi^lik ve onceki hukumdarlarin iradesi gibi iki onemli unsuru da unutmamak gerekir.
c) Vasiliy §uyskiy ve Vladislav Vaza Sefiminde Zemskiy Sobor
Vasiliy §uyskiy ve Vladislav Vaza'nin hadiseleri genellikle sefimlere yansimami^tir. Boris Godunov ve Duzmece I. Dmitriy'in olumunden sonra Rusya tahtinda bir iktidar bo^lugu ortaya fikti. Vasiliy §uyskiy destekfilerini arkasina alarak tahta oturdu. Rus o tahtinda gerfekle^en bu olay bir sefim konseyine benziyordu fakat gerfekte oyle degildi. a Donemin kaynaklari da gerfekle^en sefimi bu §ekilde degerlendirmiyordu. Anla^ilan o ki, ^ ^ Vasiliy §uyskiy, soylulardan ve tuccarlardan olu^an temsilcilerle, yani ba§ka §ehirlerden
S ° ES gonderilenler olmadan yalnizca Moskovalilarin katilimiyla boyar dumasinin uzun bir
D h'/J>
« rn w toplantisindan sonra far olarak sefilmi^ti. £erepnin, meydana gelen bu olaylara bir .p. afiklama olarak, komplocularin halk ayaklanmasini kendi amaflari ifin kullandiklarina
25 £erepnin, Zemskie Sobori Russkogogosudarstva v XVI-XVII vv., 143.
26 £erepnin, Zemskie Sobori Russkogo gosudarstva v XVI-XVII vv., 137.
27 Kraliyet Konseyi.
28 M. N. Tihomirov, Rossiyskoegosudarstvo XV-XVII vekov (Moskova:1973), 65-68.
29 V. O. Klyufevskiy, Sostav predstavitelstva na soborah Drevney Rusi. Sofineniya (Moskova: 1959], 68.
30 £erepnin, Zemskie Sobori Russkogo gosudarstva v XVI-XVII vv., 141.
deginmi^tir.31
Vasiliy §uyskiy her ne kadar hukumetin ba^ina gefmi§ olsa da iktidardaki zayifliginin farkindaydi ve bundan dolayi konumunu guflendirmek ifin hafi opmu§32 ve yasalar onunde herkesin adaletli bir §ekilde yargilanacagi teminati vermi§, bu §ekilde mutlakiyetini kismen sinirlami^ti. Bu esnada boyarlarin ^uyskiy'in boylesine ali^ilmadik bir teminat vermesine canlari sikilmi§ ve onu bu fikirden dondurmeye de fali§mi§lardi. Bazi ara^tirmacilar, Vasiliy ^uyskiy'in bu davrani^ini Habeas'in corpus33 yasasina benzetmi^tir.34
Vasiliy ^uyskiy'in bu davrani^i belki de daha sonra me^ruiyet kazanmak ifin bir plandi. O, konsey tarafindan sefim proseduru kapsaminda geleneksel me§rula§tirma yontemiyle degil, yeniliklerden ba^layarak me^ruiyet hakki elde etme gibi yeni bir yontem ile iktidara gelmeye fali§mi§ti.
Vasiliy ^uyskiy'i sefen meclis bir konsey gibi gorunmeye fali§mi§ti, ancak temsiliyet kriterini kar^ilamiyordu. Bu yuzden Vasiliy §uyskiy hafi operek bu eksik kriter durumunu kismen de olsa gidermeye fali§mi§tir. Ayrica haf opme seremonisi hem boyar ortaminin baskisi altinda sinirlandirilmaya zorlanan Vasiliy ^uyskiy'in zayifligi hem de gucu olarak gorulebilir. £unku hafi opmek onun halk arasinda daha fazla populerlik kazanmasina ve sefildigi sirada afikfa bagli oldugu boyarlara direnmesine olanak taniyacakti.35
Polonya Prensi Vladislav Vaza'nin yedi boyar tarafindan far olarak sefilmesi vakasi ise daha da fazla sorunun kafalarda olu^masina sebep olmu^tur. Askeri olaylarin yapisi goz onune alindiginda yedi boyarin gerfekle§tirmi§ oldugu sefimin me^ruiyeti geferli olmaktan uzakti. Toplanan bu Zemskiy Sobor, ba^kentte bulunan ki^ilerden olu^maktaydi ve geleneksel bir toplanti yapilamami^ti. Bununla birlikte, Ortodoks olmayan bir adayla yapilan muzakereler dogal olarak teminatlar gerektiriyordu ve bu teminatlar da anla^ma-yasa §eklini aliyordu. Ayrica, muhtemelen Polonyalilar adaylarinin geni§ haklar elde ettiginden emin olmak istiyorlardi.36 Talep edilen bu teminatlar Polonyali yeni far adayi tarafindan kabul edildi. Daha sonrasinda Vaza'nin hafini optuler.37 Toplanilan konseyin belgelerinin hukumleri, Rus tarihindeki ilk anayasal projelerden biri olarak adlandirilan
31 £erepnin, Zemskie Sobori Russkogogosudarstva vXVI-XVII vv., 152-154. o
32 Hafi öpmek yemin etmek anlamindadir. Belirli bir jekilde hareket etme konusunda Tanri'ya bagliliktir. Vasiliy
§uyskiy hafi öptügünde dini anlamda belirli bir tarzda hüküm sürmeye yemin ettigi ifin güflerini sinirladi. Bu z
alijilmadik bir durumdu. £ünkü krallar güflerini bir bütün olarak Tanri'dan hifbir kisitlama olmaksizin aliyordu. Hafi ^ ú
öpmesinin tek makul nedeni zayif bir konumda olma hissi, sembolik bir eylem gerfeklejtirerek destek kazanma ^ o arzusudur. g ■■ m
33 Habeas Corpus Act, yönetici zümredeki kiji veya kijilerin özgür insanlari keyfine göre tutuklamalardan koruyan bir s 1 kurumdur. Detayli bilgi ifin bk. Metin Feyzioglu, "Anglo Sakson ve Anglo Amerikan Hukuk Düzenlerinde Habeas
Corpus Kurumu," Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 44 (1995 ): 665-688. 191
34 V. A. Rogov & V. V. Rogov, Drevnerusskaya pravovaya terminologiya v otnoshenii k teorii prava (oferki IX- seredini XVII v.) (Moskova: 2006), 169-171; Ayrica bk: D. V. Liseytsev, "Tsentralnaya vlast v Rossii epohi Smuti nafala XVII v.: sujestvovala li alternativa ukrepleniyu samoderjaviya?," Vestnik Moskovskogo universiteta Politicheskie nauki 12/5 (2012): 3-4.
35 £erepnin, Zemskie Sobori Russkogo gosudarstva v XVI-XVII vv., 151-160.
36 Bu arada Vladislav Vaza'nin, fejitli nedenler öne sürerek Smuta Dönemi'nde Rusya'ya asla ulajamamij olmasi dikkat fekicidir.
37 Yeni farin hafini öpmek ona olan bagliligi ifade etmektedir.
anlagmalarin temelini olugturdu.38
(6(('deki Tüm Ülke Konseyi'nin verdigi karara göre ikinci milis konseyi, siyasi olmaktan ziyade geçici (olaganüstü) idari bir organ olarak konumlandirilmigti. Amacina ulagtiktan sonra olagan kurallara göre megru kurucu bir organin toplamasi gerekiyordu.39 d) Mihail Romanov'un Seçiminde Zemskiy Sobor
Mihail Romanov'un seçimi en çok efsanelegtirilen ve üzerinde en çok çaligilan konudur. Çmnài bu son seçimde yeni bir hanedan devletin bagina geçmigtir. D. V. Liseycev'in görügüne göre, (6(3 baglarindaki olaylara iligkin mitolojik görüglerin ortaya çikmasindaki sebeplerden biri, Mihail Romanov'un saltanatinin ilk yillarindaki kaynaklara dayanmaktaydi. (6(3'teki Zemskiy Sobor'un gidigati Tanri tarafindan önceden belirlendigi için Mihail Fedoroviç'i çar ilan etmekten bagka bir karar verme seçenegi yoktu. Kisacasi (6(3 konseyinde bagka aday yoktu (yani "seçeneksiz bir seçimdi").40
Sovyet tarih yaziminda, Smuta Dönemi'nin ardindan çari seçen Zemskiy Sobor, kogullarin tam olarak olgunlagmamasi nedeniyle alt siniflarin mücadelesinin yenilgisi olarak algilaniyordu. Sovyet sonrasi tarih yazimi açisindan bakildiginda, bu olay, ülkedeki liberal reformlar için kaçirilmig bir firsata ya da krallarin patrimonyal görügünden bu yana devletin varliginin ve Rus Devleti'nin muhafazakâr-demokratik temellerinin dogrulanmasi gibi görünüyordu. Moskova Devleti'nin topraklarindaki hâkimiyeti yerini ulusal odakli bir yaklagima birakmig ve hanedanin misyonu olan yönetim kavrami Ortodoks halka hizmet etme kavramina dönügtürülmügtür.41
Örgütsel açidan bakildiginda, Moskova'nin milisler tarafindan iggal edilmesinin hemen ardindan Zemskiy Sobor'un toplanmasi için girigimlerde bulunuldu. Konseye katilmak üzere seçilmig temsilcilere gönderilmesine iligkin mektup ((( Kasim (6(2'de Solviçegodsk'ta], konsey adina degil, D. Trubetskoy ve D. Pojarskiy prensleri ve yoldaglari adina yazilmigti.42 D. Pojarskiy, taht için olasi adaylar ve onlarin temsilcileriyle yazigmalarda bir konsey toplama ve bir hükümdar seçme arzusundan defalarca bahsetti.43
38 M. D. Çupova, "K postanovke voprosa o formirovanii konstitutsionnih idey v Rossii v XVI-XVII vv.," Vestnik Universiteta im. O. E. Kutafina (MGYUA) 8/48 (2G(8): 44-46.
39 Çupova, "K postanovke voprosa o formirovanii konstitutsionnih idey v Rossii v XVI-XVII vv.," 47-48; A. P. Pavlov, "Tsar Mihail Romanov: vhojdenie vo vlast," Vestnik Volgogradskogogosudarstvennogo universiteta. Seriya 4, Istoriya.
o Regionovedeniye. Mejdunarodnie otnoçeniya. 24/2 (2G(9): (48.
40 D. V. Liseytsev, "Zemskiy Sobor (6(3 g.: vibori bez vibora ili vibor bez viborov?," Vestnik Volgogradskogo Z gosudarstvennogo universiteta. Seriya 4: Istoriya. Regionovedeniye. Mejdunarodnie otnoçeniya. 24/2 (2G(9): (39.
•ф и 41 Detayli bilgi için bk. T. V. Çatkovskaya, "Osmislenie pravovih posledstviy «Smutnogo vremeni» v trudah rossiyskih
^ o istorikov prava vtoroy polovini XIX-naçala XX veka," Severo-kavkazskiyyuridiçeskiy vestnik4 (2G2(): (3; A. S. Popov,
g ta "Istoriko-sotsiologiçeskoe issledovanie V. O. Klyuçevskim Smutnogo vremeni," Izvestiya PGPUim. V. G. Belinskogo 27
oi т-t © (2G(2): 924-987. Ayrica toplanan bu konseyde yalnizca hanedanin kurucusunun ortak seçime bagli oldugu, onun
soyundan gelenlerin bagli olmadigi fikri ortaya çikti. Megruiyet anlatisinin degigtirmenin nesnel temeli |10| mutlakiyetçilige geçigti - nispeten boyar destegine ihtiyaç duyan hanedan, bir noktada siyasi hak talep etmeyi birakan
soylulara güvenmeye çaligti. Böylece, Zemskiy Sobor kurumunun gereksiz oldugu ortaya çikti ve ardindan hükümdari onaylama konseylerinin düzenlenmesi tamamen durduruldu Bk. D. E. Letnyakov, "Smutnoe vremya v Rossii: ot revolyutsii k restavratsii,"Vestnik Rossiyskogo universiteta drujbi narodov. Seriya: Politologiya, ( (2G(9): (9.
42 P. G. Lyubomirov, Oçerk istorii nijegorodskogo opolçeniya 1611-1612 gg. Podvig nijegorodskogo opolçeniya (N. Novgorod: Knigi, 2G((].
43 N. V. Ribalko, "Problema vibora gosudarya v Rossii i zemskoe samoupravlenie v period Mejdutsarstviya: po materialam aktovogo deloproizvodstva," Nauçnie vedomosti Belgorodskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya: Istoriya. Politologiya (5/(58 (2G(3): 94-96.
Toplanma sürecinin, geçici laikler tarafindan gerçekleçtirilmesi dikkat çekicidir. Ancak sûreç çok hizli ilerlememiçtir. 1613 kiçinin sonunda Moskova'da yeterince temsilci toplanamamiçti. Konsey tüm ülkeyi temsil edemiyordu. Yalnizca Yaroslavl, Rostov, Ryazan, Kalyazin, Torjok ve Kolomna çehirlerinden katilimcilar gelmiçti. D. V. Liseytsev bu dönemde Tula, Vladimir, Kadom, Novosil ve Çerni'den temsilcilerin de Moskova'da bulundugunu belirtmiçtir.44 Buna paralel olarak birçok görü^me ve entrika yaçandi. Önceki boyar hükümeti yeni ortaya çikan siyasi sistemde yerini bulmaya çaliçiyordu. Çok sayida siyasi çahsiyet, Polonyalilarla veya düzmece çarlarla yaptiklari içbirlikleri nedeniyle çu veya bu ôlçûde itibarsizlaçmiçti. Çar seçme prosedürü çetin bir çekilde geçmiçti. Aday üzerinden aktif olarak tartiçmalar yaçanmiçtir. Polonyali temsilciler kendi adaylari olan Marina Mniçek ve Düzmece Dmitriy'in oglunu destekliyorlardi.45 Bazi kaynaklar Knez Trubetskoy'un taht için aktif bir mücadele yürüttügünü belirtmiçtir.46 Baçlangiçta yurt diçindaki tüm adaylari da kapsayan ve daha sonra konuya kurayla karar verecek olan soylularin iki açamali bir seçim tartiçmasi fikri ortaya atildi. Ancak Mihail Romanov'un destekçileri buna izin vermedi.47 $ubat ayinin baçinda, meçru bir hükümdarin yoklugu bahanesiyle maaçlari ertelenen Kazaklar, seçim sürecinin hizlandirilmasi talebinde bulundu ve hükümet onlara iki haftalik süre için ricada bulundu. 21 ^ubat'ta Kazaklar, Mihail Romanov'un çar ilan edilmesini talep etti ve Moskova'daki yetkilileri bunu kabul etmeye zorladi.48 Mihail Romanov'un adayligi, Knez Trubetskoy hariç, konseydeki tüm siyasi katilimlar için uygun bir adaydi. 25 ^ubat'ta Kazan'a gönderilen Kazaklar, yeni hükümdarin seçiminde konseyi ihmal nedeniyle azarladilar. Ilginçtir ki Kazaklar, Mihail Romanov'un hükümdarligi onaylanmadan önce sadakatle onun haçini öpmü^lerdi.49
Konseyin sonucunda onaylanmiç bir belge hazirlandi. Bu belgenin derleyicileri Moskova'da yaçanilan felaketlerin önceki iki çarin yasadiçi seçilmesinin bir sonucu oldugunu belirttiler. Mihail Romanov'un Fedor Ivanoviç ile akrabaliginin bulunmasindan ötürü dogru aday oldugunu savundular.50
Toplananlarin sayisi ile temsiliyet gerekliligi arasindaki bariz farkliliga ragmen, bu argüman hiçbir zaman Romanovlara karçi ileri sürülmedi; daha ziyade çagdaçlari tarafindan basitçe dile getirildi. Açikçasi, belirli temsil normlari fikri yalnizca soyut nitelikteydi ve o kadar da önemli degildi. Bir kez daha, yeni çarin meçruiyetine iliçkin söylemde dindarligin ve son meçru hükümdarla bagin anlam açisindan açikça hâkim oldugu birçok anlatinin koordinasyonunu ayni anda görebiliyoruz. Konseyin hukuki yönü, °
temelini oluçturan siyasi anlaçmalar kadar önemli degildi. Sonucu nüfuzu elinde z
a 2
--D g
44 Liseytsev, "Zemskiy Sobor 1613 g.: vibori bez vibora ili vibor bez viborov?," 140. œ ^ W
45 Ribalko, "Problema vibora gosudarya v Rossii i zemskoe samoupravlenie v period Mejdutsarstviya: po materialam aktovogo deloproizvodstva," 94-96. |11|
46 A. P. Pavlov, "Pravyaçie krugi Rossii na zaverçayuçem etape Smutnogo vremeni," Vestnik SPbGU. Istoriya 63/3 (2018): 733.
47 Pavlov, "Pravyaçie krugi Rossii na zaverçayuçem etape Smutnogo vremeni," 734-735.
48 Liseytsev, "Zemskiy Sobor 1613 g.: vibori bez vibora ili vibor bez viborov?," 141.
49 Liseytsev, "Zemskiy Sobor 1613 g.: vibori bez vibora ili vibor bez viborov?," 141-142.
50 P. B. Uvarov & S. G. Dmitrina, "Sovremennaya oteçestvennaya istoriografiya ob istorçeskom znaçenii izbraniya na Tsarstvo Mihaila Fedoroviça Romanova," Vestnik YUUrGU. Seriya Sotsiaino-gumanitarniye nauki 18/2 (2018): 37; A. P. Pavlov, "K istorii utverjdennoy gramoti 1613 g.," VestnikSankt-Peterburgskogo universiteta. Istoriya 3 (2015): 15.
bulunduran tüm katilimcilari memnun etti ve yeni bir siyasi in^anin ba^langif noktasi oldu.
Genel olarak, yukarida belirtilenlerden de anla^ilacagi gibi, yasal haliyle Zemskiy Sobor, gelenegin (gelenege güvenme, a^inalik, beklentiler) ve emsalin (belirli bir kurala güvenme) özelliklerini birle^tiren bir tür idari gelenege benziyordu. Ayni zamanda, hukuki niteligi ve iferigi itibariyle sefim konseyinin kurulmasi, kati bir siyasi ve hukuki prosedürden ziyade sistemdeki en önemli kurum degil, daha fok bir ilke niteligindeydi. En genel haliyle Zemskiy Sobor'lar, siyasi ve hukuki kültür bile^imleri olan ruhani hiyerar^iler, boyarlar, §ehirlerin ve soylularin temsilcilerinin bulundugu ve farin istegi üzerine bu temsilcilerin ayri ayri oturarak fara tavsiyelerde bulundugu toplantilardi.
Zemskiy Sobor ifadesinin, kendisi kaynaklar tarafindan nispeten nadiren kullanildigi ifin tarihfiler genellikle §u veya bu §ekilde bir konsey olarak kabul edilip edilemeyecegini tarti§mi§lardir. Fedor ivanovif'i sefmek ifin Zemskiy Sobor'u kullanma örnegi ve bunu peki^tiren Boris Godunov'u sefme deneyimi, yeterince me§ru olmayan bir hükümdar ifin konsül sefiminin zorunlu oldugu fikrini yaratti. Pratik sefim uygulamasi; anla^mazliklarin varligi, konseyi toplamayi ba^latanin rolü, adayin durumu gibi her zaman farkli ve siyasi faktörlere bagli oldu. Zemskiy Sobor'un zorunlu unsurlari ise taf giyme ve krala yemin etme törenleri §eklindeydi. Zemskiy Sobor"larda halk tarafindan sefim prosedürün gerfekle^mesinin yani sira bir de adayin taht haklari ve Tanri tarafindan sefimin söylemleri de e§lik etmi^tir.
Ancak bunlar olagan sosyo-politik söylemin di^inda olu§mu§lardi ve bu nedenle en azindan Vasiliy §uyskiy veya Vladislav Vaza gibi hükümdarlari me§rula§tirma i^levlerini tam olarak yerine getiremediler. Görünü^e göre Zemskiy Sobor hifbir zaman monar^iyi sinirlayan bir organ olmadi ve katilimcilari, kendilerini sava^fi ve siyasi haklarin tebaasi olarak görmüyorlardi. Bu nedenle konseylerin sonuflarindan memnun olmayanlar, hukuki olarak sonuflara itiraz etmeye fali^madilar, siyasi olarak rakiplerini yok etmeye ve taht haklarina ili^kin kendi söylemlerini in§a etmeye fali^tilar. Zemskiy Sobor'un tahta bir hükümdar sefmedeki en önemli i^levi, daha sonraki me§rula§tirma söylemleri ve anlatilari ifin olgusal bir temel olu^turmaktir.
Sonuf
Zemskiy Sobor kurumu Rus toplumunda önemli bir yer tutmaktadir. Eski Rus ve o Slav toplumlarinda köy ve §ehirlerle ilgili önemli kararlar burada alinmaktaydi. Alinan bu a önemli kararlar ise tek bir ki§i nezdinde degil, toplumsal bir §ekilde gerfekle^mekteydi.
^ ^ Bundan dolayi Zemskiy Sobor'lar erken Rus toplumunda kolektif bir bilincin dogmasi ve S ° ES geli^mesinde önemli bir rol oynuyordu. Bu eski Rus gelenegi zamanla Rus Devleti'nin 02 ^w güflenmesiyle en üst makamlara kadar etkisini gösterecek ve yeni far adaylarinin _|12| sefimlerinde bu meclis aktif bir yer tutacaktir. Özellikle Smuta Dönemi dedigimiz
kari^liklilar döneminde yeni far adaylari kendi me^ruiyetlerini saglamla^tirmak adina Zemskiy Sobor'lar tertip edeceklerdi. Tertip edilen bu Zemskiy Sobor'larin vermiß oldugu kararlara göre yeni farin me^ruiyeti onaylanmi§ oluyordu. Buradan da anla^ilacagi üzere far adaylarinin devletin ba^ina gefebilmesi ifin Zemskiy Sobor'un destegine ihtiyaci vardi. Ayrica toplanan Zemskiy Sobor'larin bünyesinde ülkenin birfok yerinden temsilcilerin
gelmesi gerekiyordu. Sadece Moskova'da bulunan ki^ilerden ya da far adaylarinin fevresindeki ki^ilerden olu^an Zemskiy Sobor'lar me^ruiyet saglami§ olmuyordu. Bundan dolayi yukarida da degindigimiz gibi ozellikle Vasiliy §uyskiy ve Vladislav Vaza adina toplanan Zemskiy Sobor'lar tarti^mali bir hal almi^ti. £unku toplanan Zemskiy Sobor'larin tum ulkeyi temsil etmesi gerekiyordu. Vasiliy §uyskiy ve Vladislav Vaza ise kendi fevreleri tarafindan olu^turulan ki^ilerden Zemskiy Sobor'u toplami^lardi. Ayrica Zemskiy Sobor'lar kismen Vasiliy §uyskiy orneginde goruldugu gibi farin mutlakiyetini ortulu bir §ekilde olsa da kisitlamaktaydi. Bu durum daha sonra Romanov hanedani doneminde ortadan kalkacaktir.
Zemskiy Sobor sefimlerinde onemli bir diger husus ise yeni far adaylari ifin sabit bir hanedan devamliligi §artinin bulunmamasidir. Smuta Donemi'nde gerfekle^en Zemskiy Sobor'larda farkli hanedanlardan killer Rus tahtina oturmu^lardir. Zemskiy Sobor'larin olu§turmu§ oldugu bu sefimler devletin tek bir hanedanin tekelinde olmasini engellemi^tir. Bu husus toplumsal afidan onemli bir adim olmu^tur. Sefimlerde ongorulen en onemli §artlardan biri boyar ailesine mensup olmak ve tum ulkenin destegini elde etmi§ olmaktir. Smuta Donemi'nde toplanmi§ olan be§ Zemskiy Sobor sefimlerinden dordu farkli hanedanlari temsil etmekteydi.
Rusya tarihinde koklu bir gefmi^e ve gelenege sahip olan Zemskiy Sobor kurumu far sefimlerinde 17. yuzyili ba^larina kadar aktif olarak toplanmasina ragmen bu yuzyilda artik yava§ yava§ far sefimleri konusunda onemini kaybetmeye ba^layacaktir. Oyle ki Romanov hanedani ile birlikte Rus Devleti'nde monar^i ve mutlakiyet guf kazanmi^tir. Yani Romanov hanedaninin ilk fari olan Mihail Romanov'un sefimi ifin son kez toplanan Zemskiy Sobor bu gorevini yerine getirdikten sonra bir daha far sefimi ifin toplanmayacaktir. Buradan da anla^ilacagi uzere bundan sonra farlar me^ruiyet elde etmek ifin Zemskiy Sobor"lara ihtiyaf duymayacaktir. ilk Rus topluluklarindan beri kolektif bir bilinf olu^turan Zemskiy Sobor'lar 17. yuzyilda onemini kaybetmeye ba^lamasiyla yerini monar^i ve mutlakiyete birakmi§ ve bu durum Rus toplumunda olumsuz bir etki yaratmi^tir. 1917 ihtilalinin gerfekle^mesinin altinda yatan sebeplerden birini de burada aramak gerekir.
*
*
*
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazarlar, makaleye eçit oranda katki saglamiç olduklarini beyan etmektedirler.
3. Çikar Çatiçmasi Beyani: Yazarlar, herhangi bir çikar çatiçmasi olmadigini beyan etmektedirler. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The authors declare they have contributed equally to the article.
3. Competing interests: The authors declare no competing interests.
|13|
Q Z
*
*
*
KAYNAK^A
Akti, Sobrannie v Bibliotekah i Arhivah Rossiyskoy imperii Arheografifeskoyu Ekspeditsieyu imperatorskoy akademii nauk. 1598-1615. Sankt-Peterburg: 1836.
Bussov, K., A. Elassonskiy & E. Gerkman. Hroniki Smutnogo vremeni (Noviy Letopisets). Moskova: 1998.
£erepnin, L. V. Zemskie Sobori Russkogogosudarstva v XVI-XVII vv. Moskova: Nauka, 1978.
£upova, M. D. "K postanovke voprosa o formirovanii konstitutsionnih idey v Rossii v XVI-XVII vv." Vestnik Universiteta im. O. E. Kutafma (MGYUA) 8/48 (2018): 34-50.
Feyzioglu, Metin. "Anglo Sakson ve Anglo Amerikan Hukuk Düzenlerinde Habeas Corpus Kurumu." Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 44 (1995 ): 665-688.
Fuko, M. Nujno zapipat obpestvo. Sankt-Peterburg: 2005.
ivannikov, l. A. "Oprifnina: prifini, soderjanie, posledstviya" istorifeskaya i sotsialno-obrazovatelnaya misl 9/3-1 (2017): 56-61.
Karamzin, N. M. istoriya Gosudarstva Rossiyskovo. T. 11-12. Petersburg: 1824.
Klimenko, A. i. "Marksistskie osnovaniya sovremennoy filosofii prava." Trudi instituta gosudarstva i prava RAN 15/6 (2020): 58-76.
Klyufevskiy, V. O. Sostavpredstavitelstva na soborah Drevney Rusi. Sofineniya. Moskova: 1959.
Letnyakov, D. E. "Smutnoe vremya v Rossii: ot revolyutsii k restavratsii." Vestnik Rossiyskogo universiteta drujbi narodov. Seriya: Politologiya. 1 (2019): 13-23.
Liseytsev, D. V. "Tsentralnaya vlast v Rossii epohi Smuti nafala XVII v.: sugestvovala li alternativa ukrepleniyu samoderjaviya?" Vestnik Moskovskogo universiteta Politicheskiye nauki 12/5 (2012): 3-14.
_. "Zemskiy Sobor 1613 g.: vibori bez vibora ili vibor bez viborov?" Vestnik
Volgogradskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya 4: istoriya. Regionovedeniye. Mejdunarodnie otnopeniya 24/2 (2019): 137-146.
Lyubomirov, P. G. Oferk istorii nijegorodskogo opolfeniya 1611-1612 gg. Podvig nijegorodskogo opolfeniya. N. Novgorod: Knigi, 2011.
Pavlov, A. P. "K istorii utverjdennoy gramoti 1613 g." Vestnik Sankt-Peterburgskogo universiteta. istoriya 3 (2015): 11-20.
_. "Pravyagie krugi Rossii na zavergayugem etape Smutnogo vremeni." Vestnik SPbGU.
istoriya 63/3 (2018): 729-747.
_. "Tsar Mihail Romanov: vhojdenie vo vlast." Vestnik Volgogradskogo
gosudarstvennogo universiteta. Seriya 4: istoriya. Regionovedeniye. Mejdunarodnie otnogeniya. 24/2 (2019): 147-157.
Platonov, S. F. Oferki po istoriy Smuti v Moskovskom Gosudarstv XVI-XVII vv. Petersburg: 1910.
Pokrovskiy, M. N. Russkaya istoriya, T. 1. Petersburg: 2002.
Popov, A. S. "lstoriko-sotsiologifeskoe issledovanie V.O. Klyufevskim Smutnogo vremeni." izvestiya PGPUim. V. G. Belinskogo 27 (2012): 924-987.
Ribalko, N. V. "Problema vibora gosudarya v Rossii i zemskoe samoupravlenie v period Mejdutsarstviya: po materialam aktovogo deloproizvodstva." Naufnie vedomosti
Belgorodskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya: istoriya. Politologiya 15/158 (2013): 91-99.
Rogov, V. A. & Rogov, V. V. Drevnerusskaya pravovaya terminologiya v otnopenii k teorii prava
(oferki IX- serediniXVII v.). Moskova: 2006. Saharov, G. V. "Stanovleniye i rol Boyarskoy Dumi v drevney Rusi." Kontseptsiya V. O. Klyufevskogo. Aktualnie problemi gosudarstva i prava v slavyanskom mire: Materiali Mejdunarodnoy naufnoy konferentsii. Vitebsk, 26-27 aprely 2007goda. Vitebsk: 2007. Saharov, V. A. "Tsar ivan Vasilevif Grozniy i izbrannaya rada: diskussiya o sudbah russkoy gosudarstvennosti." Vestnik Moskovskogo universiteta Upravlenie (gosudarstvo i obpestvo) 21/4 (2014): 129-152.
Ser Djerom Gorsey, Zapiski o Moskoviy XVI Veka. Petersburg: 1909.
Solovyev, S. M. istoriya Rossii s Drevneypih Vremen. T. 7-8. Petersburg: 1896.
^atkovskaya, T. V. "Osmislenie pravovih posledstviy «Smutnogo vremeni» v trudah rossiyskih istorikov prava vtoroy polovini XIX-nafala XX veka." Severo-kavkazskiy yuridifeskiy vestnik 4 (2021): 9-14.
Tihomirov, M. N. Rossiyskoyegosudarstvo XV-XVII vekov. Moskova: 1973.
Uvarov, P. B. & S. G. Dmitrina. "Sovremennaya otefestvennaya istoriografiya ob istorfeskom znafenii izbraniya na Tsarstvo Mihaila Fedorovifa Romanova." Vestnik YUUrGU. Seriya
Sotsialno-gumanitarniye nauki 18/2 (2018): 36-40.
^ ^ ^
0. 4.
D
z
tNJ Z °
™ S
p¿ 1 |15|
