CC BY
3RUSAD 10, 2023,1-24
Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 25.10.2023 Kabul - Accepted: 05.12.2023 Yaym - Published: 31.12.2023 doi: 10.48068/rusad. 1381079
£ARLIK RUSYA'SININ DOGU AVRUPA'DAKi "BELGOROD SAVUNMA HATTI" iN$ASININ ÖNEMi ve
KAZAKLARIN ETKiSi
© Cem BAYINDIR1 Öz
XVI. yüzyil baglarinda Altin Orda Devleti'nin fökügü, Dogu Avrupa'da fegitli güfler arasinda nüfuz ve egemenlik mücadelelerine yol afmigtir. Bu bölgede, Osmanli Devleti himayesindeki Kirim Hanligi, Lehistan-Litvanya Birligi ve £arlik Rusya'si arasindaki rekabet ön plana fikmigtir. £arlik Rusya'si, kendisini Altin Orda Devleti'nden bogalan topraklarin varisi saydigindan bölgeye dogru bir genigleme göstermigtir. Ayni zamanda Kiev Knezligi zamanindaki topraklarin da mirasfisi olarak kendilerinde hak görmeleri, bölgeye dogru geniglemelerini tetiklemekteydi. Ancak XVII. yüzyilin baglarinda £arlik Rusya'si, Lehistan-Litvanya Birligi ile yaptigi mücadelelerinden istedigi sonuflari alamamigti. Ayrica bu dönemde Kirim Hanligi'nin siklagan akinlari, Rusya'nin topraklari üzerinde ciddi siyasi, sosyal ve ekonomik zararlara yol afmig; bu da Dogu Avrupa'daki Rus mücadelesi ifin olumsuz bir etken olarak kabul edilmig ve güney bölgelerinin savunma ihtiyacini acil hale getirmigti. Bu ihtiyaf dogrultusunda, 1635 yilinda ingasina baglanan Belgorod Savunma Hatti, Ruslarin Dogu Avrupa'daki varligini koruma ve häkimiyetini saglama yolunda önemli bir adim olarak ortaya fikmigtir. Bu hat, XVII. yüzyilda £arlik Rusya'sinin if ve dig politikasi ifin hayati bir öneme sahip olmugtur. £arlik Rusya'si, bu savunma hatti araciligiyla Tatar akinlarina kargi topraklarini koruma düzeyini artirarak güney bölgelerine yerlegimini kolaylagtirmig ve ayni zamanda Ukrayna topraklari ifin Lehistan-Litvanya Birligi ile olan mücadelesine ise etkili bir gekilde hazirlanmasini saglamigtir. Bu savunma hatti, Ruslarin bölgedeki haberlegme, askeri lojistik ve ikmal destegini saglama görevlerini de üstlenmigtir. Ayrica bu dönemde, Don ve Dinyeper nehirleri civarinda yagayan Kazaklarin, Osmanli Devleti'nin häkimiyetindeki Karadeniz'e yönelik saldirilarda bulunmasi, Ruslarin güney bölgelere ilerlemelerine imkän tanimig ve bu hattin meydana getirilmesine katki saglamigtir. Özellikle 1637-1642 yillarinda Azak Kalesi'ni iggal eden Kazaklarin, Osmanli Devleti ile Kirim Hanligi'ni bu süre zarfinda meggul etmeleri, bu savunma hattinin ingasinda kritik bir rol oynamigtir. Ayni dönemde, bu hattin inga edildigi bölgelerde yagayan Kazaklar ise ige alinarak yeni kurulan gehirlere iskän edilmigtir. Bu makalede, £arlik Rusya'sini bu savunma hattinin kuruluguna götüren sebepleri, hattin özellikleri ve bölgedeki Kazaklarin inga sürecine olan etkisi incelenmektedir.
Anahtar kelimeler: £arlik Rusya'si, Dogu Avrupa, Belgorod Savunma Hatti, Kirim Hanligi, Kazaklar.
1 Arg. Gör., Beykent Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Istanbul/Türkiye, cembayindir@beykent.edu.tr.
BY-NC-ND
Ж Ж Ж
THE IMPORTANCE OF THE "BELGOROD DEFENSE LINE" CONSTRUCTED BY TSARIST RUSSIA IN EASTERN EUROPE AND THE ROLE OF THE COSSACKS
Abstract
The collapse of the Golden Horde at the beginning of the 16th century led to the struggle for authority and supremacy among several powers in Eastern Europe. In this region, there was rivalry between the Crimean Khanate with the support of the Ottoman Empire, the Polish-Lithuanian Commonwealth, and Tsarist Russia. In this context, Tsarist Russia attempted to expand its dominion to the region, claiming to be the legitimate heir to the lands of the Kievan Rus, as well as the territories left by the Golden Horde State. However, in the early 17th century, Tsarist Russia had not achieved success in its struggles with the Polish-Lithuanian Commonwealth. Additionally, during this period, the escalating raids by the Crimean Khanate had caused considerable political, social, and economic harm to Russian territories. The aforementioned was considered a disadvantageous aspect for Russia's endeavours in Eastern Europe, and promptly heightened the necessity for defence in the southern areas. In response to this need, the construction of the Belgorod Defense Line, which began in 1635, was a crucial development for the Russians in maintaining their foothold and exerting control in Eastern Europe. This defensive line played a crucial role in Tsarist Russia's internal and external policies during the 17th century. It also helped to protect Russia's borders and establish a permanent administrative framework in the region. This defensive line protected Russian territories from Tatar raids, enabled the settlement of the southern regions and prepared them for the conflict with the Polish-Lithuanian Commonwealth in pursuit of Ukrainian territories. Furthermore, the incursions by the Cossacks, who reside around the Don and Dnieper rivers, towards the Black Sea area under Ottoman domination since the 16th century, had noteworthy consequences for Russia's advancement towards the south and the advantage it provided in constructing this line. Particularly, the Cossack occupation of Azov Fortress from 1637-1642 was instrumental in its construction, as it kept the Ottoman Empire and Crimean Khanate occupied during this period. Additionally the Cossacks residing in the regions where the defensive line was built were employed in the construction process and eventually resettled in the newly established cities. This article is examined the reasons behind the creation of the defensive line by Tsarist Russia, the features of the line, and the role of the Cossacks in its construction within the region.
о
Keywords: Tsarist Russia, Eastern Europe, Belgorod Defense Line, Crimean Khanate, z Cossacks.
m z
Ж Ж Ж
§ s ®
ЗНАЧЕНИЕ БЕЛГОРОДСКОЙ ЗАСЕЧНОЙ ЧЕРТЫ, ПОСТРОЕННОЙ ЦАРСКОЙ
--РОССИЕЙ В ВОСТОЧНОЙ ЕВРОПЕ и РОЛЬ КАЗАКОВ
121
Аннотация
Распад Золотой Орды в начале XVI века привел к борьбе за власть и господство в Восточной Европе между несколькими державами. В этом регионе существовало соперничество между Речью Посполитой, царской Россией, Крымским ханством и Османской империей. В связи с этим царская Россия пыталась распространить свое
господство на этот регион, претендуя на роль законной наследницы земель Киевской Руси, а также территорий, оставшихся от Золотой Орды. Однако в начале XVII века царская Россия не добилась успеха в борьбе с Речью Посполитой. Кроме того, в рассматриваемый период усилившиеся набеги Крымского ханства нанесли значительный политический, социальный и экономический ущерб российским территориям. Этот неблагоприятный для России и ее деятельности в Восточной Европе фактор требовал организации обороны южных районов. В 1635 году было начато строительство Белгородской засечной черты, которое стала важным шагом на пути сохранения русского присутствия в Восточной Европе и обеспечения затем Российским государством своего доминирования в регионе. Белгородская засечная черта сыграла важнейшую роль во внутренней и внешней политике царской России в XVII веке и способствовала созданию прочной организационный структуры в регионе. Она защищала русские территории от татарских набегов, способствовала заселению южных областей и готовила их к конфликту с Речью Посполитой в борьбе за "украинские" территории. Кроме того, заметные последствия имели также вторжения казаков, проживавших в районе Дона и Днепра, в Причерноморье, которое с XVI века находилось под османским господством. Особенно, важную роль в строительстве оборонительной черты сыграло занятие казаками крепости Азов в 1637-1642 годах, так как в этот период они сдерживали натиск Османской империи и Крымского ханства. Казаки, проживавшие в районах создававшейся засечной черты, были задействованы в процессе ее строительства и впоследствии переселились в новообразованные города. В этой статье рассматриваются причины создания Белгородской засечной черты царской Россией, ее особенности, а также роль казаков на территории региона.
Ключевые слова: Царская Россия, Восточная Европа, Белгородская засечная черта, Крымское ханство, Казаки.
Giri?
£arlik Rusya'smm guneye dogru geni^leme hedefi, fe^itli faktorlerin etkisi altinda meydana gelen bir tarihsel suref olmu^tur. Bu surefte, Ruslarin geni^leme politikasinin temelleri sadece siyasi ve ekonomik kazanf hedefleriyle sinirli kalmami§, ayni zamanda bolgenin tarihsel ve kulturel baglarina da dayandirilarak gerfekle^mi^tir. Ruslarin guney
varligini surdurmu§ olmalari2 ve ilk Rus devletinin siyasi merkezi olan Kiev'in de bu
о
bolgeleriyle kurduklari bu ili^ki, atalari olan Dogu Slav topluluklarinin bu cografyada ^
Q ™ ^
< £ ^
СЛ CQ
§ S®
2 Dogu Avrupa topraklarinda bu Slav topluluklarinin dagilimi; Karadeniz'e Tuna'ya, Karpat Daglari'na, Ukrayna'ya,
kuzeyde Novgorod topraklarina ve Volga'ya dogru olmujtur. Nicholas V. Riasanovsky & Mark D. Steinberg, Rusya
TarihiBatfangiftan Gunumuze, fev. Figen Dereli (Istanbul: Inkilap Yayinlari, 2016), 17. Bu konu hakkinda daha detayli
bilgi ifin bk. George Vernadsky, The Origins of Russia (New York: Oxford University Press, 1959), 1-8; Simon Franklin
& Jonathan Shepard, The Emergence of Rus 750-1200 (New York: Longman Publishing, 1996), 3-26; George Hosking, Rusya ve Ruslar Erken Donemden 21. Yuzyila, fev. Kezban Acar (Istanbul: tletijim Yayinlari, 2019), 13-20; Vilhelm Thomsen, Rus Devleti'nin Kokenleri: Eski Rusya ve Iskandinavya Arasindaki lli^kiler, fev. Emine Dikmen (Istanbul: Selenge Yayinlari, 2021), 9-19; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Batfangiftan 1917'ye Kadar (Ankara: TTK, 2020), 56; Kezban Acar, Ortafag'dan Sovyet Devrimi'ne Rusya (Istanbul: tletijim Yayinlari, 2009), 13-18.
bölgede bulunmasi gibi etkenler üzerinden §ekillenmi§tir.3 Ancak ilk zamanlarda, Mogol Imparatorlugu ve ardindan Altin Orda Devleti'nin bölgedeki egemenligi, Ruslarin güneye dogru geni^lemesini sinirlami^tir. Zaman ifinde bu egemenlik zayiflami§ ve bu da Ruslarin bölgeye daha fazla nüfuz etmelerine olanak tanimi^tir. XVI. yüzyildan itibaren Ruslar, güneydeki topraklari ele gefirmek ifin Osmanli Devleti, Kirim Hanligi ve Lehistan-Litvanya Birligi gibi rakip güflerle mücadele etmek zorunda kalmi^tir. Bu mücadelelerin sonucunda, Ruslarin bölgeyi tamamen kontrol altina almalari engellenmi§ ve süreci karma^ik bir hale getirmi^tir. Fakat £arlik Rusya'si, güneye dogru geni^lemeyi planli ve kontrollü bir §ekilde gerfekle^tirmek ifin birtakim giri^imlerde bulunmu§ ve bölgeye olan mesafenin getirdigi zorluklari a^mayi ba§armi§tir. Bu geni^leme sürecinde Moskova'nin, Altin Orda'nin dagilmasindan sonra ortaya fikan hanliklari bölgedeki otorite bo^lugundan da yararlanarak ele gefirmesi, önemli bir adim olmu^tur. Bunun gerfekle^mesini £ar IV. Ivan, 1552 yilinda Volga Nehri'nin orta kisminda bulunan Kazan Hanligi'ni, 1556 yilinda nehrin a^agisinda Hazar Denizi'ne dökülen yerdeki Astrahan Hanligi'ni ele gefirerek saglami^tir.4 Bu durum Moskova'nin, Kafkasya ve Dogu Avrupa topraklarina dogru geni^leme firsatini elde etmesine yol afmi^tir. Ayni zamanda Ruslarin bu hanliklari ele gefirmesi, Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi gibi Türk devletlerinin Orta Asya ile baglantisini engellemi^tir. Buna kar^ilik Osmanli Devleti ise Astrahan Hanligi'nin alinmasindan sonra hem Orta Asya'daki Müslümanlarin hac güzergahinin tehlikeye dü^mesine hem de Ruslarin güneye dogru geni^lemesine engel olmak üzere bir sefer düzenlemi^tir.5 Fakat ba§ta cografi §artlarin getirdigi olumsuz ko^ullarin, Osmanli ordusunun ikmal gücünü zayiflatmasi ve bunun yani sira Kirim Hani'nin da bu sefere kar§i isteksizligi nedeniyle ba^ari elde edilememi^tir.6 Nitekim bu durum, hanliklarin tamamen Ruslarin himayesine girmesine yol afmi^tir.
£arlik Rusya'si, ele gefirdigi bu hanliklar araciligiyla Astrahan ve Azak arasindaki Nogaylari, Don Nehri fevresindeki Kazaklari7, Kafkasya'daki £erkez ve Gürcü
3 Kiev, Rus tarihinde köklü bir öneme sahiptir ve ilk Rus devletinin merkezi olarak kabul edilir. Kiev Knezligi'nin sinirlari; batida Polonya ve Macaristan'a, doguda Volga ve Oka nehirlerinin kesijtigi noktalara, kuzeyde Beyaz Denizi'ne kadar uzanan güflü knezlikler federasyonundan olujmaktaydi. Barbara A. Engel & Janet Martin, Rusya Tarihi, fev. Feyyaz §ahin (Istanbul: tnkiläp Yayinlari, 2020), 19.
4 Astrahan Hanligi'nin Ruslar tarafindan ele gefirilmesi, Hazar Denizi'ne yakin bölgelerde Rus nüfuzunun yayilmasini saglamijtir. Ayrica bölgede bulunan bazi topluluklarin ise kendi menfaatleri dogrultusunda Moskova himayesinde
0 olmayi tercih etmeleri, Ruslarin häkimiyetinin genijlemesine etki etmijtir. Kurat, Rusya Tarihi, 168-170.
5 Osmanli Devleti, 1569 yilinda Ruslara karji bir sefer düzenlerken, ayni zamanda bölgede bulunan Don-Volga (Idil) § nehirlerinin birbirlerine en yakin oldugu ve Volgodonskaya Perevoloka (Волгодонская Переволока) olarak
m и adlandirilan yerde bir kanal afma projesini uygulamaya falijti. Bu projenin amaci, Ruslarin güneye inmelerini
^ о ^ engellemek, Hazar Denizi'ne ulajacak gemiler ile Safevileri kuzeyden sikijtirmak ve Orta Asya ile temas kurmakti.
g 03 Halil Inalcik, "Osmanli-Rus Rekabetinin Menjei ve Don-Volga Kanali Tejebbüsü (1569)," Belleten 12/46 (1948): 372.
6 1569 yilinda düzenledigi seferle Osmanli Devleti, Astrahan'i Ruslardan alarak kendi denetimine gefirmeyi
planlamaktaydi. Ancak Kirim Hani I. Devlet Geray, bu bölgeyi kendi hakimiyet sahasi olarak görmesi sebebiyle
- Osmanli Devleti'nin denetimine girecek olmasini istememekteydi. Bu yüzden Kirim Hanligi, düzenlenen sefere
|4| isteksiz bir bifimde katilmijtir. Hakan Kirimli, Geraylar ve Osmanlilar, Kirim Hanlik Hanedaninin Osmanli Devleti'ndeki
Hikayesi (Istanbul: Ötüken Yayinlari, 2022), 132-133.
7 Kazak veya Kozak, tarihsel olarak Dogu Avrupa'nin bozkir bölgelerinde yajayan ve bölgenin tarihinde önemli bir rol oynayan, agirlikli olarak Dogu Slav halkindan olujan bir grubu ifade eder. Kazak kelimesi, köken olarak Türk dillerinde özgür ve maceraci anlamina gelen Türkfe "kazak" kelimesinden gelmektedir. Maks Fasmer, Etimologicheskiy Slovar' Russkogo Yazika, II, fev. O. N. Trubafeva (Moskova: Izd. Progress, 1986), 158; V. 1. Dal, Tolkoviy Slovar' Zhivogo Velikorusskogo Yazika, II (St. Petersburg: 1zd. Tip. M. O. Volfa, 1881), 72; A. N. Samoylovif, "Kazak Kelimesi Hakkinda," fev. Saadet £agatay, Türk Dili Ara^tirmalari Yilligi-Belleten 5/95 (1957): 104. Bir diger sözlüge göre, agir devlet görevlerinden kafarak Moskova'nin güneyinde (Don Nehri ve Zaporojye Sifi-Dinyeper Nehri
topluluklarini himaye etmeye baglamig ve bu da güneye dogru yayilma sürecini hizlandiran etmenler olmugtur. Bu durum, ayni zamanda £arlik Rusya'sinin Karadeniz ve Hazar Denizi arasindaki bölgelerde nüfuzunun artmasina zemin hazirlamigtir.8 Ancak bu hanliklarda kendisini hak sahibi gören Kirim Hanligi'nin, Moskova'ya kargi düzenledigi akinlarin da artmasina neden olmugtur.9 Bu akinlarin, 1558 yilinda baglayan Moskova'nin, Lehistan, Danimarka ve Isvef kralliklariyla sürdürdügü Livonya Savagi zamaninda siklagmasi, cephelerde bütün askeri kuvvetlerini toplayamamasina sebep olmug ve genig fapta bir harekäta gefilmesini engellemigtir.10 Fakat 1572 yilinda, Kirim Hani I. Devlet Geray'in Moskova'ya düzenledigi saldirinin bagarisiz olmasi, bir süreligine akinlari durdurmug ve Ruslarin güneye dogru yerlegim yerleri kurmalarina zemin hazirlamigtir.11 Livonya Savagi'nin ardindan £arlik Rusya'sinin Dogu Avrupa'daki stratejik hedefleri, güneyde güflü konumda olan Osmanli Devleti veya Kirim Hanligi ile fatigmak yerine Baltik Denizi'ne erigim saglamak ifin Isvef'e kargi savagmak ve Ukrayna topraklarinda12 egemenlik kurmak amaciyla da Lehistan-Litvanya Birligi'ne kargi mücadele etmek dogrultusunda geligim göstermigtir.13 Ancak her ihtimale kargi IV. Ivan, Moskova'nin güneyini de Kirim Hanligi'na kargi korumak amaciyla XIII. yüzyildan itibaren Mogol akinlarina kargi olugturulan bir dizi kale gehirleri güflendirmeye devam etmig ve Tatar akinlarina kargi bir savunma hatti sistemi olugturmugtur. Fakat Ruslarin if karigiklik döneminde sik sik Tatar akinlarina maruz kalmasi, bu hatti zamanla bakima muhtaf ve iglevsiz hale getirmigtir.14
Tatar akinlarinin Moskova'ya yönelik devam etmesi, yeni bir savunma hattinin olugturulmasini zorunlu kilmigtir. Bu savunma hatti, Ruslarin güney bölgelerine yayilmasi ve Dogu Avrupa'da häkimiyet kurma sürecinde önemli bir rol oynayan Belgorod Savunma Hatti olmugtur. Bu savunma hattinin kurulug nedenleri £arlik Rusya'sinin if ve dig olaylarini etkileyen faktörlerle gekillenmigtir. XVII. yüzyila girilirken Moskova'da if
ve civari) veya Sibirya'da yajayarak serbest bölgelerde kolay yajam arayan bir sinif veya bazilari yerli, askeri bölgelerde özel kojullar altinda devlete karji sorumlulugu olan imtiyazli toprak sahipleridir. D. N. Ujakov, Tolkoviy Slovar Russkogo Yazika, T. I (Moskova: Izd. Gosudarstvenniy Insitut Sovetskaya Entsiklopediya, 1935), 1280.
8 Kurat, Türkiye ve Idil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-ldil Kanali ve XVI-XVII. Yüzyil Osmanli-Rus Münasebetleri) (Ankara: TTK, 2001), 56.
9 1571 yilinda Devlet Geray, Livonya Savaji ile mejgul olan Ruslarin üzerine büyük ve yikici etkiye sahip bir akin gerfeklejtirmijtir. Oka nehrini geferek Moskova yakinlarina gelen Kirim ordusu jehri kujatarak civardaki mahalleleri ateje verince, Moskova jehri (Kremlin sarayi harif) 24 Mayis 1571'de yanmijtir. Bk. Muzaffer Ürekli, Kirim Hanliginin Kurulu^u ve Osmanli Himayesinde Yükseli^i (1441-1569) (Ankara: Türk Kültürünü Arajtirma Enstitüsü Yayinlari, 1989), 56-57. 5
10 £arlik Rusya'si, Tatarlarin yapacaklari ani baskinlara karji koymak üzere askeri kuvvetin büyük kismini Moskova Q
" У
ve fevresinde bulundurmaktaydi. A. A. Novoselyskiy, XVII. Yuzyilin Birinci Yarismda Moskova Devletinin Tatarlarla _
Mucadelesi, fev. Kemal Ortayli (Ankara: TTK, 2011), 11. a g z
11 V. V. Penskoy, "Srazheniye Pri Molodyakh 28 lyulya - 3 Avgusta 1572 g.," Istoriya Voyennogo Dela Issledovaniya i Si ™ rn Istochniki T. II (2012): 141. ©
12 XVI. ve XVII. yuzyillarda Ukrayna kelimesi, genellikle Dinyeper (Ozi) Nehri civarindaki Kazak topraklarini ifade
etmek ifin kullanilmaktaydi. Brian J. Boeck, "What's in a Name? Semantic Separation and the Rise of the Ukrainian -
National Name," Harvard Ukrainian Studies v. 27, n. 1/4 (2004-2005): 35. I5I
13 Inalcik, "Osmanli-Rus Rekabetinin Menjei ve Don-Volga Kanali Tejebbusu (1569)," 379.
14 Bu savunma hatti ifin Boljaya Zasechnaya Cherta (Большая Засечная Черта) veya Abatis Hatti da denilmektedir. Bu hattin ana savunma kismi, Ryazan'dan Tula'ya kadar uzanan bolumden olujmaktadir. Detayli bilgi ifin bk. A. l. Yakovlev, Zasechnaya Cherta Moskovskogo Gosudarstva v XVII veke: Ocherk iz Istorii Obroni Yuzhnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva (Moskova: Izd. Tip. G. Lissnera i D. Sovko, 1916), 20. £arlik Rusya'sinin, karijiklik zamaninda da (1598-1613) guney bolgelerinde Tatar akinlarina karji savunma yapmak maksadiyla kale jehirler kurdugu bilinmektedir. Yucel Ozturk, "Ukrayna Krizinin Kokleri: Sloboda Ukrayna," Be^inci Uluslararasi Dogu Avrupa fali^malari KongresiBildiriKitabi, ed. S. Aktaj Sari, E. Vatansever, M. Kerim (Eskijehir: Piess, 2022): 38.
kari^ikliklarin artmasi ve Lehistan ile olan sava^lar, guneyde kazanilan topraklarin korunmasini daha acil hale getirmi^tir. Bu donemde Moskova, Osmanli Devleti'ne kar§i cephe almak istemedigi ifin guneyde bari^fil bir politika izlemekteydi. Ancak Kirim Hanligi'nin, Rus topraklarina yonelik akinlarina devam etmesi, Moskova'nin guney sinirlarinin guvenligini oncelikli bir mesele haline getirmi^tir. £arlik Rusya'si, artik Tatar akinlarina kar§i savunmayi Moskova'dan ziyade Kirim'a yakin bir konumda saglamayi amaflami§ ve bu amafla, Belgorod Savunma Hatti'nin in^asina ba§lami§tir. Ayni zamanda bu savunma hattinin in^asi sirasinda Don ile Dinyeper nehirleri arasinda ya^ayan Kazaklarin, Karadeniz civarinda gerfekle^tirdigi saldirilar, Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi'ni me^gul etmi§ ve bu durum, yeni savunma hattinin surdurulmesine ve Ruslarin bu bolgede uzun sureli bir duzen kurmasina yardimci olmu^tur.
Askeri tarih afisindan XVII. yuzyil, bolgesel fati^malarin hukum surdugu, guf dinamiklerinin degi^tigi ve yenilikfi savunma stratejilerinin geli^tirildigi onemli bir donem olarak one fikmaktadir. Bu donemin ilginf orneklerinden biri, Rusya'nin guney sinirlarinin korunmasinda kritik bir rol oynayan Belgorod Savunma Hatti olmu^tur. Belgorod §ehri yakinlarinda yer alan bu savunma hatti, Rus devletinin Dogu Avrupa'ya yonelik stratejik hedeflerini ve topraklarini koruma konusundaki kararliligini gosteren bir simge haline gelmi^tir. Bu savunma hattinin tarihi ile ilgili fali^malar, Rusya'nin guney periferisini ve Dogu Avrupa topraklarinda kurdugu hakimiyetini anlamak afisindan onemlidir. Bu fali^malarin bir ornegi olarak D. I. Bagaley tarafindan ar§iv malzemelerine dayanarak hazirlanan Ocherki lz Istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Godusarstva adli fali^masi, XVI-XVII. yuzyillarda Moskova'nin guney bolgelerine yerle^imi ve kolonizasyonu ile ilgili onemli bilgiler ifermektedir.15 Belgorod Savunma Hatti'nin in§a sureci ve bu hatta yerle^enlerin durumu hakkinda Rus ar§iv belgelerini de kullanarak onemli katkilar sunan Brian L. Davies'in Warefare, State and Society on the Black Sea Steppe 1500-170016 ile 1635 yilinda Kozlov'un in^asiyla ba^layan bu hattin olu^um surecini ve bolgenin kolonizasyonunu inceledigi State Power and Community in Early Modern Russia: The Case of Kozlov, 1635-164917 adli fali^malari bu baglamda onemlidir. £arlik Rusya'sinin, Kirim Hanligi ile mucadelesi baglaminda, bolgedeki Kazaklar ve Karadeniz'in kuzey bozkirlarindaki yerle^imleri gibi konulardan, M. K. Lyubavsky'nin Obzor Istorii Russkoy Kolonizatsii adli fali^masinda bahsedilmektedir.18 Belgorod Savunma Hatti'nin ozellikleri ve nufusu konusundaki bilgileri, Rus ar§iv belgelerini 2 kullanarak ele alan V. P. Zagorovsky'nin Belgorodskaya Cherta adli eseri, bu savunma m o hattinin kurulu§ tarihini ve geli^im surecini afikliga kavu^turan onemli bir kaynagi te^kil < ° >< etmektedir.19 XVII. yuzyil oncesi Moskova'nin guney sinir savunma sisteminin § S ® organizasyonunu, stanitsalarin (koy ve kasaba gibi yerle^im yerleri] yerle^imini ve
15 D. 1. Bagaley, Ocherki lz Istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva (Moskova: 1zd. Universitetskaya Tip., 1887).
16 Brian L. Davies, Warefare, State and Society on the Black Sea Steppe 1500-1700 (New York: Routlegde, 2007).
17 Davies, State Power and Community in Early Modern Russia: The Case of Kozlov, 1635-1649 (New York: Palgrave Macmillan, 2004).
18 M. K. Lyubavsky, Obzor Istorii Russkoy Kolonizatsii s Drevneyshikh Vremen i Do XX Veka (Moskova: 1zadetelstvo Moskovskogo Universiteta, 1996).
19 V. P. Zagorovsky, Belgorodskaya Cherta (Voronej: 1zd. Voronezskogo Universiteta, 1968).
Ruslarin güney politikalarmm sistemini tanimlamak ve analiz etmek amaciyla Rus ar§iv belgelerini kullanan I. D. Belyayev'in fali^masi bu alandaki bir diger önemli katkidir.20 Ayrica XVII. yüzyilin ilk yarisinda, £arlik Rusya'sinin Tatarlarla mücadelesi ve güneydeki savunma sistemi üzerine önemli bilgiler sunan A. A. Novoselyskiy'in fali^masi, bu savunma hattinin in§a sürecinin anla^ilmasi afisindan da büyük öneme sahiptir.21
Bu makale, Astrahan Hanligi'nin ele gefirilmesinden sonra Osmanli Devleti ve özellikle Kirim Hanligi'nin afik bir §ekilde saldirgan politika izlemelerine ragmen Ruslarin, Belgorod Savunma Hatti in^asini sürdürebilmesi ifin güneydeki bu devletler ile nasil bir politika izledigini ve bu savunma hattinin Ruslarin Dogu Avrupa'daki hedeflerini nasil §ekillendirdigini ortaya koymayi amaflamaktadir. Ayrica bu makale ferfevesinde, Ruslarin Karadeniz'e inme sürecini önemli ölfüde etkileyen Belgorod Savunma Hatti'nin in§a süreci incelenerek bu sürecin olu^umuna yol afan nedenlerini ve Karadeniz'in kuzeyinde bulunan Kazaklarin, bu hat ifin nasil bir rol oynadigini ele alarak anlatilmasi da hedeflenmektedir.
1) Belgorod Savunma Hatti'nin Kurulu? Amaci ve in?a Süreci
Belgorod Savunma Hatti'nin in^asi öncesinde, £arlik Rusya'sinin bu hatti olu^turmasina yol afan nedenleri anlamak ifin XVII. yüzyil Rusya tarihine bir göz atmak büyük önem ta^imaktadir. Bu dönem, Ruslarin tarihsel bir dönüm noktasi olarak kabul edilir ve Belgorod Savunma Hatti'nin kurulu^u bu dönemin önemli bir yansimasi olmu^tur.
£arlik Rusya'si XVII. yüzyila, I. Fyodor Ivanovif'in varis birakmadan ölümünün ardindan (1598], ülkede ya^anan taht kavgalari, kitlik ve karga^a ortami ifinde girmi^tir. Zemskiy Sobor (temsilciler meclisi], bu iktidar bo^lugunu sona erdirmek ifin £ar IV. Ivan'in yakin adamlarindan olan Boris Godunov'u far olarak sefmi^tir. Bu yeni farin sefilmesi, Rurik Hanedanligi dönemini bitirmi§ ve Rusya tarihinin fetret devri olarak da atfedilen kari^iklik dönemini ba§latmi§tir.22 Bu dönemde, ekonomik zorluklar nedeniyle birfok insan, güney sinirlarina göf edip bölgede bulunan Kazak topluluklarina katilmaya ba§lami§tir.23 Sefilen farin, aldigi önlemlere ragmen if kari^ikligi engelleyememesi, ülkede taht kavgalarinin ya^anmasina sebep olmu^tur.24 Bu dönemdeki hükümdarlik mücadeleleri ve if fati^malar, 1606 yilinda Vasili §uyski tarafindan saray ifi bir darbe ile sona erdirilmi^tir.25 Bu kez de Vasili'nin hükümdarligi, halkin fogunlugu tarafindan kabul
о
--Q
20 I. D. Belyayev, O Storozhevoy, Stanichnoy i Polevoy Sluzhbe na Polskoy Ukrayne Moskovskogo Gosudarstva do Tsarya ^ Alekseya Mikhaylovicha (Moskova: Universitetskaya Tipografiya, 1846]. q g z
21 Novolselskiy, Borba Moskovskogo Gosudarstva s Tatarami v Pervoy PolovineXVII veka (Moskova: Izd. Akademii Nauk S ™ rn SSSR, 1948]. Bu makalede, eserin Türkfe fevirisinin kullanilmasi tercih edilmijtir. Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci § S ® Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi.
22 Bu döneme Rusfa, Smutnoye Vremya (Смутное Время] denilmektedir. -
23 Bu Kazak topluluklari, genellikle Karadeniz'in kuzey kiyi bölgelerinde yajayan Slav kökenli topluluklardir. Kazaklar, Ruslar ifin uzak sinirlarda ortaya fikan özgür, savajfi ve maceraci topluluklari temsil etmekteydiler. Riasanovsky & Steinberg, Rusya Tarihi Ba^langiftan Günümüze, 162-163.
24 Grigori Otrepyev adindaki bir kejij, IV. Ivan'in 1591 yilinda ölen oglu Dimitri Ivanovif oldugunu iddia etmij ve ekonomik sikintilardan zarar gören insanlarin destegini alarak 1604 yilinda bir isyan bajlatmijtir. Kurat, Rusya Tarihi, 210. Bu Dimitri'nin aslinda Rurik soyundan gelmedigi ortaya fiktiginda, Sahte veya Düzmece Dimitri olarak tarihe gefmijtir. G. Vernadsky, Rusya Tarihi, fev. Dogukan Mizrak & Egemen Mizrak (Istanbul: Selenge Yayinlari, 2021], 150.
25 Ilyas Topsakal, Rusya Tarihi (Istanbul: Ötüken Yayinlari, 2022], 44.
görmemi§ ve bu nedenle fara kar§i olanlar, güneydeki §ehirleri ki^kirtarak bir isyan ba§latmi§tir. Bu isyanlar devam ederken Lehistan-Litvanya Birligi, Rus topraklarini i§gal etmeye ba^layarak Moskova'nin if sorunlarina dahil olmu^tur. Bu durum, özellikle Zaporojye ve Don Kazaklarinin da Moskova'daki taht mücadelelerine katilmasiyla birlikte, if sorunlari karma^ik bir hale getirmi^tir. Bunun üzerine 1610 yilinda £arlik Rusya'sinin, Lehistan-Litvanya Birligi tarafindan maglup edilmesi, £ar Vasili'nin tahttan indirilmesine neden olmu§ ve bu yenilgi üzerine Lehistan Krali III. Sigismund, oglu Vladislav'i Moskova'nin yeni fari olarak belirlemi^tir.26 Nitekim Moskova tahtinin, Lehistan-Litvanya Birligi himayesi altina girmesi, if düzeni daha karma^ik bir hale getirmi^tir.
Lehistan-Litvanya Birligi'nin Moskova'yi i?gali etmesi ve ardindan fari belirlemesi, £arlik Rusya'sindaki birfok §ehrin isyan etmelerine sebep olmu^tur. Bu isyan eden §ehirlerin ba^inda gelen Nijniy Novgorod'da, 1611 yilinda Kazaklardan olu^an bir milis güf olu§turulmu§tur. Bu milis gücü, 1611 ve 1612 yillarinda gerfekle^tirdigi saldirilarla Moskova'yi Lehistan i^galinden kurtarmi^tir.27 Böylece Vladislav'in hükümdarligi sona ermi§ ve Mihail Fedorovif (Romanov), 1613 yilinda Zemskiy Sobor'da yeni far olarak ilan edilmi^tir.28 Özellikle Don Kazaklari tarafindan olu^turulan bu milis güflerinin Lehistan-Litvanya birliklerini yenmesi, Ruslarin me§ru bir far sefmesine zemin hazirlayarak ülkede ya^anan kari^iklik döneminin sona ermesini saglamijtir. If düzenin saglanmasinin ardindan £ar I. Mihail, ilk i§ olarak Lehistan-Litvanya Birligi'nin elinde olan Smolensk ve diger i§gal ettigi topraklari geri almayi hedefleyerek bir saldiri düzenlemi^tir. Ancak kari^iklik döneminin getirdigi siyasi ve ekonomik sarsintilarin ya^anmasi ve Rus-1svef ittifakinin da fökmesi nedeniyle bu hedefe ula§ilamami§tir.29 Buna kar^ilik 1617 yilinda III. Sigismund, Moskova'daki tahtta gaspfi olarak gördügü I. Mihail'den taci alip oglu Vladislav'a tekrar vermek ifin Zaporojye Kazaklarinin da destegini alarak kar§i bir saldiri düzenlemi^tir. Bu saldirinin sonucunda £arlik Rusya'si, Lehistan-Litvanya Birligi ile anla^ma yapmak zorunda kalmi§ ve bu durum, Ruslarin Dogu Avrupa topraklarinda birfok §ehir kaybetmelerine yol afarak sinirlarinin gerilemesine neden olmu^tur.30
4 D
Q V
< s ^
C/l ™ BQ
§ s®
26 Zemskiy Sobor, Vladislav'in Ortodokslugu kabul etmesi jartini koyarak far olabilecegini kabul etmijtir. S. M. Solovyev, istoriya Rossii s Drevneyshikh Vremen, Kniga IV (Moskova: Izd. Sostsialno-Ekonomicheskoy Literatury, 1960], 583; Vernadsky, Rusya Tarihi, 156. Ayni zamanda Lehistan, uzun suredir Ruslarla aralarinda ihtilaf mevzusu olan Smolensk jehrini ele gefirmijtir. Kurat, Rusya Tarihi, 217.
27 Igor O. Tyumentsev, "Kazaki v Dvizhenii Zemskih Opolcheniy v Rossii 1611-1612 godov," Vestnik Volgogradskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Seriya, istoriya, Regionovedenie, Mezhdunarodnye Otnosheniya 24/4 (2019): 15-16.
28 Moskova ve Tum Rusya Patrigi olan Filaret'in oglunun far olmasiyla birlikte Rusya'yi 1917 yilina kadar yonetecek olan Romanov Hanedani donemi bajlamijtir.
29 1610-1617 yillari arasinda (arlik Rusya'si ile Isvef savajmijtir. Bu savajin sona ermesi ifin Hollandali ve Ingiliz elfilerin arabuluculugu ile Stolbovo Bariji imzalanmijtir. Isvef tarafi, Veliki Novgorod, Porhov gibi bolgeleri Ruslara birakmijtir. Ruslar ise Fin Korfezi'nden uzaklajmij ve Isvef'e savaj tazminati odemijtir. Solovyev, istoriya Rossii s
- Drevneyshikh Vremen, Kniga V (Moskova: Izd. Sostsialno-Ekonomicheskoy Literatury, 1961], 85-86.
|8| 30 Bu saldirida Lehistan, himaye ettigi Hetman Petro Sahaydanif liderligindeki Zaporojye Kazaklarini oncu kuvvet
olarak kullanmij ve Ruslarin Smolensk'ten tamamen fekilmesini saglamijtir. XVII. yuzyilin bajlarinda Zaporojye Kazaklarinin onemli lideri olarak on plana fikan Shaydanif, askeri ve siyasi anlamda guflenerek Dogu Avrupa'da etkili bir aktor olmujtur. Ayrica Lehistan-Litvanya Birligi ile ayni safta yer alarak (arlik Rusya'sinin Dogu Avrupa'daki topraklarinin sinirlanmasinda etkili olan antlajmanin imzalanmasini saglamijtir. 1618 yilinda Trinity yakinlarindaki Deulino koyunde, Lehistan-Litvanya Birligi ile (arlik Rusya'si arasindaki atejkes yapilmijtir. Bu antlajmada Lehistan, Vladislav'in far olma taleplerini tekrar gundeme getirmij, fakat kabul gormemijtir. Buna karjilik (arlik Rusya'si, Smolensk bajta olmak uzere Roslavl, Dorogobuzh, Serpeysk gibi jehirlerini birakmak zorunda kalmijtir. Solovyev, istoriya Rossii s Drevneyshikh Vremen, Kniga V, 111.
1632 yilina gelindiginde Moskova, bir önceki savajta kaybettigi topraklari geri almak amaciyla Lehistan-Litvanya Birligi'ne karji yeni bir savaj bajlatmijtir. Ayni zamanda bu savaj ile £arlik Rusya'si, Baltik ve Karadeniz'e erijim saglamayi ve güney sinirlarinda Kirim Hanligi'nin akinlarini durdurmayi amaflamijtir. Fakat Lehistan'da, III. Sigismund'un ölümü üzerine IV. Vladislav'in kral olarak sefilmesi, savajin seyrini önemli ölfüde degijtirmijtir. Yeni kralin ilk icraati, 1633 yilinda Zaporojye Kazaklarini Rus topraklarina saldirmaya tejvik etmek olmuj ve bu da savajta sayisal üstünlügü ele gefirmesine etki etmijtir. Bu durum, ayni sene ifinde Kirim Hanligi'nin da güney Rus topraklarina yönelik akinlariyla birlejince, savajin gidijatinin Lehistan'in lehinde ilerlemesini kolaylajtirmijtir. Özellikle bu Tatar akinlari, Smolensk'i ijgal eden Rus ordusundaki askerlerin, güneyde bulunan kijisel mülklerini korumak amaciyla ordudan firar etmelerine neden olmujtur. Böylece Smolensk'te zayiflayan Rus ordusu, Lehistan-Litvanya Birligi askerlerine karji koyamayarak geri fekilmeye bajlamijtir. Ayni zamanda 1632 ve 1633 yillarinda Kirim Hanligi'nin, Rus topraklarina yönelik saldirilarinda birfok Rus'u esir almasi, Moskova'nin savaj zamaninda insan gücüne olan ihtiyacina da darbe vurmujtur.31 Bunun üzerine iyice güf kaybeden Ruslar, 1634 yilinda Lehistan-Litvanya Birligi ile bir antlajma imzalamak zorunda kalmijtir.32 Nitekim bu antlajmanin sonucunda £ar ve Zemskiy Sobor, bu savajin kaybedilmesinin en büyük nedeni olarak topraklarina yapilan Tatar saldirilarini ve bununla ilijkili olarak ordudan firar eden askerleri hedef olarak göstermijtir.33
£arlik Rusya'si, if karijiklik döneminde ve Lehistan-Litvanya Birligi ile yaptigi savajlar sirasinda Kirim Hanligi tarafindan birfok kez saldiriya maruz kalmijtir.34 Özellikle Lehistan ile olan savaj dönemlerinde güneyden gelen Tatar akinlari, Ruslari Lehistan'a karji savunmasiz birakmijtir. Bu durum, Rus savunma sisteminin eksikligini ve Tatarlarin rahatlikla Moskova'ya kadar ilerleyebildigini göstermijtir. Kirim Hanligi ise £arlik Rusya'sina karji tek tarafli saldirilar düzenlemekle kalmayip bazen Lehistan-Litvanya Birligi bazen de Isvef ile ittifaklar kurup ej zamanli saldirilar düzenleyerek ciddi bir tehdit ortami olujturmaktaydi.35 Kirim Hanligi'nin Rus topraklarina yönelik gerfeklejtirdigi bu saldirilarin, Altin Orda'nin topraklarina hakim olmak ve Ruslarin Kafkasya'daki nüfuzunu zayiflatmak gibi siyasi amaflari bulunsa da aslinda bu saldirilar, hanligin önemli bir gelir kaynagini olujturmaktaydi. £ünkü bu saldirilarin ardindan Tatar
--Q
31 Michael Khodarkovsky, Russia's Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500-1800 (Bloomington: Indiana ^ University Press, 2002), 130; Davies, State Power and Community in Early Modern Russia: The Case of Kozlov, 1635- q g z 1649, 34. S ™ m
32 £arlik Rusya'si ile Lehistan arasinda bir "ebedi barij" imzalandi. Bu antlajmaya göre, karijiklik döneminde § S © Lehistan'in ele gefirdigi jehirler bajta Smolensk olmak üzere Lehistan-Litvanya Birligi'ne birakilacak ve Vladislav ise
kendisini Rus fari olarak görmeyi birakarak Mihail Fedorovif'i taniyacaktir. Kurat, Rusya Tarihi, 233. -
33 Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, 236.
34 £arlik Rusya'si topraklarina yapilan Tatar akinlari ifin bk. Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, 67-82.
35 Rus topraklarina yikici saldirilar düzenleyen Kirim Hanligi, 1609 yilinda Lehistan Krali III. Sigismund'un £arlik Rusya'sina düzenledigi seferle ej zamanli olarak Oka Nehri'ni geferek Moskova'nin güneyine bir saldiri gerfeklejtirmijtir. Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, 52. Ayrica Tatar akinlari, Lehistan'in kontrolü altinda bulunan Ukrayna topraklarina da düzenlemekteydi. Ancak en büyük tehdit ve yagma alani £arlik Rusya'sinin hakimiyetindeki topraklar olmujtur. Y. Öztürk, "Ukrayna Krizinin Kökleri: Sloboda Ukrayna," 37.
süvarilerinin ele gefirdigi esirler, Kirim Hanligi araciligiyla Karadeniz ve Istanbul üzerinden di§ pazara yönlendirilerek köle ticaretine tedarik edilmekteydi; bu durum, hanligin yüksek kazanf elde etmesini saglamaktaydi.36 Nitekim bu ticaret, Kirim Hanligi'ni Rus topraklarina sik sik akinlar düzenlemeye te^vik etmekteydi. Ancak bu Tatar akinlari, Moskova'nin kontrolü altindaki topraklarin güvenligini sürekli tehdit altinda birakarak Ruslarin siyasi, sosyal ve ekonomik geli^imini olumsuz etkilemi^tir. Ayrica Tatarlarin düzenledigi bu akinlar, Ruslarin Dogu Avrupa'da yaptigi sava^larin kaybedilmesindeki en büyük etken olarak görülmü^tür. Bunun üzerine Moskova, güneydeki topraklarinda istikrar ve güvenligi saglamadan, Dogu Avrupa'daki devletlere yönelik bir politika izlemenin zor oldugunu fark ederek bölgede kapsamli bir savunma hatti olu^turmak üzere fali^malara ba§lami§tir.
Lehistan-Litvanya Birligi ile yaptigi Smolensk Sava^i'ni (1632-1634] kaybeden £arlik Rusya'si, güneyde ba^lattigi savunma fali^malarini belirli stratejik noktalar üzerine kurulacak tahkimat agindan olu^turmayi planlami^tir.37 Bu noktalar, Kirim Hanligi'nin Rus topraklarina kar§i gerfekle^tirdigi akinlarda, XVI. yüzyildan itibaren kullandigi belirli güzergahlar ferfevesinde geli^im göstermi^tir. Genellikle bu güzergahlar, £arlik Rusya'si ile arasindaki sinirdan itibaren nehir havzalari boyunca kuzeye dogru uzanan üf ana bozkir yolu olan Muravskaya,38 Izyumskaya39 ve Kalmiusskaya40 adinda, Kirim ve Nogay Tatarlarin akinlarini sik yaptiklari güzergahlardan olu^maktaydi. Tatarli süvariler, genellikle nehir gefi^lerinden, bataklik alanlardan ve ormanlardan kafinarak bu yollari takip etmekteydiler. Bu yollardan faydalanan Tatarlar, Oka Nehri'ne kadar ve hatta £arlik Rusya'sinin merkezine kadar ula^abilmekteydiler.41 £arlik Rusya'si ise bu yollar araciligiyla yapilan Tatar saldirilarindan önceden haberdar olmak ifin güneyde bir sinir muhafiz sistemi bulundururken Moskova yakinlarinda da kale §ehirlerden olu^an bir hat ile ani Tatar baskinlarindan korunmaya fali^maktaydi. Bu sistemi Ruslar, XIII. yüzyildan itibaren kullanmaktaydi. Sistemin daha kapsamli kullanimi, Kirim Hanligi tarafindan saldirilarin yogun ya^andigi XVI. ve XVII. yüzyillarda geli^im göstermi^tir. Bu savunma sistemi, sinirda devriye gezerek bekfilik yapan süvariler ile Tatar yollari boyunca belirli noktalarda kurulan gözetleme yerlerinden olu^maktaydi. Bu sistemde, fogunlukla
0.
3 - S § S®
36 Esir ticareti ifin ayrica bk. Alan Fisher, Kirim Tatarlari, fev. Ejref B. Özbilen (1stanbul: Selenge Yayinlari, 2009), 4549.
37 (arlik Rusya'si, guney bolgelerinde genij fapli bir reform bajlatmijtir. Bu reform falijmalari, sinir bolgelerindeki ND asker sayilarinin artirilmasi, guney bolgelerindeki kolonizasyon surecinin hizlandirilmasi ve Abatis Hatti'nin da m u guneyinde yeni bir savunma hatti olujturmayi kapsamaktadir. Davies, Warefare, State and Society on the Black Sea
§ S Steppe 1500-1700, 79.
" 38 Bu yol en ijlek olandir. Bati Guney Rus topraklarina baskinlar ifin kullanilirdi. Vorskla Nehri'nin sol tarafi boyunca
Seversky Donets, Seym ve Oskol nehirlerinin ust kisimlari arasindan kuzeydogu taraflarindaki Tula'ya kadar uzanmaktaydi. Bagaley, Ocherki iz istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva, 25.
- 39 Orta-Guney Rus topraklarina baskinlar ifin kullanilan bir yoldur. Dinyeper'in sol kolu olan Orel Nehri'nin yukari
|10| taraflarindan Muravskaya yolundan ayriliyor ve buradan Harkov bolgesine bagli Izyum'a kadar uzanmaktaydi.
Bagaley, Ocherki iz istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva, 26.
40 Dogu-Guney Rus topraklarina baskinlar ifin kullanilan diger bir yoldur. Azak Denizi'ne dokulen kufuk Kalmius Nehri'nin yukari taraflarindan bajlar ve Ryajsk uzerinden Moskova'ya kadar uzanmaktaydi. Bagaley, Ocherki iz istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva, 26-27. Genellikle bu guzergahlar ifin Tatar suvarilerinin surekli kullandiklari yollarda atlarin biraktiklari izlerden dolayi Rusfa sakma (caKMa] kelimesi de kullanilmaktadir. Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 51.
41 Davies, State Power and Community in Early Modern Russia: The Case of Kozlov, 1635-1649, 35; Novoselyskiy, XVII. Yuzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mucadelesi, 81.
Kazaklar görevlendirilmekteydi. Bunun yaninda belirlenmij bir güzergah boyunca jehirden bozkira giden ve geri dönen seyyar nöbetfilerden olujan hizmetli sinifi da vardi ve bu nöbetfiler, Tatar süvarilerinin atlarini beslememeleri ifin bozkiri ateje vererek onlarin ilerlemelerini engellemeye falijmaktaydi.42 Moskova'nin güney bölgelerinde olujturdugu bu savunma ve korunma hizmetinin asil amaci, Tatar faaliyetlerinden haberdar olarak halki bu konuda önceden uyarmak olmujtur. Fakat XVII. yüzyila gelindiginde, bu savunma sisteminin temel eksiklikleri ortaya fikmijti. £arlik Rusya'si, Tatarlarin faaliyetlerinden önceden haberdar olmanin ve halki bu konuda uyarmanin tek bajina yeterli olmadigini fark ederek onlarla güneydeki sinir bölgelerinde karjilik vererek savunma yapabilmenin gerekliligini anlamijtir. Nitekim Smolensk Savaji esnasinda görüldü ki Moskova'nin Tatar akinlarindan haberdar olmasina ragmen engelleyememesi, savajin kaybedilmesinin bajlica nedeni olmujtur. Artik Ruslar, Tatarlar ile bajkenti olan Moskova yakinlarinda degil, güneyde Kirim Hanligi'na yakin yerlerde mücadele edilmesi gereginin farkina varmijtir.43 Böylece bu strateji ile Ruslar, sadece Tatar faaliyetlerinden haberdar olmayi amaflamakla kalmamij, ayni zamanda topraklarinin güvenligini artirmayi ve potansiyel tehditlere karji etkili bir savunma mekanizmasi gelijtirmeyi amaflamijtir.
£ar Mihail Fedorovif, güneydeki savunma sistemi üzerinde falijmij olan Grigoriy Fedorovif Kireyevskiy, Mihail Ivanovif Speshnev ile Voronejli bir boyar oglu olan Ivan Nos'u 1635 yilinda Moskova'ya fagirmijtir. Burada onlardan, Voronej Nehri üzerindeki Urlyapovo antik yerlejiminin yakinlarinda, Tatar yollarini kontrol etmek ve engellemek amaciyla yeni bir jehrin kurulmasi fikrinin degerlendirilmesi istenmijtir. Fakat bu kijiler, Tatarlarin alternatif yollarini bildiklerinden sadece bir jehir kurarak degil, güneydeki bozkir boyunca kalelerden ve jehirlerden olujan bir tahkimat hatti inja edilirse yollarin o vakit kontrol altina alinarak güvenli bir hale gelecegini bildirmijlerdir. Bu fikri benimseyen £ar Mihail, daha önce güneyde voyvodalik yapmij Ivan V. Birkin ve M. Speshnev'i, yeni bir jehrin inja edilmesi ifin Voronej ile Tsna nehirleri arasinda bir müstahkem hat olujturmak üzere bölgeye göndererek kejif yapmalarini emretmijtir. Kejfin ardindan 1635 yilinda Kozlov jehri inja edilmij ve bu müstahkem hat ifin bajlangif olmujtur.44
Kozlov'un inja edilmesinin ardindan Belgorod Savunma Hatti'na, bölgede bulunan Belgorod ve Voronej gibi iki eski kale jehir de gerekli tamiratlari yapilarak dahil edilmijtir. XVI. yüzyilda Moskova'nin, Tatar akinlarindan korunmak ifin vahpi alan veya ^ bozkir (Дикое Поле] dedikleri güney bölgelerde, savunma amaciyla birkaf kale jehir inja m § etmeye karar vermesi üzerine Belgorod ve Voronej jehirleri meydana gelmijtir. Belgorod < ° >■ _ § 1
42 Rus kaynaklarinda, Tatarlar tarafindan yapilan baskinlari kejif ve uyari amaci tajiyan bu savunma sistemi, Rusfa, -
storozhevaya i stanichnaya sluzhba (сторожевая и станичная служба] olarak gefmektedir. Ayni zamanda, savunma
|11|
sisteminin bir parfasi olan ve "stanitsa" olarak adlandirilan yerlejim merkezleri, XVII. yüzyilda Don Kazaklarinin yajadiklari yerler ifin kullanilmaktaydi. Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 55-57.
43 Bagaley, Ocherki iz Istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva, 108.
44 Davies, State Power and Community in Early Modern Russia: The Case of Kozlov, 1635-1649, 55-59. Ayrica bu hattin bajlangif tarihi ifin bk. Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 72; Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, 309; K. M. Tribuntseva, "Vozniknoveniye i Stroitelstvo Belgorodskoy Zasechnoy Cherty," Vestnik Belgorodskogo Gosudarstvennogo Tekhnologicheskogo Universiteta Im. V. G. Shukhova 2/6 (2017]: 87.
jehri, Donets Nehri üzerinde kurulurken, Voronej ise Voronej Nehri üzerinde inja edilmijtir. Stratejik yerlerde bulunan bu kale jehirler, Ruslarin yillardir bölgedeki karakolu görevini üstlenmekteydi. Böylece bu jehirlerin savunma hattina dahil edilmesi hattin önemini artirmijtir. Özellikle Moskova ile Kirim arasindaki konumu nedeniyle Belgorod, bu savunma hattinin merkez jehri haline gelmij ve hattin bu jehrin ismiyle anilmasina da vesile olmujtur.45
Dogu Avrupa topraklarinda saglam bir savunma stratejisine duyulan ihtiyaci fark eden bölgedeki boyarlar, Belgorod'u fevreleyen alanda jehirler ve kaleler ile olujacak bir hattin inja edilmesinin öncelikli politika haline getirerek Moskova'nin bu projesini desteklemijtir. Ruslar ifin önemli olan bu hat planina göre ilk olarak Tatar akinlarinin sik yapildigi Muravskaya, izyumskaya ve Kalmiusskaya yollari boyunca Belgorod, Voronej ve Kozlov gibi benzer jehirler kurularak bir savunma hattinin injasina karar verilmijtir.46 Bunun ifin Moskova, boyarlarin da destegiyle güney sinirinda kuracagi yeni jehirlerin ve hattin bütfesini halktan toplamaya bajlamijtir. Bu savunma hattinin kurulmasi ifin gerekli olan yüksek bir bütfenin yani sira bu hatta falijacak nitelikli elemanlara ve yeni kurulan jehirlere yerlejtirilecek nüfusa da ihtiyaf duyulmujtur. Kozlov jehirini iskan eden 1van Birkin, hükümetin talebi dogrultusunda buraya genellikle Kazaklari ve boyarlari hizmete almij ve yerlejenlerin tejvik edilmesi adina maddi destek saglamij, bu da yeni jehirlerin kurulmasini kolaylajtirmijtir.47 Kozlov jehrinin injasi sonrasinda, 1637 yilinda Fyodor Sukhotin ve Yevsey Yuryev, Moskova'nin istegi dogrultusunda Oskol Nehri ile 1zyumskaya Yolu arasindaki bölgede yeni jehirler kurma göreviyle güney bölgelere gönderilmijtir.48 Yapilan tetkikler sonucunda, Tambov adinda bajka bir jehir kurulmuj ve bu jehir ile Kozlov arasindaki mesafede surlar inja edilmijtir.49 Ayni yil Verhniy Lomov ile Nijniy Lomov jehirleri de kurularak diger bir yol olan Nogay Yolu'nun engellenmesi saglanmijtir. 1637 ve 1638 yillarinda Yablonov, Korofa ve Userd jehirleri inja edilerek 1zyumskaya ve Kalmiusskaya yollari engellenmijtir.50 1zyumskaya ve Muravskaya yollari üzerinde ise 1640 yilinda £uguyev kasabasi inja edilmijtir.51 Bu yeni kurulan jehirlerin arasina kaleler, surlar ve hendekler inja edilerek birbirine baglanan bir hat meydana getirilmij ve buralara jehirli veya özgür olan Kazaklar yerlejtirilmeye bajlanmijtir.52 Ayrica 1645 yilina kadar olan süre zarfinda; Khotmyzhsk, Olshansk, Usman, Kostensk gibi bajka yeni jehirler de inja edilmijtir. £ar Mihail Fedorovif'in 1645'teki ölümünün ardindan Belgorod Savunma Hatti'nin ilk inja ajamasi
45 Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 20-21.
46 Bu karar, 1637 yilinda toplanan boyarlarin ve orada bulunan Fyodor V. Sukhotin'in planina göre alinmijtir. Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 71-72.
47 Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, 315.
48 Belyayev, O Storozhevoy, Stanichnoy i Polevoy Sluzhbe na Polskoy Ukrayne Moskovskogo Gosudarstva do Tsarya Alekseya Mikhaylovicha, 43.
49 Kozlov'dan injasina bajlanilan bu sur, yaklajik 25 km'lik bozkir boyunca topraktan meydana gelen bir duvardan olujmaktadir. Bu duvar yaklajik dört metre yükseklige sahip, 70 kule ve dört kalenin yani sira hendekler ve fitlere sahipti. Bu sistem, Bati Avrupa'nin askeri mühendisligine dayanmaktadir. Davies, Warefare, State and Society on the Black Sea Steppe 1500-1700, 88.
50 Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, 311.
51 Lyubavskiy, Obzor Istorii Russkoy Kolonizatsii s Drevneyshikh Vremen i DoXX Veka, 302.
52 Davies, Warefare, State and Society on the Black Sea Steppe 1500-1700, 82-83.
tamamlanmijtir.53
£ar Mihail döneminde, inja edilen yeni jehirlere ragmen Belgorod Savunma Hatti, henüz saglam bir tahkimat yapisina sahip olamamijtir. Tatarlar, bu tahkimat arasinda büyük bojluklar bularak 1644-1645 yillarinda Rus topraklarina yikici akinlarina devam etmijtir.54 Belgorod Savunma Hatti'nda yer alan afiklarin kapanmasi ifin tahta gefen £ar Aleksey Mihaylovif (1645-1676), hattin yapimini önemsemijtir.55 Böylece yeni far zamaninda, hattin injasinin ana ajamasi olan ikinci dönemine gefilmijtir. 1646 yilinda £arlik Rusya'si, Tatar akinlarina engel olacak birfok önlemi güney bölgelerinde almaya devam etmijtir. Bu hat üzerinde Don Kazaklarinin sayisi artirilmij ve tahkimata soylu süvari alaylari yerlejtirilmijtir. Ayni zamanda bu hattin yakinindaki köylerde yajayanlar, askeri nüfusa dahil edilmijtir. Bu hatta yer alan askeri güflere tek bir kumandan getirilmij ve Belgorod jehrinin de hattin kontrol merkezi haline gelmesi ifin girijimlerde bulunulmujtur.56 Hattin injasinin ikinci döneminde, Muravskaya yolunun kapatilmasina önem verilmijtir. £ünkü Tatarlar, Rus topraklarina yaptiklari akinlari bu yol üzerinden siklajtirmaya bajlamijtir. Bu yol ifin 1646 yilinda Karpov, Valki; 1648 yilinda Bolhov; 1650 yilinda Oboyan jehirleri inja edilmij ve aralarina surlar ile hendekler yapilarak gefij engellenmijtir.57 Kalmiusskaya yolu boyunca ise 1647 yilinda aralarinda 20 kilometrelik sur inja edilen Novi Oskol ve Verhsosensk jehirleri kurulmujtur.58 Bu savunma hatti ifin diger inja edilen jehirler ise 1646 yilinda Bolhovets, 1647 yilinda Dobriy ve Sokolsk, 1648 yilinda Korotoyak ve Uriv, 1652 yilinda Ostrogojsk jehirleri olmujtur. Böylece Tatar yollari boyunca kurulan yeni jehirlerin surlar ve hendekler ile birbirine baglanmasiyla bölgede güflü bir tahkimat hatti ortaya fikmijtir.59
£arlik Rusya'si, güney sinirlarinda olujturdugu Belgorod Savunma Hatti'nda dogal engelleri de (batakliklar, ormanlar, nehirler) kullanarak iyi planlanmij bir savunma düzeni kurmujtur. Bu hat boyunca ahjap duvarlar, savunma surlari, gözetleme kuleleri, hendekler ile birbirine baglanan birfok jehir, savunma aginin temel bilejenlerini olujturmujtur. Bu yapilar, Tatar akinlarinin kullandigi yollari kapsayacak jekilde stratejik olarak konumlandirilmijtir. Bu müstahkem hattin uzunlugu dogal engellerin de kullanilmasiyla yaklajik 800 kilometreyi bularak saldirilara uzun bir bariyer ortami olujturmujtur. Bu tahkimatin ana merkezi olan Belgorod jehrinden sola dogru60 Bolhovets, Karpov, Khotmyzhsk ve Volniy jehirleri; saga dogru ise Nezhegolsk, Korofa, Yablonov, Novi Oskol, Verhsosensk, Userd, Olshansk, Ostrogojsk, Korotoyak, Uriv,
.
53 Tribuntseva, "Vozniknoveniye i Stroitelstvo Belgorodskoy Zasechnoy Cherty," 87. q g z
54 Bu saldirilar, ayni zamanda Kazaklarin 1637 yilinda i§gal ettikleri ve bej yil boyunca elinde tuttuklari Azak S ™ m Kalesi'nin ardindan gelijen akinlardir. Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla § ° ® Mücadelesi, 322.
55 Bagaley, Ocherki lz Istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva, 197. -
56 Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 73; 1646 yilinda Belgorod'taki büyük alaya boyar Knez N. 1. Odoyevskiy tayin
|13|
edilmij ve Oröl, Tula, Novosily Mtsensk, Livni, Elets, Oskol, Yablonov, Valuyka, Korofi, Volniy, Hotmijesk, £uguyev, Userd gibi jehirlerin voyvodalari ve askerleriyle birlikte Belgorod'un emrine girmeleri emredilmijtir. Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, 384.
57 Novoselyskiy, XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi, 383.
58 Tribuntseva, "Vozniknoveniye i Stroitelstvo Belgorodskoy Zasechnoy Cherty," 87-88.
59 Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 74.
60 Belirtilen yönler, Tatar akinlarinin gerfeklejtirmij oldugu güzergahlara göre esas alinmij ve bu sebeple, cografi olarak Osmanli Devleti ile Kirim Hanligi'nin konumlarina göre tarifi yapilmijtir.
Kostensk, Stariy Oskol, Voronej, Orlov, Usman, Sokolsk, Dobriy, Kozlov, Tambov gibi jehirler inja edilmijtir.61 1653 yilinda büyük fogunlugu tamamlanan bu savunma hattina, bölgedeki ihtiyaca göre yeni eklemeler yapilarak hattin genijlemesi devam etmij ve 1658 yilinda kurulan Belgorod Alayi ile bu hattin inja süreci tamamlanmijtir.62 Artik önceki zamanlarda, gözetleme yoluyla yapilan savunma sistemine nazaran kalici bir müstahkem hattin varligi, güflü bir engel olarak Tatar akinlarina karji Ruslari, en uf güney topraklarindan itibaren savunmaya hazir bir hale getirmijtir. Nitekim bu hat ile Moskova güney bölgelerinde jehirler ve savunma hatlari kurarak yeni iskan sahalari kazanmij ve bu bölgelere gelerek yerlejenler ise devletin siyasi ve ekonomik gelijmesinde büyük bir rol oynamijlardir. Böylece £arlik Rusya'si ifin Belgorod Savunma Hatti, sadece topraklarini Tatar akinlarina karji korumayi degil, ayni zamanda Dogu Avrupa bölgesinde saglam bir hakimiyet kurmak ve bölgeye kalici yerlejmek ifin kolonizasyon sürecinin bajlamasina yol afmijtir. Ayrica XVII. yüzyilda Ruslarin genijleme süreci, Sibirya'ya dogru yogunlajsa da bu savunma hattinin injasiyla birlikte Ukrayna ve Karadeniz bölgesine olan ilgisi artmijtir. Özellikle 1654 yilinda, Ukrayna'daki Kazaklarin, Bohdan Hmelnitski önderliginde Lehistan'a karji mücadele vererek £arlik Rusya'si ile birlejmesi üzerine Ruslarin güneye dogru genijlemesi hizlanmijtir. Bu birlejmenin ardindan Dogu Ukrayna topraklari,63 Belgorod jehri yönetimi altina alinmij ve bölgeye Zaporojye Kazaklarinin yerlejtirilmeleri tejvik edilerek Tatar akinlarina karji etkili bir mücadele verilmesi de saglanmijtir.64 Bu savunma hatti sayesinde £arlik Rusya'si, 1632-1634 yillarindaki Smolensk Savaji'ndan farkli olarak 1654 yilindaki Lehistan-Litvanya Birligi'ne karji mücadelesinde, güney bölgelerini daha güvende ve kontrol altinda tutma imkanina sahip olmujtur.65
2) Kazak Faaliyetlerinin Belgorod Savunma Hatti ifin Önemi Belgorod Savunma Hatti'nin injasinda önemli bir katkida bulunan unsur, yillardir güney sinirlarini koruma görevini üstlenen Kazaklar olmujtur. Kazak topluluklari, £arlik Rusya'sinda Romanov hanedani döneminin bajlamasina katkida bulunduklari gibi, bu savunma hattinin olujmasinda da kritik bir rol oynamijtir.
0 61 Bagaley, Ocherki lz Istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva, 197. Ayrica bölgenin haritasi ifin
^ bk. Ek-1.
§ 62 Bagaley, Ocherki lz Istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva, 198. Bu hattin injasinin bir üfüncü
m u ajamasi olarak Ukrayna topraklarindaki Kazaklarin, £arlik Rusya'sina dahil olmasiyla yeni bir inja dönemini
^ o ^ bajlattigi söylenmektedir. Bu üfünü dönem, 1654 yilinda Ukrayna'daki Kazaklarin £arlik Rusya'sina dahil olmasiyla
A S
§ s®
bajlar, 1658 yilinda kurulan Belgorod Alayi ile inja donemi son bulur. Bk. Tribuntseva, "Vozniknoveniye i Stroitelstvo Belgorodskoy Zasechnoy Cherty," 88. Belgorod Savunma Hatti'na ait injaat falijmalarinin 1653 yilinda tamamlandigini, fakat hattin orgutsel birliginin, 1658 yilinda belirginlejtigi soylenilmektedir. Zagorovskiy, - Belgorodskaya Cherta, 74.
|14| 63 (arlik Rusya'si tarafindan sinir yerlerinde Ukrayna asilli halkin bulundugu bu bolge, "uf" bolgesi ve uf toplumunun
yerlejim yeri olarak tanimlanan Sloboda Ukrayna ismiyle bilinmektedir. Ozturk, "Ukrayna Krizinin Kokleri: Sloboda Ukrayna," 31-32.
64 Sloboda Ukrayna topraklarina yerlejen Zaporojye Kazaklari, Belgorod Savunma Hatti araciligiyla Tatar akinlarina karji savunma ve saldiri imkanina sahip olmujlardir. Davies, Empire and Military Revolution in Eastern Europe: Russia's Turkish Wars in the Eighteenth Century (New York: Continuum Publishing, 2011), 44-45. Belgorod Savunma Hatti'ndaki jehirlerin nufusu Dinyeper Nehri civarindan gelen gofler ile artij yajamij ve akinlara karji savunma direnci artmijtir. Ozturk, "Ukrayna Krizinin Kokleri: Sloboda Ukrayna," 38.
65 Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 74.
Belgorod Savunma Hatti'nin inja edildigi yillarda, hat üzerinde bulunan kasabalar ve kalelerde fogunlukla Kazaklar yajamaktaydi. Bu Kazaklar, özgür olanlarin aksine farin hizmetindeki jehirli Kazaklar olarak adlandirilmaktaydi.66 Özellikle bu hat boyunca ortaya fikan yeni jehirlere de iskan ettirilmekteydiler. Bu savunma hattinda inja edilen jehirlerin savunulmasi ve devamliligi ifin Kazak yerlejimcilerin rolü önemli olmujtur.67 £ünkü bu Kazaklar, bölgenin cografyasi ve arazisi hakkinda bilgi sahibi olmanin yani sira tahkimat, toprak ijleri ve hendek injasi gibi teknik konularda da bilgi ve beceriye sahiptiler. Ayrica bu savunma hattinin injasi sirasinda "özgür" olarak adlandirilan Don ve Zaporojye Kazaklari68 ise Karadeniz'de Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi'na karji mücadele etmekteydi.69 Özellikle Zaporojye Kazaklari, bu deniz üzerindeki jiddetini artirarak bajkent Istanbul'a varan cüretkar saldirilar da düzenlemekteydi.70
Osmanli Devleti'nin bir if deniz olarak kullandigi Karadeniz'de meydana gelen bu Kazak saldirilari ve yagmalari önemli bir sorun haline gelmijtir. Osmanlilarin, ayni dönemde hem iferide yajadigi sorunlarla hem de uzun süren savajlarla mejgul olmasi, Kazaklara karji etkili ve kararli bir politika sürdürmekte zorlanmalarina neden
66 Belyayev, O Storozhevoy, Stanichnoy i Polevoy Sluzhbe na Polskoy Ukrayne Moskovskogo Gosudarstva do Tsarya Alekseya Mikhaylovicha, 2.
67 XVI. yüzyilin sonlarina dogru, Moskova ve civarindaki toprak sahipleri lehine fikarilan bir kanun, merkezi bölgelerde yajayanlarin huzursuzluguna neden olmuj ve köylülerin daha iyi bir yajam sürmek ifin güneye dogru göf etmelerine yol afmijtir. Bu göf hareketi, güney topraklarinda bulunan Kazak topluluklarinin sayisini artirmijtir. fikarilan bu kanuna göre, köylüler tamamen toprak sahiplerine bagli birer serf vaziyetinde oldular. Köylülerin bu durumuna, baglilik anlamina gelen Rusfa "krepostnoye pravo" (крепостное право] denmijtir. Bu kanun ile köylüler, resmen köle haline getirildiginden güneye dogru göf etmek zorunda kalmijlardir. Kurat, Rusya Tarihi, 201. Kazaklar, Moskova'nin güneyindeki bölgelerde siyasi, sosyal ve ekonomik afidan önemli bir etkiye sahip olmujtur. Serkan Acar, "Kazak Kimliginin Tejekkülü," Uluslararasi Türkiye-Ukrayna ilifkileriSempozyumu: Kazak Dönemi (1500-1800), ed. V. Melnik, M. Alpargu, Y. Öztürk, F. Turanli, M. Bilal £elik (Istanbul: £amlica Basim Yayin, 2015], 47-48. Ayni zamanda, Lehistan'in egemen oldugu Ukrayna topraklarindaki Kazaklar, Moskova'nin Belgorod Savunma Hatti'nda inja ettigi yeni jehirlere yerlejtirilmijtir. Genellikle bu jehirlerde, Ukrayna bölgesinden gelenlerin sayisi, Moskova'dan gelenlere oranla daha fazla olmujtur. Öztürk, "Ukrayna Krizinin Kökleri: Sloboda Ukrayna," 43.
68 Bu topluluklar, Karadeniz'in kuzey bölgelerindeki nehirler ve kollari boyunca uzanan bataklik ve ormanlik alanlarda, özerk veya yari özerk topluluklar olarak varlik göstermijlerdir. Dinyeper Nehri civarinda bulunan Zaporojye Kazaklari Lehistan tarafindan, Don Nehri civarinda bulunan Don Kazaklari ise £arlik Rusya'si tarafindan desteklenmekteydi. Bölgedeki bu Kazaklarin himaye durumu, zamanla bölgede degijen güf dengelerine göre jekil almijtir. Özellikle Zaporojye Kazaklari, XVII. yüzyilin ortalarindan itibaren kendi fikarlari dogrultusunda Osmanli Devleti, Kirim Hanligi, (Jarlik Rusya'si ve Lehistan-Litvanya Birligi arasinda degijen himaye taleplerinde bulunmujtur. Mustafa Nuri Türkmen, "XVII. Asrin Ikinci Yarisinda Osmanli Devleti ile Lehistan Ilijkilerinin Bozulma Sebepleri Üzerine Bazi Degerlendirmeler," Uluslararasi Türkiye-Ukrayna ilifkileri Sempozyumu: Kazak Dönemi (1500-1800),
161-162. 0
69 XVI. ve XVII. yüzyillarda, Karadeniz'de Kazak saldirilari yajanmijtir. Kazaklarin en büyük saldirilarindan biri, 1614 ^ yilinda Petro K. Sagaydafniy liderligindeki Zaporojye Kazaklarinin fayka veya fayka olarak adlandirilan tekneleriyle Q Sinop'a düzenledikleri saldiri olmujtur. Bu saldiri sirasinda Kazaklar, bölgedeki halktan kadin ve focuklari esir alarak ^ Karadeniz kiyilarinda yajayan insanlarin tedirgin olmalarina neden olmujtur. Y. Öztürk, Özü'den Tuna'ya Kazaklar-1 q g z (Istanbul: Yeditepe Yayinlari, 2004], 342. Osmanli Devleti, bu Kazak baskinlarina karji, nehirlerin Karadeniz'e aktigi S ™ Eq noktalarda savunma amafli kaleler inja ederek faykalarin denize fikijinin engellenmesine öncelik vermijtir. Ancak § S ® genij bir liman agzina sahip olan Dinyeper Nehri'nde bulunan Özi ve Kilburun kalelerinden yapilan top atijlarinin,
nehir agzinin tamamini kapsayamadigindan Kazaklar denize afilabilmekteydiler. Don Nehri'nde ise bulunan deltanin -
kollarindan yalnizca biri üzerinde Azak Kalesi'nin olmasi, Kazaklarin girij ve fikij kontrolünün yapilmasi ifin yetersiz
|15|
bulunmaktaydi. Victor Ostapchuk, "XVI. ve XVII. Yüzyil Kazak Deniz Akinlari Karjisinda Osmanli Karadeniz'i," fev. Sedat Ijfi, Baflangiftan XVII. Yüzyilin Sonuna Kadar Türk Denizcilik Tarihi 1 ifinde, ed. 1. Bostan, S. Özbaran (Istanbul: Deniz Yayinevi Müd., 2009]: 241. Katip £elebi eserinde, Kazak saldirilarindan ve Osmanli donanmasinin faaliyetlerinden bahsetmektedir. Ayrica bk. Katip £elebi, Tuhfetü'l-kibarfi esfari'l-bihar, njr. 1. Bostan (Ankara: TÜBA Yay., 2018], 189.
70 1615, 1617, 1621, 1624 ve 1627 yillarinda Istanbul Bogaz'inda Kazak jaykalari gözüktügü bilinmektedir. Ostapchuk, "The Human Landspace of the Ottoman Black Sea in the Face of the Cossack Naval Raids," Oriente Moderno 20 (2001]: 64.
olmaktaydi.71 Ayrica Kazaklarin denizdeki korsan benzeri eylemleri, Osmanli Devleti'nin etkili bir jekilde mücadele etmesini zorlajtiran bir sorun olmujtur. Özellikle Zaporojye Kazaklarinin faaliyetleri ve olujturdugu deniz gücü, Osmanli Devleti'ne karji Karadeniz'de alternatif bir güf haline getirmijtir. Ancak, 1621 yilindaki Hotin Muharebesi'nin72 ardindan Zaporojye Kazaklari, Dinyeper Nehri üzerinden denize afilmalarinin zorlajmasi nedeniyle Don Nehri bölgesine yönelmeye bajlamijtir. Burada Don Kazaklarinin safina katilarak Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi'nin egemenligindeki bölgeleri yagmalamaya devam etmijtir. Artik Karadeniz'deki Kazak saldirilari, 1630'lu yillardan itibaren Don Kazaklari ve onlara katilan Zaporojye Kazaklari tarafindan gerfeklejmeye bajlamijtir.73 Nitekim £arlik Rusya'si, Dogu Avrupa'da hakimiyet kurmasini engelleyen Tatar akinlarini önlemek ve Belgorod Savunma Hatti'ni inja etmek amaciyla bu saldirilarin yapilmasini tejvik etmekteydi.74
1635 yilinda temeli atilan Belgorod Savunma Hatti, o dönemde Tatarlarin yapmij oldugu akinlar ve Osmanli Devleti'nin kuzeyde güflü bir devlet bulundurmak istememesi gibi sebeplerle hattin devamliligi, bölgedeki siyasi ortam geregi kolay gözükmemekteydi. Fakat o dönemde Osmanli Devleti, doguda Safevilerin topraklarina girmesi üzerine uzun bir savajin ifine girmijtir. Ayni zamanda, Kirim Hani 1nayet Geray'in kuzeyde bagimsiz bir politika yürüterek Osmanli Devleti mülkü olan Kefe'ye saldirmasi ve Kantemir Mirza ile olan mücadelesi de kuzeyde bir otorite bojlugunu meydana getirmijtir.75 Bu durum, kuzeyde en uf noktadaki Azak Kalesi'ni savunmasiz birakmijtir. Daha önce Kazaklarin bu kaleye 1574, 1593, 1620 ve 1626 yillarinda saldiri gerfeklejtirdikleri bilinmektedir.76 Ancak 1637 yilinda olujan bu siyasi ortami firsat gören Don Kazaklari, Zaporojye Kazaklari ile müjterek olarak Osmanli Devleti'nin askeri garnizonu olan Azak Kalesi'ni, karadan ve denizden saldirarak ijgal etmijtir.77 Bunun üzerine IV. Murad, Kirim Hani 1nayet Geray'i azlederek yerine I. Bahadir Geray'i han olarak atamijtir. Ancak yeni hanin, öncelikle Azak Kalesi'ni ijgalden kurtarmak ifin seferber olmasi, kuzeyde yeni kurulan Rus jehirlerine karji yikici akinlar düzenlemesini bu süre zarfinda engellemijtir.78 Nitekim Azak Kalesi'ni ijgal eden Kazaklarin olujturdugu ortam, Belgorod Savunma Hatti injasinin sürekliligine ve genijlemesine firsat vermijtir.
71 Ostapchuk, "The Human Landspace of the Ottoman Black Sea in the Face of the Cossack Naval Raids," 45; Ibrahim 0 Pefevi Efendi, Pefevi Tarihi, II, njr. B. S. Baykal (Ankara: Kultur ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 1982), 320.
72 Zaporojye Kazaklarinin bu faaliyetlerinin de etkisiyle Osmanli Devleti, 1620-1621 yillarinda Lehistan'a karji bir § sefer duzenlemijtir. Ismail H. Uzunfarjili, Osmanli Tarihi, III (Ankara: TTK, 1988), 139-142. Bu seferle birlikte Osmanli
m u Devleti, Dinyeper Nehri'nin dokuldugu bolgede bulunan kalelerini guflendirmeye karar vermijtir. 1625 yilinda,
^ o ^ Dinyeper'de bulunan Ozi ve Kilburun kalelerinin guflendirilmesiyle Zaporojye Kazaklarinin denize fikmalari
P 0- m engellenmeye bajlanmijtir. Turkmen, "XVII. Asrin Ikinci Yarisinda Osmanli Devleti ile Lehistan Ilijkilerinin Bozulma
Sebepleri Uzerine Bazi Degerlendirmeler," 158-161.
73 Ostapchuk, "XVI. ve XVII. Yuzyil Kazak Deniz Akinlari Karjisinda Osmanli Karadeniz'i," 253.
- 74 Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi, artan Don Kazaklarinin baskinlarinin hedefi oldu ve Moskova'dan Kazaklari
|16| kontrol altina almasini ve ele gefirilen Osmanli tebaasinin iade edilmesini talep etmekteydi. Khodarkovsky, Russia's
Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500-1800, 24
75 Y. A. Tihonov, "Azovskoye Sideniye," Voprosi Istorii 8 (1970): 100-101.
76 Davies, Warefare, State and Society on the Black Sea Steppe 1500-1700, 89.
77 Don Kazaklari atamani olan Mihail 1. Tatarinov onderliginde, 21 Nisan 1637 tarihinde Azak Kalesi kujatilmij ve 18 Haziran 1637 tarihinde kale ele gefirilmijtir. Sinan Yuksel, "Don Kazaklarinin Azak'i Ijgalleri (1637-1642)," Tarih Ara?tirmalari Dergisi 30/49 (2011): 211; Umran Karadeniz & Alpay Bizbirlik, "Azak Kalesi'nin Ijgali ve Istirdadi (1637-1642)," Gazi Akademik Baki? 14/27 (2020): 224-225.
78 Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 97.
Osmanli Devleti ifin kuzeyde stratejik bir merkez olan Azak Kalesi, Kirim ve Nogay Tatarlari ile Kuzey Kafkasya'daki Müslüman halklari kontrol altinda tutmak, Karadeniz'in kontrolünü saglamak, kuzey sinirlarini korumak ve ticaret yollarini denetlemek ifin büyük bir öneme sahipti. Ayni zamanda Osmanlilar ifin bu kale, Ruslarin güneye inmelerini engellemenin yani sira Avrupa ile Asya'ya dogru genijleme firsati da sunmaktaydi. Bu nedenle, Osmanli Devleti ifin bu kalenin geri alinmasi, kuzeyde varlik gösterebilmesi ifin önemliydi. Ilk önce, Moskova ile diplomatik temaslar kurarak kaleyi geri almayi denemijtir. Osmanli Devleti'nin bu yolu tercih etmesinin nedeni, Safeviler ile halihazirda savajta olmalariydi ve bu sebeple kuzeye dogru yeni bir askeri sefere odaklanmasi, Osmanli tarafindan pratik gözükmemekteydi. £arlik Rusya'si ise diplomatik temaslar sonucunda, dogrudan Osmanli Devleti'ne cephe almayi tercih etmediginden bu ijgalin sorumlulugunu üstlenmemekteydi.79 Fakat o yillarda, £arlik Rusya'sinin durumu göz önünde bulunduruldugunda, 1634 yilinda Lehistan-Litvanya Birligi'ne karji istedigi bajariyi elde edememij ve bundan Tatar akinlarini sorumlu görmüj bir devletin nezdinde bu ijgal, güneyde injasina bajladigi savunma hatti ifin firsat ortami olujturmujtur. Bu sebeple Moskova, Belgorod Savunma Hatti'ni tamamlayabilmek ifin Don ve Zaporojye Kazaklarina yardim ettigi görülmüjtür.80
Osmanli Devleti, bu ijgale ancak 1638 yilinda Piyale Paja komutasindaki bir filoyu Karadeniz'e göndererek cevap vermijtir. Bu filo, Karadeniz'de Kazak faykalarina karji bajarili olsa da kalenin bulundugu yer olan Azak Denizi'nin sig bir deniz olmasi, Osmanli kadirgalari ifin bir engel olmuj ve kale alinamamijtir.81 IV. Murad'in ölümünün ardindan tahta gefen I. Ibrahim döneminde, Safeviler ile savajin son bulmasi dolayisiyla Osmanlilar, Azak'a karji büyük bir sefer hazirligi bajlatmij ve 1641 yilinda, Azak Kalesi'ne karadan ve denizden kujatma gerfeklejtirmijtir. Yaklajik iki ay süren kujatmaya ragmen Kazaklarin elinden kale bir kez daha alinamamijtir.82 Bu kujatmanin ardindan Kazaklarin kale savunmasinda büyük bir güf kaybetmesi ve bölgede Osmanli Devleti'nin jiddetinin giderek artmasi üzerine £ar I. Mihail, kalenin teslim edilmesini istemijtir. 1642 yilinda Kazaklar, kaleyi harap bir jekilde terk etmijlerdir.83 Osmanli Devleti, kaleyi tekrar ele gefirmij ve Don Kazaklarinin denize fikmalarini engellemek ifin kale tahkimatlarini güflendirmeye falijmijtir. Nitekim 1637-1642 yillari boyunca Kazaklarin Azak Kalesi'ni ijgal etmesi, Belgorod Savunma Hatti'nin injasi ifin uygun bir zeminin olujmasina yol
o
4.
--Q
N
79 Moskova, Azak Kalesi'nin Türklerin elinden alinmasina sevinmijtir. Ayrica Moskova, dönemin güflü devleti olan ^ Osmanli Devleti ile savajmak istemedigi ifin Kazaklarin bu ijgali kendi özgür iradeleriyle gerfeklejtirdiklerini ifade q g z eden bir mektubu, Osmanlilara göndermijtir. Solovyev, Istoriya Rossii s Drevneyshikh Vremen, Kniga V, 217. 55 ™ pa
80 Tihonov, "Azovskoye Sideniye," 102. Belgorod Savunma Hatti injasi ifin Kazaklarin Azak Kalesi'ni ijgal etmeleri, § S © Moskova'nin ijine geldigi ve Kazaklarin ijgal süresini uzatmak ifin yardim ettigi bilinmektedir. Oleg Kuts, Azovskoye
Osadnoye Sideniye 1641 g. Oborona Donskimi Kazakami Kreposti Azov (Moskova: Izd. Fond Russkiye Vityazi, 2016), -
12-13. Tatarlarin akin yaptiklari yollar üzerinde bajlanan Belgorod Savunma Hatti'nin tahkimat injasi, Azak'in Don
|17|
Kazaklari tarafindan ijgaliyle ayni zamana denk gelmijtir. A. 1. Papkov, Porubezhye Rossiiskogo Tsarstva i Ukrainskih Zemel Rechi Pspolitoy (KonetsXVl-Pervaya Polovino XVII Veka) (Belgorod: izd. Konstanta, 2004), 217. Osmanli tarihfisi Mustafa Naima eserinde, Moskova'nin Kazaklara yardim ettigini dile getirmektedir. Mustafa Naima, Natma Tarihi, III, njr. Z. Danijman (Istanbul: Zuhuri Danijman Yayinevi, 1968), 1366.
81 gelebi, Tuhfetü'l-kibarfi esfari'l-bihar, 194.
82 Kuts, Azovskoye Osadnoye Sideniye 1641 g. Oborona Donskimi Kazakami Kreposti Azov, 49. Kazaklarin sürekli kaleye destek verdikleri bilinmektedir. Charles King, Karadeniz, fev. Zülal Kilif (Istanbul: Kitap Yayinevi, 2015), 175.
83 Solovyev, Istoriya RossiisDrevneyshikh Vremen, Kniga V, 222-223.
afmijtir.84 Bu ijgal yillarinda, Tambov, Yablonov, Korofa, Userd, Verhniy Lomov ile Nijniy Lomov gibi hattin önemli jehir kaleleri inja edilmijtir.85 Kirim Hanligi ise Moskova'dan yeni inja edilen bu jehirlerin yikilmasini talep etse de kabul görmemij ve Azak Kalesi'nin ijgali dolayisiyla Rus topraklarina dogru yikici akinlarini da gerfeklejtirememesi, hattin inja sürecine darbe vurulmasini engellemijtir.86 Ayrica Don Kazaklari, 1646-1654 yillari arasinda Azak Kalesi, Sinop, Istanbul ve Kirim Yarimadasi dahil Karadeniz ve civarinda küfük fapli saldirilarina devam etmijtir.87 Böylece bu saldirilarin XVII. yüzyilin 40'li ve 50'li yillarinda da devam etmesi, £arlik Rusya'si ifin güney sinirlarinda yeni jehirlerin inja edilmesine ve güney topraklarindaki kolonizasyonun devamliligina firsat olujturmujtur.88 Ayni zamanda Belgorod Savunma Hatti'nin Dogu Ukrayna topraklarina kadar ulajmasiyla beraber bu hattin fevresine Zaporojye Kazaklarinin yerlejimi de tejvik edilmijtir. Böylece Ruslar, 1646 ile 1653 yillari arasinda Belgorod Savunma Hatti araciligiyla Tatar akinlarina karji savunma yapmak ve Ukrayna topraklarinda Lehistan-Litvanya Birligi'ne karji harekete gefmek ifin bu bölgede, büyük bir insan gücünü toplama firsati bulmujtur.89 Nitekim Zaporojye Kazaklarinin tecrübelerinden yararlanan Don Kazaklari, Belgorod Savunma Hatti'nin inja sürecini de kapsayan 1630-1660 yillari arasinda Karadeniz ve Azak denizlerinde etkili bir güf haline gelerek bu savunma hattinin bajlama ve tamamlanma sürecine önemli katkilarda bulunmujlardir.90
XVII. yüzyil boyunca £arlik Rusya'si, güney siniri boyunca devletin stratejisinde önemli bir unsur olan Kazaklari, savunma ve saldiri amafli bir askeri güf olarak kullanmaya devam etmijtir. Ayni zamanda Kazaklarin saldirgan politikalarinin ve £arlik Rusya'sinin Osmanli Devleti ile gerilen ilijkilerinin bir savaj ihtimalini artirmasi nedeniyle, bu savunma hattina daha fazla önem verilmijtir. Nitekim bu yüzyilda Don ve Zaporojye Kazaklari, gerfeklejtirdigi eylemlerin sonucunda bölgede Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi'nin gücünün kirilabilecegini göstermij ve bölgenin jeopolitik durumunun giderek degijmesine neden olmujlardir. Bu durum ise Osmanli Devleti'nin Karadeniz'in kuzeyindeki varligini tehlikeli bir hale sokmujtu.91 Ayrica £arlik Rusya'si, bu savunma hatti araciligiyla eski Slav yerleri olan Dogu Avrupa topraklarina dogru genijlemesine zemin olujturmuj ve bölgedeki etkisini giderek artirarak Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi'na yönelik saldiri faaliyetlerinde bulunmasina yol afmijtir.
0 84 Azak Kalesi'ni ijgal eden Kazaklarin, yaklajik bej sene boyunca bu kalede kalmalari, Belgorod Savunma Hatti ifin
planlanan jehirlerin tamamlanabilmesi adina Moskova'nin ijine gelen bir durum olmujtur. £ünkü kalenin ijgali § dolayisiyla Osmanli Devleti ve özellikle Kirim Hanligi, kuzeyde yajanan bu gelijmelere odaklanamamijtir. Kuts,
m u Azovskoye Osadnoye Sideniye 1641 g. Oborona Donskimi Kazakami Kreposti Azov, 13.
^ o ^ 85 Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 97-100; Tihonov, "Azovskoye Sideniye," 100-101.
p 0- m 86 Zagorovskiy, Belgorodskaya Cherta, 94.
87 Lyubavsky, Obzor Istorii Russkoy Kolonizatsii s Drevneyshikh Vremen i Do XX Veka, 314-315; A. B. §irokorad, Ruslarin Gözünden 240 Yil Kiran Kirana Osmanli-Rus Sava$lari: Kirim-Balkanlar-93 Harbi ve Sarikami$, fev. D. Ahsen Batur
- (Istanbul: Selenge Yay., 2009), 60-61.
|18| 88 Belgorod Savunma Hatti sadece Tatar akinlarina etkili bir jekilde direnmeyi degil, ayni zamanda Ukrayna
topraklarinin Rus kolonizasyon politikalarinin hedefi haline gelmesine yol afmij; bu da Ruslarin Dogu Avrupa'da güflenmesini mümkün kilmijtir. Papkov, Porubezhye Rossiiskogo Tsarstva i Ukrainskih Zemel Rechi Pspolitoy (Konets XVl-Pervaya PolovinoXVII Veka), 290-291.
89 Davies, Warefare, State and Society on the Black Sea Steppe 1500-1700, 94.
90 Ostapchuk, "XVI. ve XVII. Yüzyil Kazak Deniz Akinlari Karjisinda Osmanli Karadeniz'i," 253.
91 Ostapchuk, "Cossack Ukraine In and Out of Ottoman Orbit, 1648-1681," in The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, ed. G. Karman, L. Kuncevic (Leiden-Boston: Brill, 2013), 151-152.
Sonuf
XVII. yüzyilda, £arlik Rusya'sinin güneye dogru genijlemesi, bölgedeki güflü komju devletlerin varligiyla birlikte genij bir güf ve kontrol mücadelesinin gerekliligini ortaya fikarmijti. Bu genijleme, ayni zamanda saglam bir savunma sistemine duyulan ihtiyaci da artirmijti. Bu baglamda, £arlik Rusya'si Dogu Avrupa'daki komju güflerden, özellikle Kirim Hanligi'ndan gelen tehdide bir yanit vermek amaciyla Belgorod Savunma Hatti'ni olujturmujtur. £ünkü £arlik Rusya'si, güney sinirlari boyunca bölgedeki topraklarina yapilan Tatar akinlari konusunda sorunlar yajamaktaydi. Bu akinlar, sadece Ruslarin bölgedeki yajamini etkilemekle kalmamij, ayni zamanda devletin siyasi, sosyal ve ekonomik istikrarini da tehdit etmijtir. Bu durum ifin Tatar akinlarinin yaygin olarak gerfeklejtirildigi güzergahlar boyunca hattin inja edilmesi ve bu bölgelere Kazaklarin yerlejtirilmesi, bölgede kalici bir egemenligin kurulmasi afisindan büyük bir öneme sahip olmujtur. Bu savunma hatti, Tatar akinlarinin Rus topraklarina kolayca sizmasini engellemij ve Ruslarin güneydeki kolonizasyon sürecini hizlandirmijtir. Bu kolonizasyon süreci ise Ruslarin iktisadi gelijmesi ve yerlejimlerin genijlemesi gibi etkilere sebep olarak bölgedeki nüfuzunu artirmijtir. Bu nedenle, Tatar akinlarini önlemek amaciyla olujturulan Belgorod Savunma Hatti, verimli güney topraklarin Rus kontrolüne gefmesine yol afmijtir. Ayrica Dogu Avrupa'da bulunan Osmanli Devleti, Kirim Hanligi ve Lehistan-Litvanya Birligi gibi güflü devletlere karji pozisyon almasina da imkan vermijtir. Bu durum, savunma hattinin inja edilmesini Ruslar ifin stratejik bir adim haline getirmijtir.
£arlik Rusya'si, Kafkaslarda ve Sibirya'daki hedeflerinde oldugu gibi Dogu Avrupa'daki hedefleri ifin de Kazaklari askeri güf olarak kullanmijtir. Ayni zamanda Tatar saldirilarina karji Kazaklar, bölgede bir denge unsuru olujturmujtur. Bu baglamda XVII. yüzyilda Kazaklarin, Karadeniz kiyilarindaki yerlejimleri tahrip etmesi, Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi'ni zor bir durumda birakmijtir. Özellikle Kazak saldirilarinin en üst noktasi olan 1637-1642 yillarinda gerfeklejtirilen Azak Kalesi'nin ijgali, Moskova'nin güney bölgelere yerlejmesinde belirleyici bir rol oynamij ve Belgorod Savunma Hatti'nin injasinin tamamlanma sürecine de ivme kazandirmijtir. Bu hat sayesinde £arlik Rusya'si, Dogu Avrupa'daki toprak kazanimlarini koruma ve bölgedeki istikrarini sürdürme kapasitesini artirmijtir. Ayni zamanda Kazaklar, bölgede olujturdugu güf sayesinde Ruslarin, afik deniz politikasi dogrultusunda Karadeniz'e dogru ilerlemelerine zemin hazirlamijtir.
Bu savunma hattinin injasi ve bu sürefte Kazaklarin etkisiyle £arlik Rusya'si, Dogu Avrupa'da önemli kazanimlar elde etmijtir. Bu savunma hatti sayesinde Ruslar, Tatar akinlarini artik Moskova veya Oka Nehri yakinlarinda durdurmak yerine Kirim Hanligi ile olan sinir bölgelerinde karjilik vererek durdurmaya bajlamijlardir. Bu durum, merkezin güvenligini artirmij ve bölgedeki konumunun güflenmesini saglamijtir. Bu hat, ayni zamanda Ruslarin, Ukrayna topraklarina yönelik stratejik hamlelerine de zemin hazirlamijtir. Güney bölgelerinin daha kontrollü bir hale gelmesi, Ukrayna topraklari ifin Lehistan-Litvanya Birligi ile yeni bir savaja (1654-1667] hazirlanmasini saglamijtir. Bu savaj sonucunda Ruslar, Kiev bajta olmak üzere Ukrayna topraklarina yerlejmeye ve
Zaporojye Kazaklari gibi yerel gruplari da himaye etmeye bajlamijtir. Ayrica bu savunma hatti araciligiyla Ruslarin Karadeniz'e dogru yakinlajmasi, bölgedeki Türk egemenligini tehdit etmeye bajlamijtir. XVIII. yüzyilda büyüyen bu tehdit, Karadeniz'in kuzey kiyilarina yayilarak Kirim'in ijgal edilmesiyle sonuflanmij ve bölgedeki Türk varligi, Ruslarin kolonizasyon politikalarinin hedefi haline gelmijtir. Bu kolonizasyon sürecinin siyasi, ekonomik ve kültürel etkileriyle birlikte asirlardir Dinyester, Dinyeper, Don ve Volga nehirleri boyunca Kirim ve Nogay Tatarlari gibi Türk topluluklarinin yajam sahasi haline gelen bölgeye, Kazaklarin yerlejtirilmesi etnik ve demografik yapinin da degijime ugramasina neden olmujtur.
Belgorod Savunma Hatti'nin inja edilmesindeki ana hedef, stratejik bir jekilde Tatar akinlarina karji savunma yapmakti. Ancak bu hat, Ruslarin güneye dogru kademeli ilerlemesini kolaylajtirmij ve bölgede yeni sinirlarin fizilmesine neden olmujtur. Bu hat, Ruslarin güney savunmasini güflendirmenin ötesinde, etkili bir jekilde konum almalarini saglamij ve Dogu Avrupa'nin jeopolitik durumunu jekillendirmijtir. Bu hat üzerinden askeri sevkiyatin kolaylajmasi, Ruslarin güneye dogru ilerleyerek bölgede yeni hatlarin olujmasina da zemin hazirlamijtir. Ayrica bu tahkimat agi, Rus ordusu ifinde askeri mühendislik ve savunma taktiklerinin gelijimini de tejvik etmijtir. Nitekim Ruslarin güneyde kat ettigi bu gelijme, Ukrayna topraklarinda egemenlik kurmasina ve Karadeniz'e inmesine zemin hazirlayarak Ruslari Dogu Avrupa'da önemli bir güf haline getirmijtir.
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul 1zni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bajkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. fikar fatismasi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fatijmasi olmadigini beyan etmektedir. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
3 KAYNAK£A
D
^ Acar, Kezban. Ortacag'dan Sovyet Devrimi'ne Rusya. Istanbul: iletijim Yayinlari, 2009.
™ z
< ° Acar, Serkan. "Kazak Kimliginin Tejekkülü ve XVI. Asirda Kazaklarin Cografi Tasnifi."
§ S© Uluslararasi Türkiye-Ukrayna ilipkileri Sempozyumu: Kazak Dönemi (1500-1800). Ed. V.
Melnik, M. Alpargu, Y. Öztürk, F. Turanli, M. Bilal gelik, 39-52. Istanbul: gamlica Basim Yayin, 2015.
Bagaley, Dimitri. 1. Ocherki iz istorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Godusarstva. Moskova: izd. Universitetskaya Tip., 1887.
Belyayev, ivan, D. OStorozhevoy, Stanichnoy iPolevoy Sluzhbe na Polskoy Ukrayne Moskovskogo Gosudarstva do Tsarya Alekseya Mikhaylovicha. Moskova: Universitetskaya Tipografiya, 1846.
|20|
Boeck, Brian J. "What's in a Name? Semantic Separation and the Rise of the Ukrainian National Name." Harvard Ukrainian Studies v. 27, n. 1/4 (2004-2005): 33-65.
£elebi, Katip. Tuhfetü'l-kibärfi esfäri'l-bihär. Njr. 1. Bostan. Ankara: TÜBA Yay., 2018.
Dal, Vladimir, 1. Tolkoviy Slovar'Zhivogo Velikorusskogo Yazika. T. II. St. Petersburg: izd. Tip. M. O. Volfa, 1881.
Davies, Brian L. State Power and Community in Early Modern Russia: The Case of Kozlov, 16351649. New York: Palgrave Macmillan, 2004.
Davies, B. L. Warefare, State and Society on the Black Sea Steppe 1500-1700. New York: Routlegde, 2007.
Davies, B. L. Empire and Military Revolution in Eastern Europe: Russia's Turkish Wars in the Eighteenth Century. New York: Continuum Publishing, 2011.
Engel, Barbara A. & Janet Martin. Rusya Tarihi. £ev. Feyyaz $ahin. Istanbul: inkilap Yayinlari, 2020.
Fasmer, Maks. Etimologicheskiy Slovar' Russkogo Yazika. T. II. £ev. O. N. Trubafeva. Moskova: izd. Progress, 1986.
Fisher, Alan. Kirim Tatarlari. £ev. Ejref B. Özbilen. Istanbul: Selenge Yayinlari, 2009. Franklin, Simon & Jonathan Shepard. The Emergence of Rus 750-1200. New York: Longman Publishing, 1996.
Hosking, George. Rusya ve Ruslar Erken Dönemden 21. Yüzyila. £ev. Kezban Acar. Istanbul: 1letijim Yayinlari, 2019.
inalcik, Halil. "Osmanli-Rus Rekabetinin Menjei ve Don-Volga Kanali Tejebbüsü (1569)." Belleten 12/46, (1948): 349-402.
Karadeniz, Ümran & Alpay Bizbirlik, "Azak Kalesi'nin ijgali ve istirdadi (1637-1642)," Gazi Akademik Bakip 14/27 (2020): 221-241.
Khodarkovsky, Michael. Russia's Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500-1800. Bloomington: Indiana University Press, 2002.
Kirimli, Hakan. Geraylar ve Osmanlilar, Kirim Hanlik Hänedaninin Osmanli Devleti'ndeki Hikäyesi. istanbul: Ötüken Yayinlari, 2022.
King, Charles. Karadeniz. £ev. Zülal Kilif. istanbul: Kitap Yayinevi, 2015.
Kurat, Akdes Nimet. Türkiye ve idil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-idil Kanali ve XVl-XVll.
Yüzyil Osmanli-Rus Münasebetleri). Ankara: TTK, 2001. ^
D
Kurat, A. N. Rusya Tarihi: Baplangiftan 1917'ye kadar. Ankara: TTK, 2020. z
m z
Kuts, Oleg. Azovskoye Osadnoye Sideniye 1641 g. Oborona Donskimi Kazakami Kreposti Azov. 9 o ^
on ^ pa
Moskova: izd. Fond Russkiye Vityazi, 2016. g ° @
Lyubavsky, Matvey. K. Obzor istorii Russkoy Kolonizatsii s Drevneyshikh Vremen i Do XX Veka.
Moskova: izadetelstvo Moskovskogo Universiteta, 1996. |21|
Naima, Mustafa. Natmä Tarihi. III. Njr. Z. Danijman. istanbul: Zuhuri Danijman Yayinevi, 1968.
Novolselskiy, Aleksey, A. Borba Moskovskogo Gosudarstva s Tatarami v Pervoy Polovine XVII veka. Moskova: izd. Akademii Nauk SSSR, 1948.
Novoselyskiy, A. A. XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi. gev. Kemal Ortayli. Ankara: TTK, 2011.
Ostapchuk, Victor. "Cossack Ukraine In and Out of Ottoman Orbit, 1648-1681." In The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. edited by G. Karman, L. Kuncevic, 123-152. Leiden-Boston: Brill, 2013.
Ostapchuk, V. "The Human Landspace of the Ottoman Black Sea in the Face of the Cossack Naval Raids." Oriente Moderno 20 (2001): 23-95.
Ostapchuk, V. "XVI. ve XVII. Yüzyil Kazak Deniz Akinlari Karjisinda Osmanli Karadeniz'i." gev. Sedat ijfi. Baplangiftan XVII. Yüzyilin Sonuna Kadar Türk Denizcilik Tarihi 1 ifinde, ed. 1. Bostan, S. Özbaran, 241-253. Istanbul: Deniz Yayinevi Müdürlügü, 2009.
Öztürk, Yücel. Özü'den Tuna'ya Kazaklar-1. Istanbul: Yeditepe Yayinlari, 2004.
Öztürk, Y. "Ukrayna Krizinin Kökleri: Sloboda Ukrayna." Bepinci Uluslararasi Dogu Avrupa £alipmalari Kongresi Bildiri Kitabi ifinde, ed. S. Aktaj Sari, E. Vatansever, M. Kerim, 3063. Eskijehir: Piess, 2022.
Papkov, Andrey, i. Porubezhye Rossiiskogo Tsarstva i Ukrainskih Zemel Rechi Pspolitoy (Konets XVl-Pervaya Polovino XVII Veka). Belgorod: izd. Konstanta, 2004.
Pefevi, ibrahim Efendi. Pefevi Tarihi, II. Njr. B. S. Baykal. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlari, 1982.
Penskoy, Vitaliy, V. "Srazheniye Pri Molodyakh 28 iyulya - 3 Avgusta 1572 g." istoriya Voyennogo Dela issledovaniya i istochniki. T. II (2012): 127-236.
Riasanovsky, Nicholas V. & Mark D. Steinberg. Rusya TarihiBaplangiftan Günümüze. gev. Figen Dereli. istanbul: inkilap Yayinlari, 2016.
Samoylovif, Aleksandr, N. "Kazak Kelimesi Hakkinda." gev. Saadet gagatay. Türk Dili Araptirmalari Yilligi-Belleten 5/95, (1957): 95-104.
Solovyev, Sergey, M. istoriya Rossii s Drevneyshikh Vremen. Kniga IV. Moskova: izd. Sostsialno-Ekonomicheskoy Literatury, 1960.
Solovyev, S. M. istoriya Rossii s Drevneyshikh Vremen. Kniga V. Moskova: izd. Sostsialno-Ekonomicheskoy Literatury, 1961.
^irokorad, B. Aleksandr. Ruslarin Gözünden 240 Yil Kiran Kirana Osmanli-Rus Savaplari: Kirim-Balkanlar-93 Harbi ve Sarikamip. gev. D. Ahsen Batur. istanbul: Selenge Yay., 2009.
o Thomsen, Vilhelm. Rus Devleti'nin Kökenleri: Eski Rusya ve iskandinavya Arasindaki ilipkiler.
4.
q gev. Emine Dikmen. istanbul: Selenge Yayinlari, 2021.
Q ™ z Tihonov, Yuriy, A. "Azovskoye Sideniye." Voprosi istorii 8 (1970): 99-110.
DA20 Yd o™ Topsakal, ilyas. Rusya Tarihi. istanbul: Ötüken Yayinlari, 2022.
s s®
|22|
Tribuntseva, Kseniya, M. "Vozniknoveniye i Stroitelstvo Belgorodskoy Zasechnoy Cherty." Vestnik Belgorodskogo Gosudarstvennogo Tekhnologicheskogo Universiteta im. V. G. Shukhova 2/6, (2017): 86-90. Türkmen, Mustafa Nuri. "XVII. Asrin ikinci Yarisinda Osmanli Devleti ile Lehistan ilijkilerinin Bozulma Sebepleri Üzerine Bazi Degerlendirmeler." Uluslararasi Türkiye-Ukrayna ilipkileri Sempozyumu: Kazak Dönemi (1500-1800). ed. V. Melnik, M. Alpargu, Y. Öztürk, F. Turanli, M. Bilal gelik, 153-168. istanbul: gamlica Basim Yayin, 2015.
Tyumentsev, igor O. "Kazaki v Dvizhenii Zemskih Opolcheniy v Rossii 1611-1612 godov." Vestnik Volgogradskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Seriya, istoriya, Regionovedenie, Mezhdunarodnye Otnosheniya 24/4 (2019): 8-19.
Ujakov, Dimitri, N. Tolkoviy Slovar Russkogo Yazika. T. I. Moskova: izd. Gosudarstvenniy insitut Sovetskaya Entsiklopediya, 1935.
Uzunçarjili, ismail H. Osmanli Tarihi. III. Ankara: TTK, 1988.
Ürekli, Muzaffer. Kirim Hanliginin Kurulupu ve Osmanli Himâyesinde Yükselipi (1441-1569).
Ankara: Türk Kültürünü Arajtirma Enstitüsü Yayinlari, 1989. Vernadsky, George. Rusya Tarihi. Çev. Dogukan Mizrak & Egemen Ç. Mizrak. istanbul: Selenge Yayinlari, 2021.
Vernadsky, G. The Origins of Russia. New York: Oxford University Press, 1959.
Yakovlev, i. Aleksey. Zasechnaya Cherta Moskovskogo Gosudarstva v XVII veke: Ocherk iz istorii Obroni Yuzhnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva. Moskova: izd. Tip. G. Lissnera i D. Sovko, 1916.
Yüksel, Sinan. "Don Kazaklarinin Azak'i ijgalleri (1637-1642)." Tarih Araptirmalari Dergisi 30/49 (2011): 205-218.
Zagorovsky, Vladimir, P. Belgorodskaya Cherta. Voronej: izd. Voronezskogo Universiteta, 1968.
"XVII. yüzyilda Çarlik Rusya'si devletinin güney sinirlarinda inja ettigi Belgorod Savunma Hatti'nin haritasi." Erijim 25.09.2023. https://belcherta.ru/#.
EKLER
EK 1: Belgorod Savunma Hatti'nin haritasi
Tatar Akmlarmm Gerçekleçtigi Güzergahlar
- - _ - ulke Sinin
0. 4.
D ND 2 N-
DA20 Y-СЛ CQ
§ s®
ж ж ж
|24|
