CC BY
31YflK 94
DOI: 10.22378/kio.2022.1.40-57
Kirim Hanhgi'rnn Siyasi Tarihi ve Devlet Te§kilati (1441-1783)
Elif Uzunagag
(Marmara Üniversitesi)
Özet. Cografi olarak Don-Dinyeper nehirleri arasinda uzanan Kirim Hanligi XV. ve XVIII. yüzyillar arasinda Orta ve Dogu Avrupa, Kafkasya ve Karadeniz'in kuzey bölge-lerinde önemli bir rol oynami§tir. Altin Orda Devleti'nin pargalanmasindan sonra 1441 yilinda kurulan hanlik 1475 yilinda Osmanli Devleti tabiyetine girmi§tir. Hanlik Osmanli Devleti igin müttefik statüsünde olmu§tur. Kirim Hanligi Osmanli Devleti'ne sava§larda hizmet etmi§, Yavuz Sultan Selim'in buyrugu ile hanlik askerleri Rusya iglerine sürekli akinlarda bulunup onlarin güneye inmesini önlemi§lerdir. Hanlik XVIII. yüzyila kadar bölgenin önemli güglerinden biri olmu§tur. Kirim'da Osmanli Devleti hakimiyeti üg yüz yil sürmü§, 1774 Kügük Kaynarca Antla§masi ile Osmanli Devleti'nden ayirilip müstakil hale getirilmi§, 1783 yilinda da Rus ordusu tarafindan ele gegirilmi§tir. Bu gali§manin amaci Kirim Hanligi'nin siyasi tarihi ve siyasi tarihin anla§ilmasi igin önemli olan devlet te§kilati konulari birinci ve ikinci elden kaynaklar kullanarak incelenmesidir. Kaynak kullanimi konusunda farkli görü§ler oldugu takdirde mevcut kaynaklar mukayeseli bir §ekilde tetkik edilmi§tir. Bu inceleme mevcut herkesin anlayabilecegi agik bir dil kullanilarak yapilmi§tir. Qali§ma neticesinde Kirim Hanligi tarihinin tüm a§amalari incelendikten sonra hanlik tarihinin günümüze yansiyan etkileri ortaya konulmu§tur.
Anahtar Kelimeler: Kirim Hanligi, Osmanli Devleti, Kirim, Giray, devlet te§kilati.
Giri§
Kirim Hanligi konusunda ara§tirmalara ba§ladigimda konu ile ilgili orijinal denebilecek kaynaklar oldugu gibi birbirini tekrar eden pek gok kaynak da oldugunu gördüm. Kaynaklarin goklugu orijinal kaynaklari tespit edebilmemi gügle§tirdi. Kirim Hanligi hakkinda kesin sonuca varilamami§ meseleler bulun-maktadir. Dönemin birinci elden kaynaklari bu tarti§mali meselelere kesin cevap veremedigi igin daha önceki ara§tirmacilann tüm fikirleri gördükten sonra bir sonuca ula§masi kolay olmadi. Kirim Hanligi tarihi, mevcut devlet yönetim yapisi, tarih sahnesinde bulundugu dönem ve cografi konumu sebebiyle igte ve di§ta gok fazla mücadeleye ev sahipligi yapmi§tir. Mücadelelerin fazlaligi ma-kalemizi konudan kopmadan ayni zamanda ayrintilarda da bogulmadan anla§ilir bir §ekilde olu§turmamizi gügle§tirdi. Türkiye'de genel olarak Kirim Hanligi
konusundaki ?ali§malann yetersizligi ve eksiklikleri bizi böyle bir ?ali§ma yap-maya yönelten sebep oldu.
Kirim Hanligi ile ilgili malumat ge?en eserlere baktigimizda en önemli olaninin Halim Giray tarafindan yazilmi§ olan Gülbün-ü Hänän, [9] oldugunu görürüz. Bu kitap Kirim Hanligi'nin tarihini en ba§indan en sonuna kadar "Kirim Hanlarinin hayati" üzerinden anlatan ilk eserdir. Gülbün-ü Hänänhn kaynaklarini ü? kisimda degerlendirebiliriz. Bunlar bir §ekilde kendisine ailesin-den hatira kalan ya da akrabalari üzerinden ula§abildigi belgeler, Kirim ve Os-manli tarihini konu alan kronikler, son olarak da yakin ?evresinden duydugu sözlü rivayetler ile gözlemleridir.
Kirim Hanligi'nin Lehistan ve Moskova ile ili§kilerine dair en önemli ?ali§ma Kirim Yurtina ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarliglar ve Hatlar: Kirim Hanligi Tarihine Dair Kaynaklar [39] adli kitap 1864 yilinda V.V. Velyaminov-Zernov'un yazmi§ oldugu eserin yeniden yapilmi§ tipkibasim ne§ridir. Yazar bu eserde Rusya Di§i§leri Bakanligi Ar§ivinde'ki 378 orijinal Arap harfli Türk?e nüshalari alarak dökme Arap harfleriyle dizdirilmi§ ve yayinlanmi§tir. Bu eser her ne kadar matbu bir yayin olsa da bugün kütüphanelerde kolay kolay bulun-mayan nadir ?ali§malardan biridir. Bugüne kadar tespit edilebildigine göre bu eseri kaynak olarak sadece Akdes Nimet Kurat kullanmi§ onun di§indakilerin haberi olmadigi dü§ünülmektedir. Eserin tipkibasim ne§ri, eseri ve muhtevasini tanitan geni§ bir giri§ kismi bulunmaktadir. Yazarin 1864 yilinda hazirlami§ oldugu eserde belgelerin kime yazildigina dair bir fihrist bulunmuyordu. Sadece eserin sonunda özel adlarla birlikte yer ve §ehir adlarini bazi özellikli terimleri kapsayan bir dizin bulunmaktaydi. Bu tipkibasim ne§rinin ara§tirmacilar tarafin-dan daha kolay kullanilmasini saglamak amaciyla, belgelerin kime ait oldugunu ve kime hitaben yazildigini gösteren tarih kayitlarini i?eren bilgilerin yer aldigi ve eserdeki belge numarasi ile sayfa numaralarinin aynen verildigi i?indekiler kismini hazirlami§lardir. Tarih kayitlari orijinal belgedeki gibi hicri takvimle verilmi§ ve Türkiye'deki hazirlayanlar tarafindan miladi takvime ?evrilmi§tir. Bu kitap Kirim tarihinin önemli detaylarini, siyasi, ekonomik ve sosyal duru-munu ortaya koyacak niteliktedir. Eldeki bu belgeler Kirim-Rus ili§kileri, Kirim-Leh ili§kileri konusunda yapilacak müstakil ?ali§malarda tarih?iler i?in birincil kaynak vazifesi görecektir. Kirim-Türk diplomasi tarihinin ara§tirilmasinda yine bu belgeler temel kaynak olarak ara§tirmacilar tarafindan kullanilabilecektir. Bu belgeler tarih?iler kadar dilcileri de ilgilendirmektedir. Özellikle tarihi Kip?ak Türk?esinin Kirim kanadindaki durumuyla ilgili bize zengin bilgiler sunan bu belgelerin dil özellikleri, Altin Orda, Kip?ak ve Osmanli sahalari ile etkile§im i?inde, farkli bir yapiyla dikkati ?ekmektedir.
Konumuzla ilgili bahsedilmesi gereken diger bir önemli isim de Akdes Nimet Kurat'tir. Kendisi Kirim Hanligi ile ilgili olarak ara§tirma yapan ki§ilerin yararlanmazlarsa eksiklik edecegi iki önemli kitap [19, 20] yayinlami§tir. Özel-
likle Topkapi Sarayi Müzesi ar§ivindeki malzemeleri kullanarak olu§turmu§ oldugu kitap birinci elden kaynak niteligi ta§imaktadir ve bu alanda 50k büyük bir eksigi doldurmaktadir.
Kirim Hanligi ile ilgili ^ali^malari göz ardi edilmeyecek diger bir önemli ta-rih^i de Halil inalcik'tir. Halil inalcik bu konudaki en derli toplu, en anla§ilir ve dogru kaynaklara i§aret ederek en dogru sonuca ula§tiran bir^ok makale yazmi§tir. Bu $;ali§ma yaziya ge^irilirken kendisinin makalelerinden ziyadesiyle istifade ettik.
Konumuzla ilgili olarak zikredilmesi gereken diger bir ki§i de Yücel Öztürk'tür. Yücel Öztürk'ün Kirim Hanligi ile ilgili olan makalesi iki ayri yerde yayinlanmi§tir [30, s. 480-513; 31, s. 213-256]. Bu makalenin önemi yazarin Kirim Hanligi ile ilgili tarti§mali olan bütün meselelere deginmi§ ve bu konuda mevcut bütün tezleri ortaya koymasindan gelmektedir.
Bu konudaki diger bir önemli eser de Muzaffer Ürekli'nin kitabidir [38]. Eserde Kirim Hanligi'nin siyasi tarihi, Osmanli devleti ile ili§kileri ve devlet te§kilatini anlatilmi§tir. Kitabi orijinal yapan nokta, Kirim Hanligi ile ilgili özel-likle Avrupa ve Rusya'daki müzelerin Kirim'a ait para koleksiyonlarinin ne§re-dildigi kataloglari kullanmasi ve Rusya'da bulunan ne§redilmemi§ vesikalardan istifade etmesidir.
Kirim Hanligi hakkinda ara§tirma yaparken Ba§bakanlik Osmanli Ar§ivi tarafindan yayinlanmi§ olan Osmanli Belgelerinde Kirim Hanligi isimli kitap [2, 3] ile, son yillarda müstakil olarak konumuz ile ilgili yayinlanmi§ olan Er§ahin Ahmet Ayhün'ün kitabina [1] da bakmakta fayda vardir.
I. Siyasi Tarihi
Kirim Hanligi, XVI. yüzyilin ikinci yarisinda Altin Orda Devleti'nin i^ine dü§tügü taht kavgalari sonucunda par^alanmasiyla ortaya 5ikmi§tir [15, s. 450]. Hanligin kurulu§ zamani hakkinda bu konuda $;ali§an ara§tirmacilar farkli tezler ortaya koymu§lardir. Hanligin kurulu§ tarihini Gülbün-i Hänän'a dayandiran ismail Otar 1437 [28, s. 3], A. Süha Arslangiray 1449 [31, s. 217], A. Nimet Kurat bir ara§tirmasinda [19, s. 207-209] 1442'den hemen önce 1440, diger bir ara§tirmasinda [20, s.19] 1428, Hasan Ortegin 1420 [26, s. 11] Muzaffer Ürekli ise, I. Haci Giray'in ilk kez darp ettirdigi paralarin tarihlerini esas alarak 14411442 olarak kabul etmektedir [38, s. 11]. Hanligin kurulu§ tarihini 1440'lar ve sonrasi olarak kabul eden ara§tirmacilarin kurulu§ tarihinde esas aldigi iki önemli kriterden birisi Ulug Muhammed Han'in Altin Orda tahtina hakim olmak i^in 1419-37 yillari arasinda sürdürdügü mücadele devresinde Kirim'a gelerek hakim olmasi, digeri ise I. Haci Giray adina darbedilen ilk paralarin tarihinin 1440'lardan sonra olmasidir [31, s. 216].
Hükümdarlarin darbettikleri paralar hakimiyet sembolü olarak ve bozulmadan günümüze kadar ula§abilen güvenilir bir tarihi kaynak olarak
görüldügünden devletin kurucusu olan I. Haci Giray Han'in darbettirdigi en eski paranin tarihi olan 845 (1441-1442) yilini Kirim Hanligi'nin kurulu§u olarak kabul edebiliriz [5, s. 140; 10, s. 5; 15, s. 450; 32, s. 8].
Haci Giray, Altin Orda hanina kar§i Moskova Knezligi ile dostluk ili§kileri kurarak kendi durumunu kuvvetlendirmi§tir. istanbul'un zapti üzerine Bogazlar'a ve Karadeniz'e hakim olan Osmanli Devleti ile irtibat kurup Cenevizliler'e kar§i onlarla ittifak yapmi§tir. Bu ittifakin sonucunda Osmanli-Kirim kuvvetlerinin mü§tereken yaptiklari ilk muhasara 1454 yazinda Kefe üzerine olmu§tur [14, s. 480-481; 33, s. 8-9; 5, s. 140-141; 27, s. 30-37].
Haci Giray'in vefatindan1 sonra ogullari Nur Devlet ile I. Mengli Giray arasinda taht mücadeleleri ger?ekle§ti [8, s. 21; 12, s. 321; 31, s. 220-221]. Bu mücadeleler sirasinda Fatih Sultan Mehmed, 1475'te Gedik Ahmed Pa§a'yi Kirim sahillerinin fethi i?in görevlendirdi. ilk olarak Kefe ve sonrasinda da Kirim sahillerinde yer alan bütün §ehirler Osmanli Devleti tarafindan fethedildi. Osmanli Devleti'nin destegi ile tahta ge?en Mengli Giray (1475) Gedik Ahmed Pa§a ile bir anla§ma yaparak Osmanli sultaninin tabiligini kabul etti. Bir bu?uk ay sonra padi§aha yazdigi bir mektupta bu statüyü teyit etti. Genel olarak iddia edildigi gibi bir tabiiyet vesikasi mevcut olmamakla beraber Ahmed Pa§a ile imzalanan antla§mada han padi§ahin dostuna dost, dü§manina dü§man olmayi ve onun hamiligini kabul etmi§tir [16, s. 185-195; 20, s. 87; 15, s. 451; 31, s. 221223; 5, s. 142; 4, s. 115; 12, s. 322-323; 9, s. 33-34].
1476 yilinda Altin Orda Hani Seyyid Ahmed, Kirim'i istila etmi§ olsa da Mengli Giray, istanbul'dan gönderilen ilk han sifati ile Kirim tahtini tekrar ele ge?irmi§tir [5, s. 142; 15, s. 451]. Mengli Giray'in 1478-1512 yillari arasindaki bu saltanati sirasinda gerek iktidar süresinin uzunlugu, gerekse kendisinin tecrübe ve olgunlugu sayesinde Kirim Hanligi'nin saglam bir §ekilde yerle§mesini saglami§tir [30, s. 222] Osmanli himayesi de hanlikta otorite birligini saglami§, son Altin Orda hanlarinin müdahaleleri ve ardindan Moskova'nin geni§leme siyasetine kar§i hanligin varligini garanti altina almi§tir [15, s. 451]. Hanlik da ilk defa 1484 yilinda II. Bayezid'in Akkirman seferine katilarak Osmanlilar'la batida i§ birligi yapmi§tir. Bu seferde 50.000 Kirim askeri büyük fayda saglami§tir [38, s. 21-22]. Daha sonra da Yavuz Sultan Selim'in kayinpederi olan Mengli Giray, sagladigi askeri destekle onun Osmanli tahtina ge?mesine de yardim etmi§tir [5, s. 223; 31, s. 451].
1502 yilinda Saray §ehrini tahrip ederek Altin Orda Hanligi'na son darbeyi vuran Mengli Giray, bundan sonra Moskova ile ittifak siyasetinden vazge?mi§tir. Bu tarihten sonra Kirim Hanligi Moskova'ya kar§i Yagellonlar'la siki ittifak siyasetine karar vermi§tir (1511). Vefatindan sonra yerine ge?en oglu I. Mehmed
1 1466 yilinda vefat eden Haci Giray bir rivayete göre Bahgesaray'daki Salacik mevkiine, bir rivayete göre Eski Kirim (Solhat)'a defnedilmi§tir.
Giray (1514-1523) babasinin son yillarinda kalgay sifati ile han olarak Moskova Knezligi'ne karçi çiddetli akinlara baçlamiçtir. Mehmed Giray da kendi döneminde Yagellolar'la ittifaki yenilemiçtir. 1521 yilinda Mehmed Giray kardeçi Sahib Giray'in Kazan tahtina geçmesini saglamiçtir. Oka nehri üzerinde Belski'nin ordusunu bozguna ugratarak Moskova önlerine kadar gitmiç ve çehrin etrafini ateçe vermiçtir. Ertesi yil da Astarhan'i ele geçirmiçtir. Moskova beyi yillik vergi (tiyiç) ödemeyi kabul etmiçtir [13, s. 51-61; 10, s. 5; 15; s. 451; 31, s. 224; 11, s. 35-36; 19, s. 230-231; 9, s. 37-39; 34, s. 11-23].
Mehmed Giray, hanligin en kuvvetli noktasina ulaçtigi bir zamanda Astarhan Seferi'nden dönerken Nogaylar tarafindan bir baskinda öldürülmü§tür. Bu dönemden sonra Kirim Hanligi, Moskova Knezligi ile Volga havzasinda Altin Orda mirasi üzerine çiddetli bir mücadeleye giriçti. Bu mücadele iki döneme ayrilabilir. Birincisi, 1532'de eski Kazan Hani Sahib Giray'in (15321551) padiçahin yardimiyla Kirim hani olmasi, ikincisi Moskova Çari IV. Ivan'in Volga havzasini hakimiyeti altina almasidir (1552-1556). Birinci dönemde Kirim'da kabileler rakip hanlar etrafinda Osmanli hakimiyetine karçi birtakim iç savaçlara ve Kazan ile Astarhan'da Moskova'nin nüfuzunun yerleçmesine sebep olmuçtur [21, s. 86-87; 12, s. 327-328; 5, s. 147; 15, s. 451; 10, s. 7; 19, s. 223-224; 34, s. 11-23]. ikinci dönem, Sahib Giray'in Moskova'ya karçi çiddetli saldirilariyla kendini göstermi§tir. Onun sayesinde Osmanli Devleti de Moskova tehlikesini görmü§ ve hani kuvvetle desteklemeye baçlamiçtir. Sahib Giray, Kazan'da Safa Giray'i hanliga getirmiç ve 1549'da Osmanli Devleti toplarinin yardimiyla Astarhan'i zapt etmiçtir. Sahib Giray'in bu derece kuvvetlenip Osmanli Devleti'nden Közleve iskelesi'ni istemesi ve Sadrazam Rüstem Paça ile üstünlük münaka§asina giriçmesi ho§ karçilanmamiçtir. Osmanli destegi ile istanbul'dan gönderilen Devlet Giray Han 1551 yilinda onu katlettirmiçtir. Ertesi yil Ruslar Kazan'i ve dört yil sonra da Astarhan'i ele geçirmiçtir. Sahib Giray devrinde hanligin nüfuzunu çeçitli seferlerle Kafkasya'da Çerkezler üzerinde kuvvetlendirmiç ve Kipçak bozkirlarinda Yusuf Mirza idaresindeki Kiçi-Nogay kabileleri Kirim haninin ve padiçahin tabiligini kabul etmiçtir. Sahib Giray atalarinin siyasetine devam ederek birçok kabileyi Kinm yarimadasina getirip yerleçtirmiçtir [18, s. 261264; 37, s. 12-13; 10, s. 43; 15, s. 452; 5, s. 147; 19, s. 232-234].
Devlet Giray döneminden (1551-1577) XVII. yüzyil baçlarinda Karadeniz sahillerine sürekli Rus akinlari baçlayincaya kadar geçen sürede Kinmlilarin Ruslari Volga havzasindan geri atmak için mücadele etmiçledir [10, s. 43-48; 37, s. 13-14; 5, s. 147].
1571'de Devlet Giray'in Rusya'ya yaptigi seferde Kirim kuvvetleri Moskova'ya kadar ilerleyerek çehrin etrafini bir defa daha yakmiçlardir. Devlet Giray'a bu büyük baçari üzerine "taht algan" unvani verilmiçtir. Padiçah kendisini islam'in himayesinde büyük yararlilik gösterdigi için hususi çekilde
tebrik etmiçtir. Fakat Devlet Giray'in asil amaci olan, Kazan ve Astarhan'in Ruslar tarafindan boçaltilmasini saglayamamiçtir [3, s. 24-25; 10, s. 4S-53]. 1592 yilinda Osmanli padiçahi Çar'dan resmen Kazan ve Astarhan'in iadesini istemesi artik bu mücadelenin Kirim için kaybedildigini gôstermiçtir. 1583 yilinda Terek üzerinde Rus kuvvetleri Dagistan'dan Kirim'a gitmekte olan Osmanli ordusuna taciz hücumlari yapmiçlardir. Rus kuvvetlerinin bu tavri gerek Kirim Hanligi gerekse Osmanli Devleti için yeni bir dönemin baçlamiç oldugunun göstergesi olmuçtur. Bu dönemde esas mesele, Moskova Çarligi'nin Kafkasya ve Karadeniz'e dogru geniçlemesinin durdurulmasidir. Fakat zayiflamiç olan Kirim Hanligi Rusya'ya karçi ancak Osmanli himayesi sayesinde varligini koruyabilmiç ve akinlarini sürdürebilmi§tir [5, s. 452; 37, s. 14-16].
Osmanli Devleti'nin iran ve Avusturya ile uzun savaçlara giriçtigi 15781606 yillari arasinda Kirim kuvvetlerine ihtiyaci daha da artmiçtir. Kirim'in Rus Kazaklari'nin saldirilarina açik kalmasina bakilmaksizin hanlarin her yil israr ve tehditlerle sefere çagirilmasi (iran seferine ilk defa 1578'de Kalgay Adil Giray, ertesi yil II. Mehmed Giray içtirak etti) ve Osmanli serdarlarinin hanlara kendi emirlerinde bir kumandan muamelesi yapmak istemeleri Kirim'da ciddi muhalefetlere yol açmiçtir. Hatta Kirimlilar bu muhalefeti açik bir isyana kadar götürmü§lerdir. Bu dönemde, bu çartlar altinda II. Mehmed Giray sadece isyan etmekle kalmamiç, ayni zamanda Kefe üzerinde hak iddia etmiç ve çehri kuçatmiçtir. Fakat istanbul'dan gönderilen yeni han, II. islam Giray tarafindan katlettirilmiçtir. II. islam Giray Osmanli yardimi sayesinde tahtina yerleçmiç ve bu dönemde ilk defa olarak hutbede padiçahin adi okunmaya baçlamiçtir (fakat para daima Giraylar adina basilmiçtir) [36, s. 54; 31, s. 230, 15, s. 452]. II. islam Giray'in 1588'de Akkirman civarinda vefatindan sonra yerine kardeçi II. Gazi Giray geçmiçtir. Kirim hanlarinin en büyüklerinden kabul edilen, iyi egitim görmü§, §air ruhlu,2 iran cephelerinde tecrübe kazanmiç bir han olan Bora Gazi Giray Han [31, s. 232], döneminde (1558-1607) Osmanli Devleti kendisine sadik bir müttefik bulmuçtur. II. Gazi Giray, yalniz Macaristan'da Habsburglar'a karçi yapilan savaçlara degil Anadolu'da Celaliler'e karçi giriçilen mücadelelere de çagirilmiçtir. Onun döneminde Kirim'da Osmanli nüfuzu her sahada kuvvetlenmiçtir. II. Gazi Giray Rusya üzerine sefer yapmiç olsa da baçarisizlikla sonuçlanmiçtir [9, s. 45-46; 5, s. 14S-149; 37, s. 15-17; 15, s. 452].
Osmanli Devleti'nin iç kariçikliklarla ugraçtigi XVII. yüzyilin ilk yarisinda, her yerde oldugu gibi Kirim'da da istanbul'un nüfuz ve otoritesi ciddi bir imti-han geçirmiçtir. Canbeg Giray Osmanli Devleti padiçahina bagli bir han olarak 1610 ve 1635 arasinda ^ defa hanliga getirilmiç ve daima Mehmed Giray ve §ahin Giray'in saldirilarina ugramiçtir. Mehmed ve §ahin Giraylar imparator-lugun ba§ dü§mani I. §ah Abbas'la dostça münasebetlere girmiçlerdir. Bu
2 Divani ve mensur yazilari yayinlanmiçtir. Bkz. [7, s. 1-S9].
kari§ikliklar esnasinda Rus Kazaklari kuvvetlenerek Osmanli ve Kirim toprak-larina saldirmaya ba§lami§lardir. 1614'te Sinop'u yakmi§lar, 1612'de Ahyolu'nu ve 1625'te istanbul Bogazi'nda Yeniköy'ü yagmalami§lardir. 1637'de ise Azak Kalesi'ni ele ge^irmi§ler ve burayi Osmanli ve Kirim kuvvetlerinin kar§i saldirilarina ragmen be§ yil ellerinde tutmayi ba§armi§lardir [24, s. 144-148; 1, s. 97-99; 5, s. 149-151; 15, s. 453].
1644-1654 yillari arasinda hüküm süren III. islam Giray devri, Kirim Hanligi'nin Osmanlilar'la siki i§ birligi i^erisinde kuzeydeki dü§manlarina kar§i harekete ge^tigi bir dönemdir. islam Giray 1644-1647 yillarinda Rusya'ya ve Kazak'lara kar§i dört büyük sefer yapmi§tir. Kendisinin en büyük ba§arisi Zapo-rog Kazaklari'ni Lehistan'dan ayirarak kendi tarafinda ^ekmesidir. Nitekim Ka-zak hatmani Hmelnitskiy önce onun, daha sonra da Osmanli padi§ahinin met-bulugunu tanimi§tir. Bu sayede III. islam Giray 1648-1653 yillari arasinda Le-histan'a seferler yapmi§tir. Bu memlekete kar§i isve^'le siyasi münasebetler kurmu§tur. Fakat Lehistan'la bari§ imzalayinca 1654 yilinda Kazaklar yeniden Rusya'ya yana§mi§lardir [6, s. 12-13; 37, s. 19-21; 15, s. 453; 31, s. 236-237].
Köprülüler idaresinde kalkinan Osmanli Devleti Lehistan'da Podolya'yi aldiktan sonra Kazaklar üzerindeki hakimiyetini kullanarak Ukrayna'ya yayilmak meylini göstermi§tir. 1678 yilindaki bu te§ebbüs Ruslarla Osmanlilar arasindaki ilk büyük sava§a sebebiyet vermi§tir. Merzifonlu Kara Mustafa Pa§a kumandasinda büyük bir ordu, o dönemki Kirim Hani Murad Giray'in (16781683) ordusuyla birlikte Ukrayna'daki £ehrin Kalesi'ni ^etin bir sava§tan sonra ele ge^irerek tahrip etmi§tir. Kazaklar da Osmanli himayesi altina alinmi§tir. Fakat bu durum ?ok uzun sürmemi§tir. Viyana bozgunuyla ba§layan büyük geri 5ekilme süreci esnasinda kuzeydeki bütün kazan^lar kaybedilmi§tir. Ruslar, Avrupa'da kurulan kutsal ittifaka katilarak (1686) Kirim'a ve Azak Kalesi'ne taarruzlara ba§lami§lardir.
Kirim Hanligi, Haci Selim Giray idaresinde (1671-1704 arasinda dört defa han olmu§tur) Osmanli Devleti ile yogun bir i§ birligi yapmi§tir. Ruslar'in Kirim'i istila te§ebbüslerine kar§i Kirimlilar'in müdafaasi ve Besarabya'da Leh kuvvetlerinin saldirilarini bertaraf etmesi bu dönemde Osmanli Devleti'ne derin bir nefes aldirmi§tir. Bunun di§inda Kirim kuvvetlerinin 1688'de Sirbistan'da Ka^anik Bogazi'inda Habsburg ordusunu püskürtmeleri sava§in gidi§atinda önemli bir dönüm noktasini te§kil etmi§tir [29, s. 12-13; 31, s. 237-238; 5, 150151; 2, s. 68-73; 19, s. 256-258].
Rus kuvvetleri ilk defa 1736'da Münich kumandasinda Kirim yarimadasini istila etmi§tir. 1737 ve 1738 yillarinda Ruslar Lascy idaresinde tekrar gelerek tahribati sürdürmü§ledir. Ruslar Prut'ta geri verdikleri Azak Kalesi'ni 1739'da Belgrad Antla§masi ile tekrar ele ge^irmi§ledir [4, s. 118-119; 31, s. 242-243; 15, s. 453].
1768-1774 Osmanli-Rus Sava§i'nin Kinm'a tesiri büyük olmu§tur. 1769 yili ba§larinda Kirim Giray'in Besarabya'dan Rus topraklarina ba§arili bir akinindan sonra Rus ordulari 1770'te Bucak'i, 1771'de Prens Dolgorukiy idaresinde Kirim yarimadasini istila etmi§lerdir [17, s. 9-23; 29, s. 13; 37, s. 2223; 15, s. 453; 5, s. 151; 1, s. 134-149].
Osmanli Devleti ile Rusya arasinda 1774 yilinda imzalanan Küfük Kaynar-ca Antla§masi'nin üfüncü maddesinde "Kirim, Bucak, Kuban, Yedisan, Cam-boyluk ve Yedifkul Tatar uluslari serbest ve tam manasiyla müstakil taninacak-lar, kendi riza ve muvafakatleriyle Cengiz soyundan sefilecek hanlarin hükmü altinda olacaklar ve han herhangi bir yabanci devleti nazari itibara almadan on-lari kendi kadim kanun ve adetlerine göre idare edecek, bu sebeple ne Rusya ne de Bäbiäli hifbir suretle hanin intihabina ve tahtina kari§mayacaktir. Tatarlar Müslüman olduklarindan ve sultan da islam'in halifesi sayildigindan bu uluslar kendisine §eriatin emrettigi §ekilde muamele edecekler, bununla beraber bu, on-larin yukarida teyit olunmu§ siyasi ve mülki hürriyetlerini tehlikeye dü§ürmey-ecek mahiyette olacaktir." ibareleri gefmektedir [31, s. 244-245; 15, s. 453; 29, s. 13-14].
Küfük Kaynarca Antla§masi sonrasinda Kirim'da bir kurultay kurulmu? ve bu kurultay neticesinde ba§kan olarak II. Sahib Giray sefilmi§tir. II. Sahib Giray Rusya tarafindan gelen tehlikeyi görerek fok gefmeden Osmanli taraftari gruba tabi olmu§tur. Bunun üzerine Rus ordusunda bulunarak Bati medeniyetini oldukfa tanimi§ olan §ahin Giray, Kirim Hanligi tahtini ele gefirmek ifin mücadelelere giri§mi§tir. §ahin Giray Osmanli halifesinden tamamiyla ayrilmayi ve Rusya'yi örnek alarak bir bati devleti olu§turmayi dü§ünmü§tür. Onun bu istekleri Müslüman halk arasinda ho§nutsuzluga yol afmi§tir. Saldiriya ugrayan §ahin Giray bir süreligine kafsa da Rus kuvvetleri sayesinde duruma tekrar hakim olmu§tur. 1777 yilinda Ruslar Kefe'yi ve diger Kirim limanlarini i§gal etmi§ledir. Bunlarin neticesinde Müslüman Kirim halki kitleler halinde Türki-ye'ye göf etmeye ba§lami§tir. Ruslar göf edenlerin yerine bu tarihte 75.000 ki§ilik bir muhacir kitlesi getirip yerle§tirmi§tir [4, s. 123-127; 29, s. 19; 15, s. 454; 31, s. 246-247; 1, s. 175-186].
Kirim'da olu§an bu durum Rusya ile Osmanli Devleti arasinda sava§i kafinilmaz bir hale getirmi§tir. iki taraf arasinda ba§layan müzakereler 10 Mart 1779 tarihli Aynalikavak Tenkihnamesi'yle sonuflanarak sava§ ihtimali bir müddet ifin ortadan kalkmi§tir. Bu antla§ma Kirim haninin tam bagimsizligi hakkindaki Küfük Kaynarca Antla§masi'nin üfüncü maddesi tekrarlandiktan sonra üfüncü ve dördüncü maddeler ile Ruslar üf ay yirmi gün ifinde Kirim ve Taman'i bo§altmayi ve hifbir bahaneyle yeniden bu yerlere asker sokmamayi taahhüt etmi§ledir. Bäbiäli de ayni hususu ve tayin edilen usul dairesinde §ahin Giray'i han tanimayi kabul etmi§tir [12, s. 330-331; 5, s. 156-157; 31, s. 247, 15, s. 454].
1783 yilinda Rus generali Potemkin $oluk $ocuk demeden Kinm'daki 30.000 Müslüman Kirim Tatar Türkü'nü katlettirmi§ ve Kirim'i ^arligin bir vila-yeti haline getirmi§tir. O sirada yeni bir sava§ a?acak durumda olmayan Osmanli Devleti, 8 Ocak 1784'te istanbul'da imzaladigi bir antla§ma ile Kirim, Taman ve Kuban'in Rusya'ya ilhakini tanimi§tir. Kuban nehri iki taraf arasinda hudut sayilmi§tir. 1787'ye dogru Osmanli Devleti ile Rusya arasinda yeni bir sava§ ba§lami§tir. Osmanlilar i?in bu yeni sava§in amaci Kirim'i kurtarmaktir. Fakat maglup olan Osmanli Devleti 1792 yilinda imzalanan Ya§ Antla§masi ile Diny-ester'e kadar olan ihtilafli araziyi Rusya'ya terk etmi§tir. Rusya 1812 yilinda imzalanan Bükre§ Antla§masi'yla Bucak'i da ele ge?irmi§tir. Bu §ekilde vaktiyle Kirim Hanligi'na tabi Türk Müslüman nüfusla iskan edilmi§ olan bütün toprak-lar Rus hakimiyeti altina girmi§tir [22, s. 70-90; 29, s. 22; 31, s. 247; 5, s. 157].
II. Devlet Te^kilati
Kirim Hanligi devletinde "han" Bah?esaray §ehrinde otururdu. Kirim Hanligi'nin 1475'ten itibaren güneyde Kefe, Sudak ve Mangup limanlari ci-varindaki araziyle birlikte dogrudan dogruya Osmanli padi§ahina tabi olmasiyla birlikte Kefe'ye "sancak beyi" ve "bazan beylerbeyi" rütbesinde bir Osmanli valisi yerle§ti [15, s. 454-457].
Kirim Hanligi esas itibariyle feodal karakterde bir kabile aristokrasisine sa-hipti. Altin Orda Devleti'nin son zamanlarinda önemli rol oyanmi§ belli ba§li kabilelerden §irinlar ba§ta olmak üzere sirasiyla Arginlar, Barinlar ve Kip?ak-lar'in beyleri, "dört kara?i beyi" adiyla bu aristokrasinin en üst tabakasini olu§turmaktaydi [13, s. 53-55; 5, s. 138; 31, s. 218]. Kural olarak kabileler bey ailesi i?inde en ya§li olani bey se?erler ve bu se?im han tarafindan onaylanirdi. Han onu görevden alamazdi. Kabileler beyleri araciligiyla hanin otoritesini tanir-lardi. Devlete feodal özelligini veren bu siki kabile gelenegi hanlarin otoritesini olduk?a tehdit etmekte ve i? sava§lari kolayla§tirmaktaydi. Kuvvetli tesiri görülen Osmanli merkeziyet?i sistemi dahi hanligin kabilelere dayanan feodal te§kilatini degi§tirememi§tir. Osmanli kapikulu sisteminin yerle§mesinden sonra meydana ?ikan bazi büyük aileler ikinci bir asalet sinifi olu§turmu§tu. Bunlarin bir?ogu aslinda £erkez kölelerdir [25, s. 74-75; 15, s. 455-457; 12, s. 321-322].
Toprak, halk, han ailesi ve mirzalar arasinda timar olarak bölünmü§tü. Timarlardan hanin onayi ile istifade eden mirzalar vergileri kendileri toplarlardi ve bunun kar§iliginda bizzat askeri hizmette bulunmaya ve timarina göre belli miktarda asker gönderirlerdi. Mirzalar kabile beylerinin özel bayragi altinda sefere giderlerdi. Bir kisim i§lenmemi§ arazi asil olmayan kimselere han tarafindan §enlendirilmek §arti konularak timar olarak verilirdi. Arazi verilen bu ki§iler ?elebi unvaniyla anilmakta ve hanin silahdarinin kumandasi altinda ayri bir bay-rak olarak sefere giderlerdi [4, s. 138].
Bütün bu mirzalarin üzerinde han ve onun sülalesinden gelen sultanlar yer almaktaydi. I. Haci Giray'in yarliginda "oglan" unvanlariyla anilan bu sultan-lardan her biri sava§ta rütbe ve derecelerine göre degi§en büyüklükte bir kuvvete komuta ederdi. Cengiz Han yasasi adi altinda gösterilen geleneksel kurallara göre han veliaht makaminda olarak küfük karde§ini "kalgay" sefmek mecburi-yetindeydi. Daha küfük karde§ini yahut ekseriya oglunu ikinci veliaht sayilan "nureddinlik" mevkiine getirirdi. Kalgay ve nureddinin ayri saraylari ve divan-lari vardi. Yabanci hükümetlere, mahiyet itibariyle hanin yarligi ile ayni olmakla beraber kendi adlarina yarlik gönderebilirlerdi [36, s. 5].
Hanin annesi veya hanimlarinin mevkileri seraskerlerden sonra en yüksek sayilmakta olup özel daire ve gelirleri vardi. Bu kadinlar kahyalari araciligiyla kendilerine ayrilmi§ olan köylerin vergilerini toplatirlardi. Tiyi§ta önemli paylari vardi [5, 138; 15, s. 455-457].
Devlet i§leri hanin bizzat ba§kanlik ettigi bir "divan" tarafindan yürütülmekte olup üyeleri §unlardi: Kalgay, Nureddin, Bucak, Yedisan, Kuban seraskerleri (Bahfesaray'da iseler), §irin beyi, müftü, ulugaga (vezir), kazasker, hazinedarba§i, defterdar, aktafibey, kilerciba§i, divan efendisi, kazasker naibi, Bahfesaray kadisi ve kullar agasi [36, s. 33-35; 5, s. 138]
Kapiciba§i ve kapicilar kethüdasi Osmanlilar'da oldugu gibi divana dahil olmayip merasim i§lerine bakmaktaydi. Önemli devlet i§leri hanin ba§kanliginda fevkalade hallerde toplanan kalgay, nureddin, üf serasker, vezir, kazasker ve karci beylerinin katildigi bir mecliste kararla§tirilirdi [5, 138, 15, s. 456-457].
Kirim Hanligi'nda ulemanin devlet ifinde önemli mevkii ve rolü bulunmak-taydi. Kirim'da islami tahsil ve terbiyeye verilen önem, medreselerin foklugu, §ehir ve köy ahalisinin dindarligi kaynaklarda afik olarak gefmektedir Kirim idari olarak kirk sekiz kadiliga ayrilmi§ olup sivil idare ve bütün hukuki i§ler kadilarin yetkisi altindadir [35, s. 10; 5, s. 138; 15, s. 457; 25, s. 76-77].
Hanin ordusu, mirzalara tabi kabile kuvvetlerinden ba§ka Nogaylar'dan ve kapikullarindan olu§urdu. Kuvan, Yedisan ve Bucak seraskerlerinin getirdikleri Nogay kuvvetleri, kendi mirzalari kumandasinda hareket eden kabile kuvvetlerinden meydana gelirdi [15, s. 457; 5, s. 138-139]. Kirim kuvvetlerinin esas kismini te§kil eden atlilar, gelenege siki sikiya bagli olup ate§li silahlara meyil etmedikleri gibi Osmanlilar da özellikle Kefe üzerinde zaman zaman uyanan iddialar sebebiyle hanligin topfu bir kuvvete sahip olmasini istemem-i§lerdi. Bununla beraber Kefe'den Osmanli topfu kuvvetleri yeri geldiginde Kirim ordusuna katilarak yardim etmi§lerdi [25, s. 76-77; 13, s. 64-66; 5, s. 138; 15, s. 457; 23, s. 80].
Hanlik, 1681 yilina kadar Osmanli Devleti ile Rusya arasinda siyasi münasebetlerde araci olmu§, Osmanli Devleti hükümeti de Kirim'in kuzey i§lerinde önemli mevkiini görerek siyasetini genellikle ona uydurmu§tur. Rus elfileri istanbul'a giderken mutlaka Bahfesaray'a ugrami§ ve meselelerde han
hükümetinin de görü§ünü ögrendikten sonra Osmanli Devleti ba§kentine ge?mi§tir [15, s. 457].
Sonuf
Kirim Hanligi'nin Osmanli Devleti tabiyetini kabul etmesiyle, Osmanli Devleti Karadeniz'de hakimiyetini saglam bir §ekilde kurma imkani bulmu§ ve bu denizin güneyinde yer alan cografyada etkin bir politika gütme firsatini elde etmi§tir. Bu durum Osmanli Devleti'nin ayni zamanda Karadeniz'in kuzeyinde yer alan step bölgelerini de kontrol etme imkanini vermi§tir.
Kirim Hanligi'nin devlet te§kilat yapisi sebebiyle, taht adaylari arasinda ya§anan mücadeleler devletin tam bir siyasi istikrar saglayamamasina sebep olmu§tur. Bu durum belki de ?ok daha fazla uzun ömürlü olacak bir hanligin giderek zayiflamasina sebebiyet vermi§tir.
Osmanli Devleti Kirim Hanligi'ni nasil güneyden gelen tehlikelere kar§i korumu§ ise hanlik da, Osmanli Devleti adina bir anlamda Karadeniz'in bek?iligini yapmi§, Dogu Avrupa'da bu denize Osmanli hakimiyetini tehdit ede-bilecek her türlü siyasi geli§melere kar§i imparatorlugun en etkili silahini te§kil etmi§tir.
Osmanli Devleti XVIII. yüzyilin sonlarina kadar Kirim vasitasi ile Ruslari uzun süreli olarak Karadeniz'den uzakla§tirmi§ ve Ruslari yine Kirim Hanligi vasitasi ile baski altinda tutabilmi§tir.
1774 yilinda imzalanan Kü?ük Kaynarca Antla§masi ile Osmanli Devleti'nden koparilan Kirim Hanligi 1783 yilinda Rus i§galine maruz kalmi§tir. Nihai ayrilikla neticelenen 1783 i§gali Kirim topraklarinda ya§ayan Türkler i?in, o günden bugüne kadar devam edecek olan, esaret hayatinin da ba§langici olmu§tur.
Kirim'in kaybedilmesi, Kirim'daki Türk ve Müslüman nüfusu a^isindan oldugu kadar Osmanli Devleti ifin de son derece sarsici olmu§tur. Kirim'in maruz kaldigi bu duruma ilk defa halki Türk ve Müslüman olan bir toprak par?asi Osmanli Devleti'nden koparilmi§, Karadeniz, bogazlar ve Anadolu tehlike altina girmi§tir.
Ruslarin Kirim yarimadasinda Türk ve Müslüman halka kar§i uyguladigi baski ve soykirim politikasi sebebiyle Kirim'daki Müslüman-Türk nüfusu Anadolu topraklarina gö? etmi§tir.
KAYNAKLAR
1. Ayhün, Er§ahin Ahmet, Kirim Hanligi ve Qökü§ Sebepleri, istanbul: Ensar Ne§riyat, 2014.
2. Ba§bakanlik Osmanli Ar§ivi (BOA), "Kirim Hani Selim Giray'in Bagliligini Bildirdigi Mektup, A. DVNS. NMH. D, 5/23-25/12, Osmanli Belgelerinde Kirim Hanligi, haz. Kemal Gurulkan, Yusuf ihsan Genf, Ugurhan Demirba§, Turgay Özelki, istanbul: T.C. Ba§bakanlik Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü Osmanli Ar§ivi Daire Ba§kanligi, 2013.
3. Ba§bakanlik Osmanli Ar§ivi (BOA), A. DVNS. MHM. d, 7/43/124, Osmanli Belgelerinde Kirim Hanligi, haz. Kemal Gurulkan, Yusuf ihsan Genf, Ugurhan Demirba§, Turgay Özelki, istanbul: T.C. Ba§bakanlik Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü Osmanli Ar§ivi Daire Ba§kanligi, 2013.
4. Bozkurt, Giray Saynur, "Kirim Hanligi'nin Yikili§i, Yikili§in Osmanli Devleti Üzerindeki Tesirleri ve Avrupa Diplomasisindeki Degi§iklikler", Uluslararasi Türkiye-Ukrayna ili§kileri Sempozyumu: Kazak Dönemi (1500-1800) Bildiriler, ed. Volodimir Melnik, Mehmet Alpargu vd., istanbul: Qamlica Yayinlari, 2015, s. 109-151.
5. Bozkurt, Giray Saynur, "Tarihsel Sürefte Kirim Hanligi", Prof. Dr. Özkan iz-gi'ye Armagan, haz. Bahaeddin Yediyildiz, Mehmet Öz, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayinlari, 2011, s. 135-163.
6. Cemil, Tahsin, "III. islam Giray Han (1645-1654) Devrinde Kirim Hanligi'nin Di§ Siyasetinin Temel Cizgileri", II. Milletlerarasi Türkoloji Kongresi, istanbul, 1977, s. 12-13.
7. Ertaylan, ismail Hikmet, Gazi Geray Han Hayati ve Eserleri, istanbul: Kirim Tü-rkleri Yardimla§ma Cemiyeti, 1958.
8. Fisher, Alan, Kirim Tatarlari, fev. E§ref B. Özbilen, istanbul: Selenge Yayinlari, 2009.
9. Giray, Halim, Gülbün-ü Hänän (Kirim Hanlari Tarihi) Degerlendirme - Metin -Tipkibasim, ed. Bekir Günay, haz. Alper Ba§er, Alper Günaydin, istanbul: istanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü Yayinlari, 2013.
10. Gökbilgin, Özalp, 1532-1577 Yillari Arasinda Kirim Hanligi'nin Siyasi Duru-mu, Ankara: Sevinf Matbaasi, 1973.
11. Hammer, Joseph Von- Purgstall, Kirim Hanligi Tarihi, fev. Seyfi Say, istanbul: insan Yayinlari, 2013.
12. Hülagü, M. Metin, "Kirim Hanliginin Kurulu§u ve Türk-Rus ili§kilerindeki Yen (1441-1783)", TiKA I. Uluslararasi Türkoloji Sempozyumu Bildirileri, Kirim, 2005, s. 321-344.
13. inalcik, Halil, "Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Döneminde Kirim Hanligi", Emel, 135 (Mart - Nisan 1983), s. 51-96.
14. inalcik, Halil, "Kirim Hanligi'nin Osmanli Himayesi Altina Girmesi Meselesi", III. Türk Tarih Kongresi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1948, s. 478-489.
15. inalcik, Halil, "Kirim", DiA, XXV, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi, s. 458-465.
16. inalcik, Halil, "Yeni Vesikalara Göre Kirim Hanligi'nin Osmanli Tabiligine Girmesi ve Ahidname Meselesi", Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayisi - XI), 81 (Tem-muz - Aralik 2015), s. 185-207.
17. Kirimli, Hakan, "Kirim Hanligi Tarihinde Kirimgiray Han Dönemi", Emel, 128 (Ocak-§ubat 1982), s. 9-23.
18. Kocaba§, Süleyman, "Kafkasya'da Osmanli-Rusya Rekabetinin Fiilen Ba§la-masi Kirim Hanligi ve 1569 Astarhan Seferi Türk Ekvatorunun Dogu§u", Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayisi -XI), 81 (Temmuz - Aralik 2015), s. 356-266.
19. Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyillarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Ka-vimleri ve Devletleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Cografya Fakülte-si, 1972.
20. Kurat, Akdes Nimet, Topkapi Sarayi Müzesi Ar§ivindeki Altin Ordu, Kirim ve Türkistan Hanlarina Ait Yarlik ve Bitikler, istanbul: Bürhaneddin Matbaasi, 1940.
21. Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve idil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-idil Kanali ve XVI-XVII. yüzyil Osmanli - Rus Münasebetleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 2011.
22. Kuzucu, Serhat, Kirim Hanligi ve Osmanli Rus Sava§lari 1787-1792, istanbul: Selenge Yayinlari, 2013.
23. Maksudoglu, Mehmet, Kirim Türkleri, istanbul: Ensar Ne§riyat, 2009.
24. Novoselyskiy, A.A., XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Ta-tarlarla Mücadelesi, gev. Kemal Ortayli, haz. Erhan Afyoncu, ilyas Kamalov, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 2011.
25. Ortayli, ilber, "Osmanli Döneminde Ana Hatlariyla Kirim Hanligi", Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyasi Semineri, istanbul: istanbul Üniversi-tesi Edebiyat Fakültesi Basimevi, 1996, s. 71-78.
26. Ortegin, Hasan, Kirim Hanlarinin §eceresi, istanbul: Bürhaneddin Matbaasi, 1938.
27. Osmanü'l-Kirimi, Abdullah bin Ridvan, Tevarih-i De§t-i Kipgak, haz. Rasih Selguk Uysal, istanbul: Post Yayinlari, 2016.
28. Otar, ismail, "Kirim Hanlari Cedveli", Kirim Dergisi, 18 (1977), s. 3-8.
29. Özenba§li, Ahmet, Qarlik Hakimiyetinde Kirim Faciasi, gev. ismail Otar, Eski§ehir: Kirim Halkbilim Ara§tirma Genglik ve Spor Kulubü Dernegi, 2004.
30. Öztürk, Yücel, "Kirim Hanligi", Türkler, 8, Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002, s. 480-513.
31. Öztürk, Yücel, "Kirim Hanligi", Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayisi - XI), 81 (Temmuz - Aralik 2015), s. 213-256.
32. Soysal, Abdullah, "Müstakil Kirim Hanliginin Kurulu§u ve ilk Han'i Haci Giray", Emel, I/5 (Temmuz 1961), s. 8-10.
33. Soysal, Abdullah, "Müstakil Kirim Hanliginin Kurulu§u ve ilk Han'i Haci Giray", Emel, I/3 (Mayis 1961), s. 22-23.
34. Sroeckovsky, V.E., Muhammed Geray Han ve Vasallari, gev. Kemal Ortayli, Ankara: Su Yayinlari, 1979.
35. Turan, Ahmet Nezihi, "Kirim Hanligi Kadi Sicilleri Hakkinda Notlar", Türk Kültürü incelemeleri Dergisi, 9 (Güz 2003), s. 1-16.
36. Ülküsal, Müstecib, Kirim Türk-Tatarlari: (dünü, bugünü, yarini), Ankara: Baha Matbaasi, 1980.
37. Ürekli, Muzaffer, "Rus Yayilmasi Kar§isinda Kirim Hanligi ve Kafkasya", Kafkas Ara§tirmalari I, haz. Mehmet Saray, Muzaffer Ürekli vd., istanbul: Acar Yayinlari, s. 12-24.
38. Ürekli, Muzaffer, Kirim Hanligi'nin Kurulu§u ve Osmanli Himayesinde Yükseli§i (1441-1569), Ankara: Türk Kültürünü Ara§tirma Enstitüsü, 1989.
39. Velyaminov-Zernov, V.V., Kirim Yurtina ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarliglar ve Hatlar: Kirim Hanligi Tarihine Dair Kaynaklar, haz. A. Melek Özyetgin, ilyas Kamalov, Ankara, 2009.
Yazar Hakkinda: Elif Uzunagaf - Doktor, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Ara§tirmalari Enstitüsü, Genel Türk Tarihi Anabilim Dali (istanbul, Türkiye); elifuzuna-gac@gmail.com
Политическая история и государственное устройство Крымского ханства (1441-1783)
Элиф Узунагач
(Университет Мармара)
Аннотация. Крымское ханство, географически расположенное между реками Дон и Днепр, играло важную роль в Центральной и Восточной Европе, на Кавказе и в северных районах Причерноморья в период между XV и XVIII столетиями. Ханство, образованное в 1441 году после распада Золотой Орды, в 1475 году стало подданным Османского империи. Крымское ханство получило статус союзника Османской империи. Крымское ханство служило Османской империи в войнах. По приказу Явуза Султана Селима воины ханства совершали постоянные набеги на Русь и препятствовали спуску русских воинов на юг. До ХУШ века Крымское ханство считалось одной из важнейших сил региона. Господство Османской империи в Крыму длилось на протяжении трёхсот лет, оно было отделено от Османской империи Кючук-Кайнарджинским договором 1774 года и было объявлено независимым, а в 1783 году ханство было захвачено русскими войсками. Целью данного исследования является рассмотрение политической истории Крымского ханства и вопросов государственного устройства, важных для понимания политической истории, с использованием первичных и вторичных источников. В случае появления сомнений по поводу использования ресурсов, существующие ресурсы были исследованы методом сравнения. Это краткое изложение было написано доступным языком, который может понять любой читатель. В результате исследования, после рассмотрения всех этапов истории Крымского ханства, было определено влияние истории ханства на современность.
Ключевые слова: Крымское ханство, Османская империя, Крым, Гирей, государственное устройство.
Для цитирования: иипа^ад Е. Кшт Нап11§1'п1п Siyasi ТапЫ ve Devlet Те§кПай (1441-1783) // Крымское историческое обозрение. 2022. Т. 9, № 1. С. 40-57. Б01: 10.22378/кю.2022.1.40-57
Сведения об авторе: Элиф Узунагач - Ph.D. (история), Университет Мармара (Стамбул, Турция); elifuzunagac@gmail.com
Political History and State Organization of the Crimean Khanate (1441-1783)
Elif Uzunagach
(Marmara University)
Abstract. Geographically situated between the Don-Dnieper rivers, the Crimean Khanate played an important role in between the centuries XV and XVIII in Central and Eastern Europe, the Caucasus, and the northern regions of the Black Sea. After the disintegration of the Golden Horde State, the Khanate, which was established in 1441, became a subject of the Ottoman State in 1475. The Khanate became an ally for the Ottoman Empire. The Crimean Khanate served the Ottoman Empire in wars, by the order of Yavuz Sultan Selim, the Khanate soldiers made constant raids into Russia and prevented them from going to the south. The Khanate was one of the important powers of the region until the XVIII century. The dominance of the Ottoman Empire in Crimea lasted for three hundred years, with the Treaty of Kucuk Kaynarca in 1774 Crimea was separated from the Ottoman Empire and became independent, it was captured by the Russian army in 1783. The aim of this study is to analyze the political history of the Crimean Khanate and the state organization issues important for understanding the political history, by using primary and secondary sources. If there are different opinions on the use of resources, the available resources were analyzed in a comparative way. This study was made by using clear language that anyone can understand. As an outcome of the study, after analyzing all the stages of the Crimean Khanate history, the effects of the Khanate history reflected on today are revealed.
Keywords: Crimean Khanate, Ottoman Empire, Crimea, Giray, state organization.
For citation: Uzunagach E. Political History and State Organizition of the Crimean Khanate (1441-1783). Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimean Historical Review. 2022, vol. 9, no. 1, pp. 40-57. DOI: 10.22378/kio.2022.1.40-57 (In Turkish)
REFERENCES
1. Ayhun, Er§ahin Ahmet. Kirim Hanligi ve Qoku§ Sebepleri [The Crimean Khanate and the reasons for its collapse]. istanbul: Ensar Ne§riyat, 2014. (In Turkish)
2. Ba§bakanlik Osmanli Ar§ivi (BOA) [State Ottoman Archive]. Kirim Hani Selim Giray'in Bagliligini Bildirdigi Mektup [The letter of the Crimean Khan Selim-Giray about his loyalty]. A. DVNS. NMH. D, 5/23-25/12, Osmanli Belgelerinde Kirim Hanligi [The Crimean Khanate in the Ottoman documents]. Ed. by Kemal Gurulkan, Yusuf ih-
san Geng, Ugurhan Demirba§, Turgay Özelki, istanbul: T.C. Ba§bakanlik Devlet Ar§i-vleri Genel Müdürlügü Osmanli Ar§ivi Daire Ba§kanligi, 2013. (In Turkish)
3. Ba§bakanlik Osmanli Ar§ivi (BOA) [State Ottoman Archive]. A. DVNS. MHM. d, 7/43/124, Osmanli Belgelerinde Kirim Hanligi [The Crimean Khanate in the Ottoman documents]. Ed.by Kemal Gurulkan, Yusuf ihsan Geng, Ugurhan Demirba§, Turgay Özelki, istanbul: T.C. Ba§bakanlik Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü Osmanli Ar§ivi Daire Ba§kanligi, 2013. (In Turkish)
4. Bozkurt, Giray Saynur. Kirim Hanligi'nin Yikili§i, Yikili§in Osmanli Devleti Üzerindeki Tesirleri ve Avrupa Diplomasisindeki Degi§iklikler [The collapse of the Crimean Khanate, the impact of the collapse on the Ottoman Empire and changes in European diplomacy]. Uluslararasi Türkiye-Ukrayna ili§kileri Sempozyumu: Kazak Dönemi (1500-1800) Bildiriler [International Symposium on Turkish-Ukrainian Relations: the Kazakh Period (1500-1800) Materials]. Ed. Volodimir Melnik, Mehmet Alpargu vd., istanbul: Camlica Yayinlari, 2015. Pp. 109-151. (In Turkish)
5. Bozkurt, Giray Saynur. Tarihsel Süregte Kirim Hanligi [The Crimean Khanate in the historical process]. Prof. Dr. Özkan izgi'ye Armagan. Ed. Bahaeddin Yediyildiz, Mehmet Öz, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayinlari, 2011. Pp. 135-163. (In Turkish)
6. Cemil, Tahsin. III. islam Giray Han (1645-1654) Devrinde Kirim Hanligi'nin Di§ Siyasetinin Temel Qzgileri [The main directions of the Crimean Khanate's foreign policy in the era of Islam Giray Khan (1645-1654)]. II. Milletlerarasi Türkoloji Kon-gresi [II. International Congress of Turkologists], istanbul, 1977. Pp. 12-13. (In Turkish)
7. Ertaylan, ismail Hikmet. Gazi Geray Han Hayati ve Eserleri [Ghazi Gerai Khan Life and work]. istanbul: Kirim Türkleri Yardimla§ma Cemiyeti. 1958. (In Turkish)
8. Fisher, Alan. Kirim Tatarlari [Crimean Tatars]. Translated by E§ref B. Özbilen, istanbul: Selenge Yayinlari, 2009. (In Turkish)
9. Giray, Halim. Gülbün-ü Hänän (Kirim Hanlari Tarihi) Degerlendirme - Metin -Tipkibasim [Gulbyun-u Khanan (History of the Crimean Khans) Assessment -Text -Facsimile]. Ed. by Bekir Günay, Alper Ba§er, Alper Günaydin, istanbul: istanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü Yayinlari, 2013. (In Turkish)
10. Gökbilgin, Özalp. 1532-1577 Yillari Arasinda Kirim Hanligi'nin Siyasi Duru-mu [The political situation of the Crimean Khanate in 1532-1577 .]. Ankara: Seving Matbaasi, 1973. (In Turkish)
11. Hammer, Joseph Von - Purgstall, Kirim Hanligi Tarihi [History of the Crimean Khanate]. Ed. by Seyfi Say, istanbul: insan Yayinlari, 2013. (In Turkish)
12. Hülagü, M. Metin. Kirim Hanliginin Kurulu§u ve Türk-Rus ili§kilerindeki Yeri (1441-1783) [Formation of the Crimean Khanate and its place in Turkish-Russian relations (1441-1783)]. TiKA I. Uluslararasi Türkoloji Sempozyumu Bildirileri [Materials of the International Symposium on Turkology], Kirim, 2005. Pp. 321-344. (In Turkish)
13. inalcik, Halil. Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Döneminde Kirim Hanligi [Khan and the ancestral aristocracy: The Crimean Khanate in the Era of Sahib Giray I]. Emel [Destiny]. 135 (Mart - Nisan 1983). Pp. 51-96. (In Turkish)
14. inalcik, Halil. Kirim Hanligi'nin Osmanli Himayesi Altina Girmesi Meselesi [The case of the Crimean Khanate under the protection of the Ottoman Empire]. III. Türk Tarih Kongresi [III. Turkish Historical Congress]. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basime-vi, 1948. Pp. 478-489. (In Turkish)
15. inalcik, Halil. Kirim [Crimea]. DiA, XXV, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi. Pp. 458-465. (In Turkish)
16. inalcik, Halil. Yeni Vesikalara Göre Kirim Hanligi'nin Osmanli Tabiligine Girmesi ve Ahidname Meselesi [According to the New documents, the subordination of the Crimean Khanate to the Ottoman Empire and the Akhidnam issue].Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayisi - XI) [New Turkey (Caucasian Special Edition - XI)]. 81 (July -December 2015). Pp. 185-207. (In Turkish)
17. Kirimli, Hakan. Kirim Hanligi Tarihinde Kirimgiray Han Dönemi[The period of the Crimean Giray Khan in the history of the Crimean Khanate]. Emel [Destiny]. 128 (January-February 1982). Pp. 9-23. (In Turkish)
18. Kocaba§, Süleyman. Kafkasya 'da Osmanli-Rusya Rekabetinin Fiilen Ba§lamasi Kirim Hanligi ve 1569 Astarhan Seferi Türk Ekvatorunun Dogu§u [The actual beginning of the Ottoman-Russian rivalry in the Caucasus, the Crimean Khanate and the birth of the Turkish equator in the Astargan campaign of 1569]. Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayisi - XI) [New Turkey (Caucasian Special Edition - XI)]. 81 (July - December 2015). Pp. 356-266. (In Turkish)
19. Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII Yüzyillarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavim-leri ve Devletleri [Turkic tribes and states in the Northern Black Sea region in the IV-XVIII centuries]. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Cograffya Fakültesi, 1972. (In Turkish)
20. Kurat, Akdes Nimet. Topkapi Sarayi Müzesi Ar§ivindeki Altin Ordu, Kirim ve Türkistan Hanlarina Ait Yarlik ve Bitikler [Labels of the Golden Horde, Crimea and Turkestan Khans in the archive of the Topkapi Palace Museum]. istanbul: Bürhaneddin Matbaasi, 1940. (In Turkish)
21. Kurat, Akdes Nimet. Türkiye ve idil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-idil Kanali ve XVI-XVII. yüzyil Osmanli - Rus Münasebetleri [Turkey and Idolatrous Boyhood (Astrakhan Expedition of 1569, Ten-Idil and Ottoman-Russian relations of the XVI-XVII centuries)]. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 2011. (In Turkish)
22. Kuzucu, Serhat. Kirim Hanligi ve Osmanli Rus Sava§lari 1787-1792 [The Crimean Khanate and the Ottoman-Russian Wars of 1787-1792]. istanbul: Selenge Yayin-lari, 2013. (In Turkish)
23. Maksudoglu, Mehmet. Kirim Türkleri [Crimean Turks]. istanbul: Ensar Ne§ri-yat, 2009. (In Turkish)
24. Novoselyskiy, A.A. XVII Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devletinin Tatar-larla Mücadelesi [The struggle of the Moscow state with the Tatars in the first half of the XVII century]. Translated by Kemal Ortayli, ed. by Erhan Afyoncu, ilyas Kamalov, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 2011. (In Turkish)
25. Ortayli, ilber. Osmanli Döneminde Ana Hatlariyla Kirim Hanligi [The Crimean Khanate with its main lines in the Ottoman period]. Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyasi Semineri [Seminar of the Turkic World from the Balkans to the Caucasus throughout history]. istanbul: istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basimevi, 1996. Pp. 71-78. (In Turkish)
26. Ortegin, Hasan. Kirim Hanlarinin §eceresi [Genealogy of the Crimean Khans]. istanbul: Bürhaneddin Matbaasi, 1938. (In Turkish)
27. Osmanü'l-Kirimi, Abdullah bin Ridvan. Tevarih-i De§t-i Kipgak. Ed. by Rasih Selguk Uysal, istanbul: Post Yayinlari, 2016. (In Turkish)
28. Otar, ismail. Kirim Hanlari Cedveli [List of rulers of the Crimean Khanate]. Kirim Dergisi [Crimean Magazine].18 (1977). Pp. 3-8. (In Turkish)
29. Özenba§li, Ahmet. Qarlik Hakimiyetinde Kirim Faciasi [The Crimean catastrophe under the tsarist government]. Translated by ismail Otar, Eski§ehir: Kirim Halkbilim Ara§tirma Genglik ve Spor Kulubü Dernegi, 2004. (In Turkish)
30. Öztürk, Yücel. Kirim Hanligi [Crimean Khanate]. Türkler [Turks]. 8, Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002. Pp. 480-513. (In Turkish)
31. Öztürk, Yücel. Kirim Hanligi [Crimean Khanate]. Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayisi - XI) [New Turkey (Caucasian Special Edition - XI)]. 81 (July - December 2015). Pp. 213-256. (In Turkish)
32. Soysal, Abdullah. Müstakil Kirim Hanliginin Kurulu§u ve ilk Han 'i Haci Giray [Creation of the Independent Crimean Khanate and its first Khan Hadji-Giray]. Emel [Destiny]. I/5 (July 1961) . Pp. 8-10. (In Turkish)
33. Soysal, Abdullah. Müstakil Kirim Hanliginin Kurulu§u ve ilk Han 'i Haci Giray [Creation of the Independent Crimean Khanate and its first Khan Hadji-Giray]. Emel [Destiny]. I/3 (May 1961). Pp. 22-23. (In Turkish)
34. Sroeckovsky, V.E. Muhammed Geray Han ve Vasallari [Muhammad-Gerai Khan and his vassals]. Translated by Kemal Ortayli, Ankara: Su Yayinlari, 1979. (In Turkish)
35. Turan, Ahmet Nezihi. Kirim Hanligi Kadi Sicilleri Hakkinda Notlar [Notes on the Cadian registers of the Crimean Khanate]. Türk Kültürü incelemeleri Dergisi [Journal of Turkish Culture Studies]. 9 (Güz 2003). Pp. 1-16. (In Turkish)
36. Ülküsal, Müstecib. Kirim Türk-Tatarlari: (dünü, bugünü, yarini) [Crimean Turks-Tatars: (past, present, future)]. Ankara: Baha Matbaasi, 1980. (In Turkish)
37. Ürekli, Muzaffer. Rus Yayilmasi Kar§isinda Kirim Hanligi ve Kafkasya [The Crimean Khanate and the Caucasus in the face of Russian expansion]. Kafkas Ara§tirma-lari I [Caucasian Studies I]. Ed. by Mehmet Saray, Muzaffer Ürekli vd., istanbul: Acar Yayinlari. Pp. 12-24. (In Turkish)
38. Ürekli, Muzaffer. Kirim Hanligi'nin Kurulu§u ve Osmanli Himayesinde Yükseli§i (1441-1569) [Creation of the Crimean Khanate and its rise under the protection of the Ottoman Empire (1441-1569)]. Ankara: Türk Kültürünü Ara§tirma Enstitüsü, 1989. (In Turkish)
39. Velyaminov-Zernov, V.V. Kirim Yurtina ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarliglar ve Hatlar: Kirim Hanligi Tarihine Dair Kaynaklar[Bulgarian label and lines about the homeland of the Crimea and the old parties: sources on the history of the Crimean Khanate]. Ed. by A. Melek Özyetgin, ilyas Kamalov, Ankara, 2009. (In Turkish)
About the author: Elif Uzunagach - Ph.D. (History), Department of History, Marmara University (Istanbul, Turkey); elifuzunagac@gmail.com
